قۇرمەتتى ماكسيم لەوناردوۆيچ، ۇلى دالانى قورعاشتاعان نيەتىڭىڭز بەن جارقىن سوزدەرىڭىز ءۇشىن بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اتىنان كوپ-كوپ راحمەت. ءسىز شىعىستىڭ، يسلام ءدىنىنىڭ بىلگىرىسىز جانە تاقىرىپتى جاقسى بىلەسىز. وسى سايقىمازاقتاردىڭ اڭگىمەلەرىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، جۇيكەڭىزدى «قزبىزدىكىلەرگە» ىسىراپ ەتپەڭىز.
ءبىز - تۇركلەرمىز. لەۆ گۋميلەۆ، ءوز شىعارمالارىندا سۇيىسپەنشىلىكپەن اتاپ وتكەندەي، تۇركىلەر پاسسيونارلار. ياعني – رۋحى مىقتى دەگەن. بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار جانە ول ەشقايدا كەتپەيدى. تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى، ولاردىڭ يماندىلىعى مەن ايبىندىلىعىن، قاحارماندىعىن ءسوزسىز ارتتىردى. ناعىز مۇسىلمان، ءوزىڭىز بىلەتىندەي، اللا رازىلىعىنا ۇمتىلادى. ال، وتانىن قورعاۋدا، شىبىن جانىن قۋانا-قۋانا بەرىپ، شەيىت بولعاننان كەيىن، تەك جۇماققا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، بارشانىڭ اڭسايتىنى - پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ا.س.-عا جاقىن بولۋعا ۇمىتتەنەدى.
ال، وسىندايدا، سولتۇستىك جاقتاعى «اعا»، ءار مەترى ۇلى بابالارىمىزدىڭ، دالا باتىرلارىنىڭ قانىنا قانىققان جەرلەرىڭىزدى تارتىپ الامىز دەپ قوپاڭداسا، الىسقا جيھاد جاساۋدىڭ قاجەتى نە؟ الدە، رەسەيدىڭ وزىندە، راديكالدىق كوزقاراستاعى «جيھادششىلار» از با ەدى. تىنىش جاتقان جىلاندى تۇرتپەكتەپ، سونان وپا تاپپاق بولعان «حالىق قالاۋلىلارى» ءوز ارەكەتتەرىنە ەسەپ بەرىپ وتىر ما ەكەن؟
رۋحتىڭ، جاۋىنگەرلىكتىڭ، قاھارماندىلىقتىڭ جوعارىلىعى ەمەس، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە قارۋى ساداق پەن نايزا بولىپ قالعان بابالارىمىزدى، مىلتىق پەن زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن جانشىپ، ەدىل مەن جايىق، سارىتاۋ، تۇمەن، قورعان، سەلەبي، داستارحان، ومبى، التاي، ورالدان ايىرىلىپ قالعانىمىز، جانىمىزعا ءالى باتىپ، ورنى تولمايتىن جارا ەكەنىن تۇسىنە مە ەكەن؟
قازاق حالقىنىڭ حاس ۇلدارى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كۇرەسىپ، ءوز ومىرلەرىن قيدى: يساتاي تايمانۇلى، باتىر - اقىن ماحامبەت وتەمىسۇلى. سوڭعى قازاق حانى كەنەسارى قاسىم ۇلى بولدى. ول نە ماقساتتى كوزدەدى؟ بىرىنشىدەن، كەنەسارى حان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلى دالا قويناۋىنا ىلگەرىلەۋىنە قارسى بولدى جانە سوندىقتان ول باسىندا كەلىسسوزدەر مەن حات جازىسۋلار جۇرگىزىپ، ديپلوماتيالىق جولمەن يمپەراتورلاردى تووتاتۋعا تىرىستى. جاڭا بەكىنىستەر سالىنىپ جاتقانىن كورىپ، سارباز جيناپ، شابۋىل جاساپ، ولاردى قيراتا باستادى. كەنەسارى حان ءوزىنىڭ باستى مىندەتىن، اتاسى ابىلاي حاننىڭ كەزىندەگىدەي قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ دەپ ءبىلدى.
باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى، حان كەنەنىڭ باسىن سوعىس تروفەيى رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگكە جونەلتتى. كۋنست كامەرادا، رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى شىققان باسقا حالىقتار كوسەمدەرىنىڭ باس سۇيەكتەرىن ەكسپونات رەتىندە جينايدى.
رەسەيدىڭ يمپەرلىك وتارلاۋ ساياساتى، دالانى زەرتتەۋدەن، وتباسىسانىن ساناپ، جالپى حالىقتىڭ سانىن بىلۋگە تىرىسۋدان، قۇنارلى جەرلەردى تارتىپ الىپ، جايىق، ەدىل، توبىل، ەسىل، ەرتىس وزەنلەرى جاعالاۋلارىنا مال جايۋعا تىيىم سالان باستالدى. وسى وزەنتەر ساعالارىندا بەكىنىستەر سالىپ، قازاق جەرىنە بىرتىندەپ ەنە باستادى.حان بيلىگىن جويىپ، سۋلتاندار مەن ستارشيندار يمپەريا كەلىسىمىمەن تاعايىندالادى.
پاتشالىقتىڭ قولشوقپارى (وپريچنيك) ءرولىن، سالىقتان، بارششينا مەن وبروكتان بوساتىلعان، جاڭا جەر تەلىمدەرىنە قوجايىندىق ەتۋگە مۇددەلەنگەن كازاكتار پايدالانىلدى. ولارعا قويىلعان باستى تالاپ – جاڭادان قوسىلعان جەرلەردى كۇزەتۋ مەن يمپەريا ايماعىن ودان ءارى كەڭىتۋ بولدى. بۇل جارتىلاي اسكەري قۇراما، وسمان يمپەرياسىنىڭ يانىچۆرلارى مەن سيپاحتارى ءتارىزدى قۇرالدى. ءتۇرلى سوعىس مايدانىنا قاتىسا وتىرىپ، كازاكتار قارسىلاستارىنىڭ سىرت كيىمدەرى مەن قارۋ ۇلگىلەرىنە قىزىعىپ، وزدەرى دە سولاي كيىنۋگە تىرىستى. وسىلايشا، يممەريانىڭ سوعىس مايدانى تاريحىنىڭ العاشقى تورىس – تۇرىك سوعىستارىنا قاتىسىپ، ولاردىڭ كەڭ شالبارلارىن، تىك جاعا كويلەكتەرىن، كەكىلدەرى مەن قايقى قىلىشتارىن قابىلدادى. كاۆكاز سوعىستارى كەزىندە، كازاكتارعا تاۋ حالىقتارىنىڭ سىرتقى تۇرلەرى وتە ۇناپ، بۋركا (شاپان), پاپاحا (باس كيىم), كەۋدە تۇستاعى پاترون سالاتىن قالتاشالار مەن بەلگە بايلاپ جۇرەتىن قانجار ۇنادى. «قۇدايىم، پاتشانى قولدا!» دەگەن ۇرانمەن شىققان «اقتار قوزعالىسى»، كازاكتاردا كيتەل، گيمناستەركا، فۋراجكانى، وفيتسەرلەردىڭ قىلىشى مەن گەنەرالداردىڭ شالبارداعى لامپاس بەلگىلەرىن قالدىردى. جالپى، تۇركىلەردەن اتپەن ونەر كورسەتۋ، اتتى ويىندار مەن شابۋ ونەرى («ات قۇلاعىندا ويناۋ») قالدى. كازاكتار – ۇلت ەمەس. بالكىم ولار، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان، ەركىندىك پەن دالانى اڭسايتىن پەچەنەگتەر، پولوۆتىقتار، تۇركىلەر ۇرپاعى.
جيرينوۆسكي مەن فەدوروۆتار، ۆەرنىيدى، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى استاناسى الماتىنى قايتا-قايتا ايتىپ، اڭساي بەرەدى. الماتى جەرىندەگى العاشقى قونىستار، ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ح عاسىردا بولعان. مۇندا، ءبىزدىڭ بابالارىمىز ساقتار مەن ۇيسىندەر تۇرعان. بۇكىل الەمگە ايگىلى «التىن ادامدى»، الماتىدان الىس ەمەس، ەسىك قورعانىنان تابىلعان بولاتىن. ءحىح ع. ورتاسىندا، العاشقى جەر قونىستانۋشىلارى رەسەيدەن كەلە باستايدى. وعان دەيىن، وتارلاۋ ساياساتىنا سايكەس، كىشى الماتى وزەنى جاعاسىندا، كازاكتاردىڭ ستانيتسالارى، بەكىنىس جاساپ ورنالاسادى.
ۇلى دالانى وتارلاۋ، ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋمەن ءجۇرىپ وتىردى: گەورگيەۆكا، ۆاننوۆكا، كورنيلوۆكا، پاۆلودار، پەتروپاۆلوۆسك، ۆەرنىي. سول سياقتى، كەڭەس زامانىندا اتاۋلارى وزگەرتىلگەن: لەنيناباد، ۆوروشيلوۆ، وردجونيكيدزە، فرۋنزە، كالينين قالالارىن دا رەسەي دەپۋتاتتارى بىزدىكى دەپ ايتا ما ەكەن؟
كوشپەندىلىك ءوندىرىس ءتۇرى، جايىلىم مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن، تۇرعىن ۇيلەر مەن قالالار سالۋ نومادتار ءۇشىن ماقسات بولمادى. ەلدى مەكەندەردە، جۇت كەزىندە مالىنان ايىرىلىپ قالعان جاتاقتار، ەگىنمەن اينالىساتىندار، ساۋداگەرلەر مەن قولونەرشىلەر تۇراتىن.
بالا كەزىمىزدە يندەەتستەر تۋرالى كينولار كورۋدى ۇناتاتىنبىز. سەربيالىق اكتەر گويكو ميتيچ ويناعان «اپاچير»، «موگيكانداردىڭ سوڭعىسى»، چيگاچگۋك تۋرالى. بالالار، ۇندىستەر جاعۆندا بولىپ، سولار ءۇشىن ۋايىمدايتىن ەدىك قوي. جاۋ جاعى (بلەدنوليتسىيلار) ولاردىڭ باس تەرىلەرىن سىپىرىپ، كوسەمدەرىنىڭ باس سۇيەكتەرىنەن كۇل توستاق جاساعاندارىندا، قاتتى قىنجىلاتىن ەدىك. ءوز كوسەمدەرىمىزدىڭ باستارىن الىپ، ەل قىزىقتاسىن لەپ، مۇراجايعا قويىپ جاتقانىن قايدان بىلەيىك.
ءبىز سونداي-اق رەۆوليۋتسيا جانە «ەڭبەكشى حالىقتى ەزگىگە سالۋشىلارعا» قارسى كۇرەسكەن قىزىل ارميانىڭ ەرجۇرەك سولداتتارى تۋرالى فيلمدەر كورۋدى ۇناتاتىنبىز. ال، وسى قىزىل گۆاردياشىلار 1923 جىلى كەيكى باتىردى ءولتىرىپ، پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارى سياقتى، باسىن سول كۋنست كامەراعا جىبەرگەندەرىن ءبىز قايدان بىلدىك. مىنە بوسانادى دەپ وتىرعان، اياعى اۋىر ايەلى اقجان سۇلۋدى شاشىنان سۇيرەپ، دالاعا شىعارىپ اتىپ تاستايدى. امانگەلدى يمانوۆتىڭ (تۇسىنىكسىز جاعدايدا ولتىرىلگەن) قاندىبالاق دوسى، ايبىندى كەيكىدەن ۇرپاق قالماسىن دەپ ءىشىن جارىپ، دۇنيە ەسىگىن اشىپ ۇلگەرمەگەن ۇرپاقتى دا شاۋىپ تاستايدى. قىزىل تاڭدايلار، پاتشا رەجيمى جاندارم جانە كەڭەس ۇكىمەتى، قاناۋشىلارعا قىزىل تەررور جاريالاپ سوعىسۋدا دەپ سايراۋشى ەدى. قايدان بىلەيىك.
مەكتەپ قابىرعاسىندا، شىعارمالارىن قىزىعۋشىلىقپەن تىڭداپ، ولارعا بوي تۇزەگەن «ۇلى ساياحاتسىلار»: پرجەۆالسكي، سەمەنوۆ - تيان شانسكي، دەجنەۆ، فەرديناند ۆرانگەل، كرۋزەنشتەرن، بەرينگ ەدى. ولار، رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري تىڭشىلارى رەتىندە ءسىبىردى، قيىر شىعىستى، ورتا ازيا مەن قازاقستاندى ودان ءارى وتارلاۋ ءۇشىن زەرتتەگەن. بۇل يمپەريا وفيتسەرلەرى، پاتشانىڭ ءوزى باسقارعان ورىس گەوگرافيالىق قوعامىندا جۇمىس ىستەگەن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا باعا جەتپەس ۇلەس قوسقانىن قايدان بىلدىك.
«ورىس گەوگرافيالىق قوعامى» 1845 جىلى قۇرىلدى. ءبىرىنشى باسشى ۇلى كنياز، ادميرال كونستانتين نيكولاەۆيچ بولدى.
قوعامنىڭ قامقورشىلارى ءتىزىمىن قاراڭىز:
نيكولاي ءى.
الەكساندر II.
الەكساندر III.
نيكولاي II.
ۆ.ۆ.پۋتين (2009)
قوعامنىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى - رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي كۋجۋگەتوۆيچ شويگۋ.
ورىس گەوگرافيالىق قوعامى، ءوز جۇمىسىن «حالىقتار مەن ۇلىستاردى، تۇرمىس، مادەنيەتىن، ەتنوگرافياسىن، جەرلەردى كارتاعا ءتۇسىرىپ زەرتتەۋمەن، ىرگەلەس اۋماقتاردى زەرتتەۋ جانە دامىتۋ (قوسۋ)» جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ياعني، كىمدى سىيلىقتار مەن ششەن-دارەجەلەر بەرۋ ارقىلى، كىمدەردى كۇشتەپ قوسۋدى ايقىندادى. اتتەڭ، «زەرتتەلىپ وتىرعان» حالىقتا، اتقىش قارۋ بولمادى.
قازىرگى ۋاقىتتا قوعامدا شامامەن 24000 ادام بار. قوعام، ازاماتتىق جانە ۇوس كەزەڭىن قوسپاعاندا، ءوز جۇمىسىن توقتاتاعان جانە جۇمىسىن قازىر دە جالعاستىرۋدا. بارلاۋ وفيتسەرلەرى، تالداۋشىلار مەن ساراپشىلار بۇدان بىلاي مىندەتتى تۇردە فورما كيەتىن اسكەري ادامدار ەمەس، نەگىزىنەن قازىرگى جۇمىس اقپاراتتىق كەڭىستىكتە جۇزەگە اسىرىلادى. تيىسىنشە، بۇل قوعامنىڭ نەگىزگى كادرلارى جۋرناليستەر، تەلەجۇرگىزۋشىلەر، تالداۋشىلار، بلوگەرلەر جانە ت.ب.
كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى قازاقستان
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كەڭەستىك كەزەڭدەگى مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە بۇكىل قازاقستان تاريحى شاعىن عانا كىتاپشا بولاتىن. ال، كسرو تاريحى، ەجەلگى رەسەي مەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحىن كوپ تومدىق كىتاپتاردان تۇراتىن. ءبىز، ۆلاديمير - سۋزدال كنيازدىگى، مەن ۆەليكي نوۆگورود تاريحىن، الەكساندر نەۆسكي مەن، پەرەسۆەتتىڭ ەرلىكتەرىن جاتتادىق. بىراق، ءبىز سكيفتەر، ساقتار، پەچەنەگتەر، پولوۆتسىلار، قىپشاقتار جانە وردانىڭ جاۋىنگەرلەرى، بىزدەر تۇرىكتەر، قازاقتار ەكەنىمىزدى بىلمەدىك. ەۋرازيا كەڭىستىگىندە كوشپەندىلەردىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى تۇراتىن ەشكىم بولمادى. ولار، ءوزارا تاق مۇراگەرلىگى ءۇشىن، ولجا مەن الىم ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن كۇرەستى. بارلىعى تۇركىلەرگە سالىق تولەپ تۇردى. ونىڭ ىشىندە «ا» جانە «و» لەپ سويلەيتىن رۋسيچتەر دە بولدى. ولاردى نوۆگورود سياقتى اتتى اسكەر وتە المايتىن ورماندار مەن باتپاقتى ايماقتار قۇتقاردى. سونداي-اق، كوشپەندىلەردىڭ اتتى ورداسى بالكان تاۋلارىنا دەيىن باردى. اتتىلار تاۋعا شىعا الماعاندىقتان، كەيبىر كاۆكاز جانە بالقان تاۋ حالىقتارى كوشپەندىلەر تىزگىنىنە ىلىكپەي قالدى. «بالقان -بالقان، بالقان تاۋ، بالقان ءبىزدىڭ بولعان تاۋ»،-دەگەن قازاقتاعى ءسوز سودان قالسا كەرەك.
وقۋلىقتاردا، «قازاقستان تاريحىنداعى اقتاڭداقتار» دەپ اتالاتىن تاقىرىپتار بولدى: ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار، ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاتسيا), اشتىق، رەپرەسسيا، ۇلى وتان سوعىسى، تىڭ كوتەرۋ ماسەلەلەرى.
ۇلى دالادا، باي اتانۋ ءۇشىن، بىرنەشە مىڭ، ءجۇز مىڭداان جىلقىسى بولۋ كەرەك ەكەن.. سيىرلار مەن ۇساق مالدى، كوشپەندىلەر ساناماعان. ءبىر قوشقاردى، سويىپ، قويان قۇرلى كورمەگەن عوي.
الەمگە ايگىلى مەدەۋ مۇز ايدىنى، مەدەۋ بايدىڭ اتىمەن اتالاى ەكەن. وسىنداي باي قازاقتىڭ جىلقىلارىن ساناۋ ءۇشىن، جىلقىشىلار بارلىق مالدى، شىمبۇلاققا دەيىن بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان سايعا ايداپ، قايتادان شىعارداعى تار جەرگە تۇرىپ قانا ساناي العان ەكەن.
ۇلى كوش دەپ جاتامىز، ول نە ەكەن؟ ەگەر كوشتىڭ الدى تومەنگە بەت السا،سوڭى تۇركىستاندا بولعان. بۇل ميلليونداعان جانە ميلليونداعان جىلقى. مۇنىڭ ءبارى، شولاق بەلسەندىلەر كومەگىمەن تارتىپ الىنىپ، رەيگە جىبەرىلگەنىن قايدان بىلەيىك.
اۋىلداردىڭ اتاۋلارى الىنىپ تاستالدى جانە نومىرلەندى. ءبىرىنشى اۋىل، ەكىنشى، ءۇشىنشى. سوڭعى قوزىسىن تارتىپ الىپ، گولوششەكيننىڭ («قۋشەكە») باسشىلىعىمەن كەڭەس وكىمەتى قازاق حالقىن اشتىققا ۇشىراتتى. حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى وسىلايشا جويىلدى. بۇل، بەيبىت حالىقتى قىرۋ، گەنوتسيد دەپ اتالادى.
1897 جىلعى ساناق بويىنشا، قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا 4,5 ميلليونعا جۋىق قازاق بولعان (يا.يا. پولفەروۆ ولاردى 5,5 ميلليون دەپ سانايدى). 1861 جىلى كرەپوستنويلىق بيلىك جويىلعاننان كەيىن دالاعا 0,5 ميلليونعا جۋىق ۇلى ورىستار (ۆەليكوروسس) قونىس اۋداردى. ەگەر قازاقستانداعى قازاقتار مەن وزبەكستانداعى وزبەكتەردى سالىستىراتىن بولساق، اريفمەتيكالىق ەسەپپن، بۇگىندە قانشا قازاق بولۋ كەرەك ەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابامىز.
| حالىق | 1789ج. | 1926ج. | 1937ج. | 1959ج. | 1989ج. | 2020ج. | حالىقتىڭ ءوسۋى |
| وزبەكتەر | 3.5 ملن | 4.7ملن | 8 ملن | 20 ملن | 35 ملن | 10 ەسە | |
| قازاقتار | 5.5 ملن | 3.6 ملن | 2.8 ملن | 2.8ملن | 6..5 ملن | 12.7 ملن | 2 ەسە |
1879 جىلى ششەربينيننىڭ ەكسپەديتسياسى ساناعى بويىنشا وزبەكتەر قازاقتاردان الدەقايدا از بولعان. وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 120 جىل ىشىندە (1789 -2020) ون ەسەگە ءوستى (3 ميلليون - 35 ميلليون). كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماقساتتى گەنوتسيدى بولماعاندا، بۇگىندە قازاقتار سانى 55-60 ميلليون بولۋى كەرەك ەدى.
1987 جىلى، قازاقستان تاريحى بويىنشا ماتەريالدار جيناۋ كەزىندە،قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارتيالىق مۇراعاتىندا «وتە قۇپيا» دەگەن پاپكا قولىما ءتيدى. ول جەرگە داپتەرمەن جانە قالاممەن عانا ەىرۋگە رۇقسات ەتىلەتىن ەدى قۇجاتتارمەن تانىسقاننان كەيىن، داپتەر قىزمەتكەرگە (كگب) تاپسىرىلاتىن جانە تەكسەرىلگەننەن كەيىن كەلەسى كەلگەندە قايتارىلاتىن. پاپكادا، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ ءبىر ەپيزودى تۋرالى ماتەريالدار بولعان. ءۇش مىڭعا تاياۋ اۋىل تۇرعىندارىنىڭ اشارشالىق زاردابىنا قارسىلىقتارىن باسىپ-جانشۋ تۋرالى ەسەپ بولدى. يمامدار، قارت ادامدار، ايەلدەر، جاسوسپىرىمدەر، ەر ادامدار. قاقتىعىستان كەيىنگى اقپاراتتا كورسەتىلگەنى: تۇتقىندار الىنبادى، 3 شيتە مىلتىق، سويىلدار، شوقپارلار مەن بالتالار بولعان.
ياعني، اشتان قاتقانشا، تىكە تۇرىپ، 16 «ماكسيم» پۋلەمەتى مەن مىلتىقتارىنا قارسى اتىلىپ،ولىمگە ۇمتىلعان. ارتيللەريالىق ديۆيزيون مەن اتتى اسكەر پولكى، گۋبچك چەكيستتەرى مەن ميليتسيا، انتيسوۆەتيزمدى «باتىلدىقپەن» باسادى.
رەپرەسسيا تۋرالى. مەن ءبىر جەردەن 22 مىڭ قازاق، 7 قىرعىز، ءبىر وزبەك جانە ءبىر تاجىك رەپرەسسياعا ۇشىرادى دەپ وقىدىم. بۇلار، مالشىلار مەن باقتاشىلار ەمەس، ۇلتتىڭ گۇلى، قازاق ۇلتىنىڭ ءبىلىمدى پاتريوتتارى رەپرەسسياعا ۇشىراعان ەدى.
ەندى، رەسەيدىڭ مارتەبەلى ادامدارى بىزگە بۇرىنعى يمپەريا - كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى ەكەنىن ايتادى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ سۇراعىمىز سىزگە، مىرزا، جولداس، تاقسىر. ءسىز بارلىق «ءوز ەركىمەن قوسىلعان حالىقتاردىڭ» گەنوتسيدىنە، اكەتىلگەن مۇلىك، تابيعي رەسۋرستار ءۇشىن، اقىسىز جۇمىس كۇندەرى ءۇشىن، اشتىق پەن رەپرەسسيا ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز بە؟
سوعىس. جاقىندا مەن نەمىس ۆەرماحتىنىڭ گەنەرالى گەتحارد حەينريتستىڭ ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى «U-tube» كانالىنداعى ەستەلىكتەرىن تىڭدادىم. قىزىل اسكەرلەردى تالقانداپ تاستاپ، ەرتەسىنە سونشاما جاڭا كۇشتەردىڭ شەپتە تۇرعانىن كورەتىنبىز دەيدى. اسكەري دايىندالماعان، ەشەلوننان تۇسىرە سالىپ، ءۇش سولداتقا ءبىر مىلتىق بەرىپ، مايدانعا سالعان. اسكەردىڭ ارت جاقتارىندا، شەگىنگەندەردى جازالايتىن اۆتوماتتى سمەرش تۇردى. الدىڭعى قاتارعا ورىسشا بىلمەيتىن، اۆتومات پەن زەڭبىرەك كورمەگەن ازياتتار مەن باسقا ۇلتتار قويىلدى.
سوندىقتان كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سوعىس كەزىندەگى اسكەرگە شاقىرىلعان 34 ميلليون ادامنىڭ شىعىندارى 10,9 ميلليون ادام بولسا، جارالانعاندارى ەكى ەسە كوپ، ال تۇتقىنعا ميلليونداعان قىزىل اسكەرلەرى ءتۇستى. جەڭىس مارشالدارى دەپ داۋرىقپاي، دارىنسىزدار دەۋ كەرەك. جەڭىس – ميلليونداعان قۇرباندار ارقاسىندا بولدى.
ءبىز ەندى تۇسىنگەنىمىزدەي، كەڭەس ۇكىمەتى جان تۇرشىگەرلىك سوعىستان كەيىن، ۇلى دالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن قىسقارتۋ ساياساتىن جالعاستىرۋمەن بولدى. بۇل جوبا «سەنىمسىزدەردى» ۇلى دالاعا قونىستاندىرۋدان باستاپ، سلاۆيانداردىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنا جاپپاي قونىس اۋدارۋىمەن، تىڭ جەرلەردى كوتەرۋدى، رەسپۋبليكانى اۆتونوميالى وبلىستارعا ءبولۋ جوسپارىن جانە قازاقستان جەرلەرىن باسقا رەسپۋبليكالارعا ءبولۋدى قامتيدى.
«الاش وردانىڭ» كوسەمدەرى، باتىرلار، اقىن-يمپروۆيزاتورلار شىققان، ۇلى ابايدىڭ وتانى بولعان، قازاقتار تىعىز قونىستانعان ايماققا يادرولىق سىناق پوليگونىن ورنالاستىرۋ. سونداي-اق، قازاقستاندىقتاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى تۇراتىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن ەسكەرە وتىرىپ، «شىمكەنت» چەح سىرا زاۋىتى سالىندى. سولتۇستىك حالىقتاردى الكوگولمەن (وتتى سۋ) يمپەريالىق رەسەيدىڭ تاجىريبەسى بۇل جەردە دە پايدالى بولدى. اقتوبە، قاراعاندى، پاۆلودارداعى الكوگول زاۋىتتارى ءدال وسىلاي جۇمىس ىستەي باستادى.
ءبىز بارلىعىمىز، كەڭەس ازاماتتارى رەتىندە، ميتينگتەرگە شىعىپ: اپارتەيدكە جول جوق، اندجەلا دەۆيس پەن نەلسون ماندەلاعا ەركىندىك بەرۋدى تالاپ ەتتىك. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدى ميلليونداپ جويىپ جىبەرگەنىن قايدان بىلدىك. پاتشالىق رەسەيگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تۋرالى جازعان عالىمداردى كوممۋنيستىك ماسكەۋ بۇلىك دەپ قابىلدادى جانە ولاردى لاگەرلەرگە جىبەردى. ياعني، پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ ساياساتىن، بولشەۆيكتىك رەسەي جالعاستىرا بەردى.
قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن جانە وقىتىلاتىن بالاباقشالار مەن ورتا مەكتەپتەر جابىلدى. سونىمەن، رەسپۋبليكا استاناسى الماتىدا ءبىر عانا جالپى ءبىلىم بەرەتىن قازاق مەكتەبى قالدى. ەلوردا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى تىركەۋ ءۇشىن جابىلدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قازاق تىلدىلەر بىرتىندەپ ىعىستىرىلىپ، ورىستىلدىلەرگە ورىن بەردى. تاۋەلسىزدىككە وتىز جىل تولسا دا، بۇل ءۇردىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردىڭ تيتۋلدىق ۇلتتىڭ شىعارمالارىنان الدەقايدا جوعارى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءدال سول جاعداي تەلەديداردا جانە باسقا اقپارات قۇرالدارىندا قالىپتاسقان.
قىزعىلت كوزىلدىرىك شەشىلدى
رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتىنىڭ جەر سيلاعىش «قايىرىمدىلىق» يشاراسىن دۇركىرەي قولداعان «حالىق قالاۋلىلارىنىڭ» جامىراعان شۋى، كوزدەگى بۇلىڭعىر پەردەنى تەك قازاقتاردا عانا شەشىلىپ قويماي، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تاجىك پەن تۇركىمەندەردى ەمەس، رەسەيدە فەدەراتسيا بولىپ وتىرعان كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ كوزدەرى اشىلا باستادى.
رەۆوليۋتسيا كەزىندەگى: «مىرزا، جولداس، قوجايىن (گوسپودين، توۆاريشش، بارين) دەپ پاتشاعا قارسى تۇرعانداردىڭ لەكسيكونىنان تەك قانا «جولداس» دەگەن ءتۇسىپ قالدى. سول التىن پوگوندىلار، مىرزالار مەن تاقسىرلار قايتىپ كەلدى. سوندا، وكتيابر رەۆوليۋتسياسى ناتيجەسى جوق بولىپ، پاتشالىق بايلار مەن يمپەريالىق قوقان – لوقى عانا قالىپ تۇر عوي. سول كەزدەگى: «جەر – شارۋالارعا، بيلىك – حالىققا، سوعىس – جوق!»، -دەپ ۇران كوتەرگەن حالىقتى، ەندى قازاق جەرىنە كوز الارتىپ، الداسىراتۋ ما؟!
بۇۇ يادرولىق قارۋمەن قورقىتىپ، مىنبەرىن تۋفليىمەن ۇرعان «جۇگەرىشى- شارۋا» نيكيتا حرۋششەۆتىڭ كەزەڭىنەن باستاپ نە وزگەرلى؟ باسىنا كيگەن مونوماح بورىگى اۋىرلىعىنان ەسى كەتىپ وتىرعان بيلەۋشىنىڭ دارەجەسىن ءبىر كوتەرىپ قويايىق دەگەن ساياسي تەحنولوگتاردىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرى نەگە اكەلەدى؟
وسى ۋاقىتقا دەيىن، جان – جاققا قاشۋعا دايىن تۇرعان فەدەراتسيانى، ىشتە – كاۆكازدىق قاۋىپ تۋرالى ارانداتىپ، سىرتتا - ۋكراينا، قىرىم، گرۋزيا قاۋپى مەن ناتو اسكەرلەرىنىڭ جاقىنداپ قالعانىمەن ەلدى قورقىتىپ كەلدى. بىراق، ساياساتكەرسىماقتار، حالىقتىڭ كوزى اشىلعانىن، اۋىلدا دا ينتەرنەت جەلىسى بارىن، دۇنيەدە 5-ءشى تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا بولىپ جاتقانىن ەستەن شىعارىپ الدى. ال، رەسەي بولسا ونداعان جىلدارعا ارتتا قالىپ بارادى.ءتىپتى، «ا» مەن «و» دەپ سويلەيتىن رۋسيچتەر ۇرپاعىنىڭ وزدەرى، بيلىك پەن شونجارلارعا اشۋ مەن ىزادان «اح» پەن «ۋح» دەپ زىعىردانى قايناۋدا.
ۇزاق ۋاقىت بويى قاقپاقپەن جابىلعان بۋ قازاندىقتان شىقپاي قالدى. «ءوز ەركىمەن قوسىلعان» حالىقتار جاقسىلىق كۇتىپ، بىرىگۋدەن شارشادى. ءپۋتيننىڭ: «ءبارىن باستارىمەن تۋالەتكە قاداڭدار! - دەپ كاۆكازدىقتارعا ايتقانىن، ەندى ەشكىم ءوز باسىنا قالاپ وتىرعان جوق!
بارلىعىن يادرولىق چەمودانمەن جانە زىمىران راكەتالارمەن قورقىتا بەرۋ، ەندىگىدە كۇلكى تۋدىراتىن بولدى. ورىس ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحى تۋرالى نە ايتا الامىز، كاۆكازدىقتاردى رف قارۋلى كۇشتەرى شاقىرمايدى. شاقىرا قالسا، ولار كازارمادا ءبارىن بىقپىرت تيگەندەي قۋالايتىنىنان قورقىپ وتىرعاندارىنا قاراپ ويلانباي ما؟. رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ وليمپىندە ايەل - گەنەرالدار. بۇلار، ناپولەننىڭ داۆۋ، نەي، ميۋرات، لانن سياقتى، مارشالدىق جەزلدەرىن قاھارماندىق پەن ايبىندىلىعىمەن العاندار ەمەس.
قازاقتار ۇلى دالا باتىرلارىن، ەپوستىق قاھارمانداردان: الپامىس باتىردان، قوبىلاندى باتىر ەر توستىكتەن باستاپ قۇرمەتتەيدى جانە ەسكە الادى. ساق بابالارىمىز توميريس - پاتشايىمى، مەن ماملۇكتەر مەن ەگيپەتتىڭ بيلەۋشىسى سۇلتان بەيبارىس ۇرپاقتارى ەكەنىن ەستەن شىعارمايدى.
ءبىز سونداي-اق تۇركىلەردىڭ 16 ۇلى يمپەريا قۇرعانىن بىلەمىز: ءحۇننۇدىڭ ۇلى يمپەرياسىنان - مودە، عۇندار يمپەرياسى - اتيللا، سەلجۋكيدتەر. باتۋدىڭ التىن ورداسى، تيمۋريدتەر يمپەرياسى (تامەرلان), موعول يمپەرياسى (بابىر) جانە وسمان يمپەرياسى حح عاسىر.
ءبىز، بۇكىل ءومىرىن ۇلى دالا ءۇشىن ارناعان حاندارىمىزدى، بيلەرىمىزدى جانە باتىرلارىمىزدى ەش ۇمىتقان ەمەسپىز. الاشوردا كوسەمدەرى: ا.بوكەيحانوۆ، س.امانجولوۆ، دوسمۇحامەدوۆتار، م.تىنىشپاەۆ، م.شوكاي، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ پەن «حالىقتار كوسەمىنەن» قورىقپاعان تۇرار رىسقۇلوۆتار ەل ەسىندە. ۇلى وتان سوعىسىندا، موسكۆانى امان الىپ قالعان، قان مايداندا فاشيستەردىڭ زارەلەرىن العان ايبىندى ازياتتار – قازاقتار ءبىز بولامىز.
رەسەيدىڭ قازاق جەرلەرىن بولشەكتەۋگە دەگەن امبيتسياسى جاڭا تاقىرىپ ەمەس. كەڭەس وداعىن باسقارعان كەزدە ن.س.حرۋششەۆ ماڭعىستاۋ وبلىسىن تۇرىكمەنستانعا قوسۋ، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ايماقتارىن وزبەكستانعا بەرۋ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىن تىڭ جەر رەتىندە بىرىكتىرىپ، رەسەي فەدەراتسياسىنا بەرۋ يدەياسىن ويلاستىردى. «تىڭ ايماققا» 5 وبلىس كىرەدى دەپ جوسپارلانعان: اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان. بۇل ايماقتى باسقارۋعا ت.ي.سوكولوۆ ماسكەۋدەن جىبەرىلدى. ول ايماقتى رەسەيگە بەرۋ ءۇشىن نەگىز دايىندادى جانە قازاقستان باسشىلىعىنا باعىنۋدان باس تارتا باستادى. سول كەزەڭدە، قازاق كسر-ءنىڭ مينيسترلەرى كابينەتى باسشىسى، ماسكەۋدىڭ جوسپارلارىنا اشىق قارسى تۇرۋدان قورىقپايتىن قازاق حالقىنىڭ ناعىز ۇلى جۇمابەك تاشەنوۆ بولدى. 1960 جىلدىڭ كۇزىندە ول «تىڭ ولكەسىنىڭ» ورتالىعى بولعان تسەلينوگراد قالاسىنا ۇشىپ كەلىپ، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميسسياسىنىڭ كەلەسى جىلعا ارنالعان بيۋدجەتى تۋرالى مالىمەتتەردى بەرمەي سابوتاج جاساپ وتىرعان ت.سوكولوۆتى 24 ساعات ىشىندە قازاقستاننان شىعارىپ تاستايتىنىن ەسكەرتىپ، «تىڭ ولكەسى» ەشقاشان رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنبەيتىندىگىن شەگەلەپ تۇرىپ ايتادى.
ارينە، وسىنداي اشىق قارسىلىقتاردان كەيىن تاشەنوۆ قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە قىزمەتى تومەندەتىلەدى. بىراق، ايتقانىنان قايتپاي، سولتۇستىك وبلىستار مەن ماڭعىستاۋ وبلىسىن بەرگىزبەدى!
بازبىرەۋلەر، باتىرلار مەن ۇلى تۇلعالار بۇرىن بولعان دەپ ايتۋى مۇمكىن. الايدا، ولار ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى دە بار ەكەنىن ءبىلىپ جۇرىڭىزدەر.
* توقتار اۋباكىروۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى. بىراق، ەڭ الدىمەن، ول كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن سولتۇستىك پوليۋسكە توقتاۋسىز ۇشۋمەن جانە 1989 جىلى 1 قاراشادا وتاندىق اۆياتسيا تاريحىندا العاش رەت ميگ-29ك ۇشاعىن، اۋىر كرەيسەر پالۋباسىنان، اۋا رايى قولايسىزدىعىنا قاراماي ۇشىرعانى ءۇشىن الادى.
* سۇلتانعابيەۆ، سەرىك عازيزۇلى، 2014 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە، گراناتا لاقتىرۋ جاتتىقتىرۋ كەزىندە، جارىلعان گراناتادان سەرجانتتى ءوز دەنەسىمەن جاۋىپ، كوپتەگەن جاراقاتتار الادى. رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن پولكوۆنيك سۇلتانعابيەۆكە اسكەري بورىشىن ورىنداۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.
* ۇمبەتوۆ، قايرات جارىلقاسىنۇلى، مەرزىمدى اسكەري قىزمەتشىلەرمەن بىرگە گراناتا لاقتىرۋدى جۇزەگە اسىرعان كەزدە 6505 اسكەري ءبولىمىنىڭ شتاب باستىعى قايرات ۇمبەتوۆ ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، جاس ساربازدى دەنەسىمەن جاۋىپ، ونى اجالدان قۇتقاردى. قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى.
* كاپيتان عازيز بايتاسوۆ. ..قىلمىسكەر توقتاپ، اينالاسىنداعىلاردىڭ بارىنە: ماشينالارعا، دۇكەندەردىڭ تەرەزەلەرىنە، ادامدارعا وق جاۋدىرا باستادى. عازيز قىلمىسكەردىڭ قولىندا گراناتا بار ەكەنىن ءبىلدى، ول تۇرعىندارعا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ەسكەرىپ، اۋىر جارالانعانىنا قاراماستان، لانكەستىڭ ۇستىنە جاتا كەتتى. جارىلىس عازيز بايتاسوۆ ءومىرىن قيىپ، ول ونداعان ادامداردى قۇتقاردى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى جارلىعىمەن، وعان حالىق حاكارمانى جوعارى اتاعى بەرىلدى.
* «300 سپارتاندىقتار قاجەت ەمەس». ءبىر قازاق جەتكىلىكتى. تاسبولات يبراشەۆ، تاسبولات قازاقستاندا دۇنيەگە كەلدى، 1986 جىلى اناسىمەن بىرگە استراحانعا كوشتى. قولىنداعى پۋلەمەتپەن، جالعىز ءوزى گرۋزيا ارمياسىنىڭ موتواتقىش جاياۋ اسكەرىنىڭ تۇتاس كولونناسىنا قارسى تۇرا الدى. قاقتىعىستىڭ ودان ءارى وربۋىنە جول بەرمەيدى. وسى ارقىلى ول ەكى جاقتاعى جۇزدەگەن جانە جۇزدەگەن بەيبىت تۇرعىندار مەن ساربازداردىڭ ءولىمىنىڭ الدىن الدى.
قوعامنىڭ رۋحاني داعدارىسى - بۇل يمپەريانىڭ، مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە اپاراتىن جول
يمپەرلىك اسقىنۋشى فەدوروۆ، يمپەريانىڭ مۇراگەرى بولۋدى قالاۋى جاڭا قۇبىلىس ەمەس ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك. تاريحتا «ءۇشىنشى ريم»، ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى كونستانتينوپول دەپ اتالعىسى كەلەتىندەر كوپ بولعان.
913 جىلى بولگاريادان شىققان سيمەون I يمپەراتور (پاتشا) تاعىنا يە بولدى، ونىڭ اتاۋى: «بارلىق بولگارلار مەن ريمدىكتەردىڭ يمپەراتورى جانە اۆتوكراتى».
1345 جىلى سەربيا كورولى ستەفان ۋروش IV دۋشان ءوزىن يمپەراتور (كورول) دەپ جاريالادى. سەربيالىق يمپەريالىق اتاق «سەربتەر مەن ريمدىكتەردىڭ يمپەراتورى» تۇرىندە بولدى.
1453 جىلى كونستانتينوپول قۇلاعاننان كەيىن، II مەحمەد ءوزىن كايسەر-ي رۋم دەپ جاريالادى، سوزبە-ءسوز «ريم يمپەراتورى». مەحمەدتە ۆيزانتيا يمپەريالىق وتباسىنان شىققان تەگى بولعان; ونىڭ الدىنداعى سۇلتان ورحان، ۆيزانتيا حانشايىمىن العان بولاتىن.
«ماسكەۋ-ءۇشىنشى ريم» تۇجىرىمداماسىن پسكوۆ ەلەازاروۆ موناستىرىنداعى فيلوتەي 1523 جىلدارى حاتتارىندا تۇجىرىمداپ، ماسكەۋ كنيازىن ۇلى كونستانتين يمپەراتورىمەن قاتار قويعان ەدى. فيلوتەي بىلاي دەپ جازدى: “ەكى ريم قۇلادى، ءۇشىنشىسى تۇر، ال ءتورتىنشىسى ەشقاشان بولمايدى”: ەكى ريم پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ساتقانى ءۇشىن جازالاندى، سودان كەيىن ولاردىڭ ورنىن ماسكەۋ باستى. ەگەر ماسكەۋ دە كۇناعا باتسا، ءتورتىنشى ريم بولمايدى، الەمنىڭ اقىرى بولادى».
يسپانيا دا، گرەتسيانىڭ ۇلى يدەياسىندا، فرانتسيا مەن گەرمانيا دا يمپەريا تاعىنا ۇمىتكەرلەر بولدى.
ءۇشىنشى ريم - ءدىني جانە ساياسي نەگىزگە نەگىزدەلگەن يدەيا. ال، «ماڭگىلىك ريم» سونداي ماڭگىلىك بولدى ما؟ رومۋل قۇرعان ريم 12 عاسىر ءومىر ءسۇرىپ،476 جىلى ريم يمپەرياسىنىڭ سوڭعى يمپەراتورى رومۋل اۆگۋست تاقتان باس تارتتى. ياعني، يمپەريا تاريح ساحناسىنان كەتتى.
كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ۇلى يمپەريانىڭ نە ءۇشىن جويىلعانىن ۇزاق ۋاقىت تۇسىنگىسى كەلدى؟ اعىلشىن تاريحشىسى ەدۆارد گيببون : «ريم يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋى مەن قۇلاۋ تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە، يمپەريا تاريحىن تولىق زەرتتەي كەلە: «ءبىز بۇل سۇراقتى قاتە قويىپ وتىرمىز. ماسەلە وسى ۇلى يمپەريانىڭ نەگە قۇلاۋىندا بولماۋى كەرەك. بۇل: «نەگە سونشاما ۇزاق عۇمىر كەشكەن؟ - دەپ سۇراۋىمىز كەرەك دەدى.« يمپەريانىڭ قۇلاۋ سەبەپتەرىنىڭ ىشىندە گيببون، باستىسى - رۋحاني قۇلدىراۋ، ەليتا مەن ازاماتتاردىڭ ءسان-سالتاناتقا، بايلىققا دەگەن ۇمتىلىسى دەپ سانادى.
قوعامدا ماسكۇنەمدىك، نەكەدەن تىس قاتىناستار، ءبىر جىنىستى نەكەلەر، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى، يمانسىزدىق، جالقاۋلىق باسىم بولدى. وتباسىلارداعى بالالار سانى كۇرت ازايىپ، كوپبالالى وتباسىلار مازاققا اينالدى. ريم ازاماتتارى اسكەري قىزمەتتەن قاشقاقتاپ جانە ونىڭ ورنىنا جالدامالى باسقا تايپالاردىڭ قۇلدارىن جالداندى. لاس قالالىق مادەنيەت اۋىلعا جەتىپ، ىشتەن جەي باستادى. ادەبيەتتە، پوەزيادا، تەاتردا جانە ونەردە مادەنيەتتىڭ جوقتىعى، رۋحاني قۇلدىراۋ جانە زيناقورلىقتى جوعارىلاتۋ (ازعىندىق). ابىرويدىڭ، باتىلدىقتىڭ ورنىن اتاققا، ءسان-سالتاناتقا، بايلىق پەن قۇمارلىققا ۇمتىلۋ يەمدەندى.
يمپەريانىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستالۋى- ءريمنىڭ شارقىنداپ دامىپ، گۇلدەنۋ كەزەڭىندە باستالادى. ەگەر، ريم تاريحىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قۇنى 10 فۋنت بولاتىن كۇمىس ىدىس ۇيىندە بولعانى ءۇشىن ايگىلى سەناتور ءوز ورنىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولسا، وندا قوعامنىڭ كەلەسى دامۋ كەزەڭىندە، حالىق تريبۋنى مارك درۋزەنىڭ جيناعان ىدىستارىنىڭ قۇنى 10000 فۋنتتان اسىپ ءتۇستى. ديكتاتۋرا مەن يمپەراتورلار كەزەڭىندە تيت پەترونيۋستىڭ قۇنى 350 000 التىن دانا بولاتىن شاراپ ءشومىشى بولعان.
ياعني، قارسى كەلگەن دۇشپاندارىن ءارىن تالقانداپ، «ماڭگىلىك ريم» اتانعان الىپ يمپەريا، دۇنيەقمارلىق، اتاققۇمارلىق پەن ازاماتتاردىڭ رۋحاني ازعىنداۋى سالدارىنان قيراپ، تاريحتا تەك - پانتەون، پومپەي، كوليزەي، تريۋمفالىق اركا ءتارىزدى ساۋلەت ونەرى تۋىندىلارى عانا قالدى.
بۇگىنگى رەسەيگە ورالىپ، فيلوتەيدىڭ ءسوزىن ەسكە تۇسىرەيىك: «ەگەر ماسكەۋ دە كۇناعا باتسا، ءتورتىنشى ريم بولمايدى. بۇل الەمنىڭ اقىرى ».
ويلانىڭىزشى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازىرگى رۋحاني ازعىنداۋى، كۇنا مەن جيىركەنىشكە بەلشەدەن باتۋى، ىدىراۋ مەن كۇيرەۋدىڭ الدى ەمەس پە؟. سوعىستان كەيىنگى «سالقىن سوعىس»، الەن داللەستىڭ كسرو-نى ءىش جاعىنان رۋحاني ازدىرىپ، ىدىراتۋعا ارنالعان جوسپارى ىسكە استى ەمەس پە. قوعامنىڭ رۋحاني قۇلدىراۋى، يمپەريانىڭ جويىلۋىنا اكەلەدى. جوعارىدا سۋرەتتەلگەن ريم قوعامىنىىڭ ازعىنداۋى، بۇگىنگى رەسەيگە ۇقساماي ما؟ الكوگولدى ءىشۋ، سۋيتسيد، بالالار اراسىنداعى قىلمىس جانە جەزوكشەلىك، كوشەدە تەنتىرەگەن بالالار. قيىر شىعىتاعى ايماقتار ەمەس، رەسەيدىڭ ورتالىق وبلىستارىندا،ءتىپتى ماسكەۋ وبلىسىندا،ى سەلولار جاپپاي بوساپ جاتسا، حالىق سانى ءبىر جىلدا 300 مىڭنان استام ادامعا دەموگرافيالىق ازايىپ جاتسا. اتا-اپالارى، اتا-انالارى مەن بالالارى كۇنىگە ءبىر داستارحاندا وتىرىپ، ساموگونسىز تاماق ىشپەيتىن دەڭگەيدە بولسا، ونداي يمپەريادان نە حايىر؟
انتيكولوگ ە.ۆ.فەدوروۆا يمپەريالىق ءريمدى زەرتتەي كەلە: «ەجەلگى ءريمدى بىردە-ءبىر سىرتقى كۇشتەر جويا المادى، اقىرىندا ول ميليتاريزم مەن قۇلدىقپەن جويىلدى دەپ تۇجىرىمداعان ەدى. ياعني، ميليتاريزاتسيا، «پوسەيدوندار»، «كينجالدار» مەن «تسيركوندار» رەسەيدى قۇتقارا المايدى. رەسەي، ءوز قوعامىنا قامقورلىق جاساپ، مادەنيەت، عىلىم، ءداستۇر، سەنىمدى دامىتىپ، قوعامدى تۇزەي الادى. ومىرلەرىندە شىركەۋگە ءۇش رەت بارىپ (شومىلدىرۋ راسىمىنەن ءوتۋ، نەكە قيۋ، جەرلەۋ), سونىمەن بىرگە پاسحانى تويلاۋ، سەنىم ەمەس.
«رەسەي جەرىن جيناۋشىلاردىڭ» جالىندى ۇراندارىنان كەيىن نە كۇتۋگە بولادى؟
رەسەي فەدەراتسياسىندا ورىس الەمىنىڭ بۇل «قامقورشىلارىن» ەشكىم قولدامايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. كۇندەلىكتى ىشىمدىككە سالىنىپ، عيباداتحاناعا باراتىن جولدى ۇزاق ۋاقىت ۇمىتىپ كەتكەن، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، جاناشىرلىق تۋرالى تۇسىنىكتەرى جوق ورىس حالقىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ساناسىندا ورىس ەمەس حالىقتارعا دەگەن جەككورىنىشتى كوزقاراس ءالى دە ساقتالعان. ولار ءۇشىن ورىس ەمەستەر: قارا كو..ەندەر، مالدار، بابايلار، قىسىق كوزدەر. «ادامشا سويلە، ورىسشا!» دەپ ايتاتىندار. فەدوروۆ نە دەيدى: «ورىسشا سويلەپ وتىرسىڭ، ەندەشە سەن – ورىسسىڭ!». سوندا، بىرنەشە الەم ءتىلىن بىلەتىن ادام قاي ۇلتتان؟ بۇل، اۋىرۋ ما الدە ساۋ ادامنىڭ ساندىراعى ما؟ ارينە، ورىس ەمەستەر مۇنىڭ ءبارىن ەسكەرەدى
نە بولدى جانە نە بولادى؟
كوپ ەشقانداي وزگەرىس بولا قويمايدى. رەسەي، قازىرگى جەرىن يگەرىپ ۇستاي السىن. كۋبيكتەرمەن ويناپ وتىرعان بالالارعا قاراپ وتىرساڭىز، ولاردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويا بەرەدى، قويا بەرەدى. بەسىنشىسى، التىنشىسى نە جەتىنشىسىندە جيناعاندارىنىڭ ءبارى شاشىلىپ، قۇلايدى. مۇندا دا سول سياقتى. ارتىق دۇنيە تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى.
ەندىگىدە، رەسەيگە يسلام الەمىمەن، رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىن كۇشەيتۋى كەرەك. مۇسىلمان الەمىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن قازاقستانعا قوقان – لوقى كورسەتىپ، دۇنيەدەگى بارلىق راديكالدىق – تەرروريستىك توپتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، ولارعا شاپالاق بەرگەندەي. ارينە، ەندىگىدە رەسەيدى تاراتۋعا مۇددەلى سىرتقى كۇشتەر سىلتاۋ تاۋىپ، ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ، ءدىني سوعىس وتىن رەسەي فەدەراتسياسىنا اۋىستىرۋعا تىرىسۋى مۇمكىن. بۇل ءبارىمىز ءۇشىن قاۋىپتى.
بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعامىن دا رۋحاني بولمىس ماسەلەلەرى مازالايدى. باتىس «مادەني توڭكەرىسى» رەسەي ارقىلى ءوتىپ، دالاعا ەنىپ كەتتى. «قىرعي قاباق سوعىستان» جەڭىلگەننەن كەيىندە ۇلى كوممۋنيستىك يمپەريا كۇيرەدى.
ەروتيكا، پورنو، سانقۇمارلىق ەلدى باسىپ - بيكيني قانشالىقتى از بولسا، سوعۇرلىم جاقسى، ەمانسيپاتسيا، فەمينيزم سياقتى انايى ۇعىمدار قالىپتاسا باستادى.. مىندەتتى ەمەس ازاماتتىق نەكە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى بۇزا باستادى. تەك جۋساننىڭ ءيىسى اڭقيتىن دالا، ەسىرتكىمەن، الكوگولمەن تولتىرىلا باستادى. جەزوكشەلەردىڭ وكشەلەرى كوشەلەرىمىزدە ەركىن وكشەلەدى. الكوگولدىك ىشىمدىكتەردى تۇتىنۋ بويىنشا ءبىز ورتالىق ازيادا ءبىرىنشى ورىندامىز جانە «ەۋرازياداعى العاشقى توپتامىز. سۋيتسيد پەن سوتتالعاندار سانى بويىنشا ءبىزدىڭ رەيتينگىمىز ودان دا جوعارى. جۇمىسسىزدىق پەن كەدەيلىك ۋربانيزاتسيالانعانداردىڭ سانىن ارتتىرىپ، حالىق قالالارعا اعىلىپ، ليۋمەنستەندىرىلدى ء(بىزدى رەسەيدەگى كوپتەگەن ادامدار، قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن كيىز ۇيدە تۇرادى جانە تۇيەگە مىنەدى دەپ ويلايتىنىن بىلەمىز).
ءبىر نارسە قۋانتادى. جاستار جاقسى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلادى. سارىاعاش مەدرەسە كوللەدجىندە التى ادام ءبىر ورىنعا تالاسۋدا. ءبىلىمى مەن ادامدىق قاسيەتتەرىن وسىنداي مەدرەسەلەردە قالىپتاستىرعان جەتكىنشەكتەر، بولاشاقتا ەلىمىز بەن الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك جوعارى وقۋلارىن ءتامامداپ، وتانىنا قىزمەت جاسايدى.
جاستار نەگىزىنەن الكوگولدەن، ناشاقورلىقتان، قىلمىستان اۋلاق بولىپ، مەشىت جاماعاتىنىڭ 90% قۇرايدى. قالالاردا جۇما نامازىندا مەشىتتەرگە سىيماي، ماسكەۋدەگىدەي اۋلالاردا جانە كوشەلەردە ناماز وقيدى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى 50 مىڭنان استام «كوشپەندىلەر»، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە باتىستىق ءبىلىم الىپ، ەلىندە قىزمەت اتقارۋدا.
رەسەيلىك ەليتانىڭ شابۋىلىنا جاۋاپ رەتىندە قازاق قوعامى قانداي العاشقى قادامدار جاساي الادى:
- ول، ەڭ الدىمەن، رۋحاني، پاتريوتتىق تاربيەنى قولعا الۋى مۇمكىن. مۇمكىن، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى سياقتى، قازاقستان پرەزيدەنتى قازاقستاننىڭ رۋحاني دامۋى ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋعا قۇرىلعان قوعامعا قامقورشى بولادى;
- «بايقوڭىر» كوسمودرومىن جالعا بەرۋ شارتى قايتا قارالۋى مۇمكىن (بايقوڭىر كوسمودرومى مەن قالا اۋماعى 6717 كم². رەسەي قازاقستاننان 2050 جىلعا دەيىن جالعا العان);
- قازاقستان تەرريتورياسىندا اسكەري پوليگونداردىڭ ورنالاسۋى قايتا قارالۋى مۇمكىن;
- سونداي-اق، «كازبات» نەگىزىندە (فرانتسيانىڭ شەتەلدىك لەگيونىنا ۇقساس) شەتەلدىك لەگيون قۇرۋعا بولادى. قازاقستاندىق اسكەري كورپۋسقا باسقا ايماقتاردا جانە سوعىس وشاقتارىندا پراكتيكا جۇزىندە اسكەري دايىندىقتان وتەتىن اسكەري ماماندار قاجەت;
- قازاقستاندىق، ءوزىنىڭ كوپ ۆەكتورلىق سىرتقى ساياساتى ورىندارىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ەگەر، وسىعان دەيىن رەسەي ءبىرىنشى پوزيتسيادا بولسا، ەندى ول ارتقا شەگىنۋى عاجاپ ەمەس. ءبىرىنشى پوزيتسيالاردى باۋىرلاس حالىقتار: قىرعىزدار، وزبەكتەر، تۇرىكمەندەر، تاجىكتەر، ءازىربايجاندار، شەشەندەر، ينگۋشتار، داعىستاندىقتار جانە بۇرىنعى كسرو-نىڭ باسقا حالىقتارى الادى. سودان كەيىن - بارلىق تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركيا. ولاردىڭ ارتىندا ارابتاردىڭ جانە بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ قالاۋى جاتىر;
- قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن كورگەن حالىق بىرتىندەپ بىرىگىپ، ۇلتتىق يدەيانى دامىتادى. ول: ءبىلىم، سەنىم، مادەنيەتتى ساقتاۋ جانە حالىقتىڭ ەجەلگى داستۇرلەرى پلاتفورمالارىنا نەگىزدەلمەك. بالا كەزىنەن يمان نەگىزىندە تاربيەلەنگەن جاستار الەمدەگى ەڭ جاقسى مەكەمەلەردە ءبىلىم شىڭدارىن باعىندىرۋعا تىرىسادى. اتا-انالارىن، رۋحانيلىقتىڭ جوقتىعى، الكوگوليزم مەن ناشاقورلىق باتىستىق مورالدىڭ اسەرى مازالايتىن بولادى. جاستاردىڭ ۇرانى: «ۇلت ءۇشىن جانە حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن!» بولماق;
- مەملەكەتتىڭ بولاشاعى – جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن تۇرىك مودەلىن قابىلداۋعا بولادى. بالاباقشالارداعى زايىرلى مەملەكەت ۇستانىمىن ساقتاي وتىرىپ، بالالار يسلام ءدىنى قۇندىلىقتارىمەن تاربيەلەنۋى. بالالىق شاقتان باستاپ ولارعا جاقسى مەن جاماننىڭ (حالال مەن حارام), جاقسى مىنەز، قايىرىمدىلىق، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سياقتى ۇعىمدار سىڭىرىلمەك.
- ناماز وقۋعا، جاراتۋشىنىڭ مىندتتەگەن پارزالارىن ورىنداۋعا شاقىرۋمەن اينالىسقانلارعا دەگەن كوزقاراس وزگەرۋى مۇمكىن (تابليگ جاماعاتقا (قازىرگى كەزدە «داگاتچيكتەرگە»). مۇمكىن، ولارعا قمدب الشاقتاماۋ جانە قاراپايىم جاماعات سياقتى يمامدارمەن بىرلەسە دىنگە شاقىرۋ مەن قايىرىمدىلىق شارالارىنا كومەكتەسۋ شارتتارى قويىلار;
- ءدىن ءپانى، يسلام قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن رۋحاني تاربيە مەكتەپتەردىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارىنىڭ باستاۋىش سىنىپتارىنان باستاپ ەنگىزىلۋى مۇمكىن. باليگات جاسىنا جەتكەندە قىزدارعا ورامال تاعۋعا رۇقسات ەتىلۋى مۇمكىن. ءبىلىم بەرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنىڭ باسىنان باستاپ. (I-ءشى: 1-دەن 4-كە دەيىن; II-I: 5 - 9 سىنىپتار; III-I: 9 - 11 سىنىپتار). قىز بالالاردىڭ ورامال تاعۋلارىنا، قازاقستان عانا ەمەس، بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى ەلدەرىندە دە، موسكۆانىڭ تالابىمەن تىيىم بولعان سياقتى;
- جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە، كوللەدجدەردە جانە ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاستاردىڭ اسكەري-پاتريوتتىق تاربيەسىنە باسا نازار اۋدارىلاتىن بولادى. بۇقارالىق سپورتتى، «زارنيتسا»، «دالا قىراندارى» سياقتى اسكەري ويىندارىمەن جالپىلاي قامتۋ تالاپ ەتىلۋى مۇمكىن.
- قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىندە اسكەري قىزمەت اتقارۋ بورىشى، بارىنە بىردەي مىندەتتەلەدى. اسكەردەگى قىزمەت مەرزىمى ۇلعايۋى مۇمكىن;
- ورتا مەكتەپتەردىڭ جوعارعى سىنىپتارىندا، كوللەدجدەردىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، اسكەري جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اكادەميالارىندا: رۋحاني ءبىلىم، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار جانە اقپاراتتىق سوعىس مىندەتتى كۋرستارى ەنگىزىلۋى مۇمكىن.
- كاسىپورىنداردا، ۇيىمداردا، اسكەري بولىمدەر مەن بولىمشەلەردە ساياسي ءبىلىم ەنگىزىلۋى مۇمكىن (كسرو-داعى «ءبىلىم قوعامى» سياقتى اگيتپروپ جۇمىس).
- يدەولوگيالىق، ۇگىت-ناسيحات قىزمەتكەرلەرىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، ولاردى وقىتۋ مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ كۋرستارى اشىلۋى مۇمكىن;
وسىلايشا، رەسەي حالىق قالاۋلىلارىنىڭ شابۋىلدارى، حالقىمىزدىڭ ويانۋىنا، باۋىرلاستىق قۇشاعىنان بوساتىلۋىنا جانە كۇش-جىگەرىن قاۋىپسىزدىككە، بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە جانە ۇلى دالانىڭ بولاشاعىنىڭ وركەندەۋىنە باعىتتاماق.
ميرحات مادياروۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ اعا وقىتۋشىسى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
