بۇگىنگى مەكسيكا جەرىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ V - X ع.ع. ارالىعىندا مەكەن ەتكەن مايالاردىڭ بيىك وركەنيەتى، اسىرەسە، ولاردىڭ ماتەماتيكاسى مەن كۇنتىزبەلەر جۇيەسى الەمدى ءالى كۇنگە دەيىن تاڭعالدىرىپ كەلەدى. ولاردى 40 جىل بويى زەرتتەپ-زەردەلەگەن كورنەكتى امەريكاندىق عالىم، ماتەماتيك، تاريحشى، ونەرتانۋشى ءارى سۋرەتشى حوسە ارگۋەللەس مايا عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ نەگىزىندە جازعان ءوزىنىڭ «مايا فاكتورى» اتتى قۇندى مونوگرافياسىمەن قاتار باسقا دا ەلەۋلى عىلىمي ەڭبەكتەرىن جاريالاپ، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ۋاقىت زاڭىن اشتى جانە ونى بۇكىل الەمگە پاش ەتتى [1]. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، مايالار ۋاقىت زاڭدىلىعى مەن ونىڭ قىر-سىرىن شەگىنە جەتكىزە مەڭگەرگەن اسا بىلگىر حالىق بولعان. ولار ۋاقىت زاڭىن وتە شەبەر قولدانا ءبىلۋدىڭ ارقاسىندا جەردىڭ گالاكتيكا كەڭىستىگىندەگى ورنى مەن وربيتاسىن ءدال انىقتاعان. ول ول ما؟ مايالار ۋاقىت پەن ماتەماتيكاعا بايلانىستى قازىر قولدانىستا جۇرگەن ۇشتىك ولشەمنەن ادامزاتتىڭ تورتتىك ولشەمگە قاي زاماندا اۋىساتىنىن دا الدىن-الا بولجاپ قويعان سىڭايلى.
ارحەولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرى دالەلدەپ وتىرعانداي، مايالار جوعارىدا اتالعان زامانداردا وزدەرى مەكەندەگەن ۇلكەن ايماقتا ءبىر-بىرىنەن الشاق ورنالاسقان ونداعان ءىرى قالالار سالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. الگى قالالاردىڭ باستى نىساندارىن پيراميدالار جۇيەسى مەن تاسقا ويىلىپ جازىلعان يەروگليفتەرگە تولى ستەللالار مەن تاستان تۇرعىزىلعان وتە ءساندى عيماراتتار قۇراعان. الايدا مايا وركەنيەتىنە ءتان، بىراق بۇگىنگى عالىمدارعا تۇسىنىكسىز ءارى وسى ۋاقىتقا دەيىن ناقتى شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان «مايالار نەلىكتەن وزدەرى سالعان ساۋلەتتى قالالارى مەن ءالى سالىنىپ بىتپەگەن ءىرى قۇرىلىس نىساندارىن كۇرت توقتاتىپ، ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن؟» دەگەن جۇمباق سىر بار. مۇنىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن الەم عالىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەۋمەن كەلەدى. سولايى سولاي بولعانمەن، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 830-جىلدارى ىزدەرىن كۇرت سۋىتقان بايىرعى مايالاردىڭ امان قالعان مادەني مۇرالارىن جان-جاقتى زەرتتەي كەلە، عالىمدار ولاردىڭ ماتەماتيكا عىلىمىنا وتە جۇيرىك بولعانىن ءبىر اۋىزدان مويىندايدى. ونىڭ ۇستىنە مايالار قازىرگى زاماندا ءبىز قولدانىپ جۇرگەن وندىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن ماتەماتيكانى ەمەس، جيىرماعا نەگىزدەلگەن ماتەماتيكا جۇيەسىن شەبەر مەڭگەرگەن. بۇل وزىق جۇيەنى مايالار وزدەرى تۇرعىزعان ءزاۋلىم پيراميدالار مەن ساۋلەتتى قالالار سالۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل الەمنىڭ تاڭدايىن قاققىزىپ وتىرعان كۇنتىزبەلەر جۇيەسىن قۇراستىرۋعا دا كەڭىنەن پايدالانعان.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن تەك ۇزىك-ۇزىگى عانا جەتكەن مايالار قالىپتاستىرعان ۇلى وركەنيەت قۇندىلىقتارى تولىعىمەن ساقتالىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، يسپاندىق كونكيستودورلار ولاردى قولدارىنان كەلگەنىنشە جويىپ جىبەرۋگە تىرىسقان. مىنا ءبىر مىسال – الگى سوراقىلىقتىڭ ايقىن دالەلى: 1562-جىلى ءتۇن مەزگىلىندە مايالاردىڭ ماني دەيتىن قالاسىندا ديەگو دە لاندا ەسىمدى يسپاندىق ەپيسكوپ ءوز جارلىعىمەن بايىرعى مايالاردىڭ باعا جەتپەس ونەر تۋىندىلارىن، كىتاپتارى مەن قولجازبالارىن تۇگەل جيعىزىپ الىپ، تۇگىن قالدىرماي ورتەتىپ جىبەرگەن. بۇل شەكتەن شىققان ايۋاندىق ارەكەت مىسىردىڭ الەكساندريا قالاسىنىڭ ۇلكەن كىتاپحاناسىنا جاسالعان ۆانداليزممەن پارا-پار-تىن. ءوزىنىڭ جىمىسقى ماقساتپەن ادەيى جاساعان قىلمىسىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن، الگى ەپيسكوپ: «بىزدەر وتە كوپ كىتاپ تاۋىپ الدىق، بىراق ولاردىڭ ىشىندە سوقىر سەنىم مەن ادامدى ەلىكتىرىپ، شايتان جولىنا ازعىراتىن دۇنيەلەردەن باسقا ەشنارسە بولماعاندىقتان، ولاردى تۇگەلدەي ورتەپ جىبەردىك. ال ۇندىستەر بۇعان قاتتى وكىندى»، - دەپ جالعان مالىمەت تاراتقان.
كەيىن انىقتالىپ وتىرعانداي، كونكيستودورلار قانشا تىرىسقانىمەن، مايالاردىڭ قالالارىن تۇگەلدەي جويىپ جىبەرە الماعان. سەبەبى بىتىك وسكەن تروپيكالىق ورماندار مايالاردىڭ كەيبىر وركەنيەت وشاقتارىن كونكيستادورلاردىڭ كوزىنەن تاسالاپ، امان ساقتاپ قالعان. جوعارىدا سۋرەتتەلگەن ايۋاندىقتان سوڭ 250 جىل وتكەن كەزدە، لورد كينگسبورو [2] جانە دجون للويد ستەفەنس [3] سەكىلدى ايگىلى ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى جارىق كورە باستادى. وسىنىڭ ارقاسىندا مايالاردىڭ وركەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق قايتا جاندانىپ، تەك سودان كەيىن عانا مايالاردىڭ ونەر مەن عىلىمعا يەك ارتقان ۇلى وركەنيەتىن بۇكىل الەم مويىنداي باستادى.
مايالار تۇرعىزعان كۇن جانە اي پيراميدالارى
ستەفەنس يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورمان-توعايلاردى كەزىپ، ولاردىڭ شىرماۋىندا قالعان مايا قالالارىنىڭ قالىڭ مۇك باسقان سىلەمدەرىن ىزدەپ تاۋىپ، بايىرعى مايا وركەنيەتىنىڭ قانشالىقتى بيىك دەڭگەيدە بولعانىن، ءتىپتى، كەزىندە الگى وركەنيەتتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، التىن عاسىردى دا باسىنان وتكىزگەنىن، بىراق سويتە تۇرا، جاسامپاز مايالاردىڭ تاريح ساحناسىنان تۇسىنىكسىز جاعدايدا عايىپ بولىپ كەتكەنىنىڭ كۋاسى بولادى. ستەفەنس جازبالارىن وقىعان ارحەولوگتار ەندى تروپيكالىق ورمانداردىڭ قالىڭ قۇرساۋىندا قالعان ادام تانعالارلىق ءساندى دە ساۋلەتتى سارايلارعا، پيراميدالار مەن عيباداتحانالارعا تولى بايىرعى مايا قالالارىن بىرتىندەپ ارشي باستايدى. ولار مايالاردىڭ جازۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن يەروگليفتەرگە دە جەتە ءمان بەرىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن قولعا الادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ سىرى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق اشىلعان جوق.
مايا وركەنيەتىنە بايلانىستى ءوز جازبالارىندا دجوردج ستيۋارت مىناداي ءبىر وتە قۇندى پىكىر كەلتىرەدى: «ەۋروپا ورتا عاسىردا قارا تۇنەكزامانداردى باستان كەشىرىپ جاتقاندا، مايالار ادامزات وركەنيەتىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن جاساپ ۇلگەرىپتى» [4].
بۇگىنگى زاماندا بەلگىلى بولىپ وتىرعانداي، مايا حالقى، نەگىزىنەن، گوندۋراستاعى كوپان سەكىلدى قالا-مەملەكەتتەر مەن گۆاتەمالاداعى تيكال جانە مەكسيكاداعى پالەنكە، چياپاس سەكىلدى ءىرى-ءىرى ءدىني ورتالىقتاردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ ءومىر سۇرگەن.
ارحەولوگ Thomas D.H [5] ەسىمدى عالىمنىڭ ىزدەنىستەرى دە ناتيجەلى بولدى. مىسالى، ول عالىم مايالاردىڭ جازۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن كومكەرىلگەن يەروگليفتەرمەن قاتار، نەفريتتەن جاسالعان مونشاقتار مەن القالاردى، سكۋلپتۋرا ۇلگىلەرى مەن قىشتان جاسالعان بۇيىمداردى، مىس پەن التىننان جاسالعان وتە باعالى بۇيىمدار مەن كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىن دا قازىپ الادى. بىراق ولاردىڭ بارلىعىن بىلاي قويعاندا، عالىمداردى ەرەكشە تاڭداندىرعان عاجاپ دۇنيە مايالاردىڭ استرونوميالىق جانە ماتەماتيكالىق بىلىمدەرىنىڭ سونشالىقتى تەرەڭدىگى بولاتىن. مۇنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى مايا حالقىنىڭ جوعارىدا اتالعان يسپاندىق ەپيسكوپ ادەيى ۇيىمداستىرعان ورتتە مۇلدە جانىپ كەتپەي، جۇلىق-جۇلىقتارى عانا امان قالعان ءۇش كىتاپ-كودەكستەن انىق بايقالادى. ول كىتاپتاردىڭ كۇيىك شالعان قالدىقتارى بۇل كۇندە مادريد، درەزدەن جانە پاريج قالالارىنىڭ مۋزەيلەرىندە ساقتاۋلى تۇرعاندىقتان، ولار سوڭىرا الگى قالالاردىڭ اتاۋلارىمەن بايلانىستى مادريد، درەزدەن جانە پاريج كودەكسى بولىپ اتالىپ كەتكەن.
ولاردىڭ الدىڭعى ەكەۋى استرونوميا مەن بولاشاقتى بولجايتىن ساۋەگەيلىككە باعىشتالسا، سوڭعىسى - سالت-داستۇرلەر مەن جوسىن-جورالعىلارعا جانە مايا قۇدايلارى مەن استرولوگياعا باعىشتالعان جازبا تۋىندى. وسى ايتىلعاندارمەن قاتار مايالاردىڭ عارىش الەمىندەگى پلانەتالار مەن جۇلدىزدار جۇيەسىن باقىلايتىن وبسەرۆاتوريالارىنىڭ دا بولعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. مىسالى، چيچەن-يتسە قالاسىندا ورنالاسقان وبسەرۆاتوريا كۇمبەزىندەگى تەرەزە تارىزدەس ويىقتان مايالار كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن كەزىندەگى كۇندى باقىلاي الاتىن بولعان. استرونوميالىق ەسەپتەرىنىڭ دالدىگى مەن مىنسىزدىگى جاعىنان مايالار الدىنا جان سالماعانى بايقالادى. ءتىپتى، بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ وزىق استرونوميالىق تەحنولوگيالارىمەن قاتار، ەڭ ۇشقىر تەلەسكوپتارىمەن قارۋلانعان استرونومدار دا مايالاردىڭ تورتتىك ولشەمدەگى ماتەماتيكا مەن استرونوميا عىلىمدارىن سونشالىقتى تەرەڭ مەڭگەرگەندەرىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعادى. ويتكەنى مايالاردىڭ اي، كۇن، جەر، سونداي-اق، كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن وزگە پلانەتالارمەن قاتار، شولپان جانە ۇركەر توپ جۇلدىزدارىنىڭ تسيكلدارىنا قاتىستى ەسەپتەرىنىڭ بۇگىنگى استرونومداردىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرىنەن اسىپ تۇسپەسە، ەشبىر كەم تۇسپەيدى. دەمەك، مايالار سومداعان وركەنيەتكە ءتان عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە بولعانى كۇمان تۋعىزبايدى.
بۇل كۇندە مايالاردىڭ ءار قيلى ماقساتتار ءۇشىن پايدالانعان 17 ءتۇرلى كۇنتىزبە جۇيەسى بولعانىن اشىپ وتىر. الايدا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن ءۇش امبەباپ كۇنتىزبەسى ەرەكشە نازار اۋدارادى. ولادىڭ ءبىرىنشىسى – قازىرگى زاماندا ادامزاتتىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدانىپ جۇرگەن 365 كۇندىك گريگوري كۇنتىزبەسىنە ۇقساستاۋ كەلەتىن حااب دەپ اتالاتىن ازاماتتىق كۇنتىزبە. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا، ءبىر جىل ءار قايسىسى 20 كۇندىك 18 ايمەن (18ح20=360) قوسا، اتاۋى جوق 5 كۇننەن، ياعني باس-اياعى 365 كۇننەن تۇرادى. الايدا سوڭعى بەس كۇندى حالىق جامانشىلىققا ۇشىراتاتىن قاتەرلى مەزگىلگە جورىعان. سوسىن، كۇن تسيكلىمەن سايكەستەندىرىپ جاساقتالعاندىقتان بۇل كۇنتىزبە، نەگىزىنەن، كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن قولدانىلعان.
مايالاردىڭ ەكىنشى كۇنتىزبەسى - تسولكين دەپ اتالاتىن 260 كۇندىك اي كۇنتىزبەسى. بۇل جۇيەنىڭ قىر-سىرى دا، جۇمبعى دا وتە مول. بىرىنشىدەن، وسى كۇنتىزبە ارقىلى مايا ابىزدارى ءدىني سالت-داستۇرلەردى وتكىزەتىن مەزگىلدەردى بەلگىلەپ، ولاردى كيەلى سانالاتىن وسى كۇنتىزبەگە سايكەس اتقارىپ وتىرعان.
مايالاردىڭ 260 كۇندىك تسولكين كۇنتىزبەسى حااب كۇنتىزبەسىنەن الدەقايدا قىسقا ەكەندىگىنە قاراماستان، مۇنداعى 13 اي دا 20 كۇننەن تۇرادى (20ح13=260). الايدا بۇل ەكى كۇنتىزبەنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇندەستىك تاباتىن، ياعني قابىساتىن تۇسى دا جوق ەمەس. ماسەلەن، حااب كۇنتىزبەسىنىڭ 52 تسيكلى (52ح365) مەن تسولكين (اي) كۇنتىزبەسىنىڭ 73 تسيكلى (73ح260) 18980 كۇنگە تەڭەسەدى. دەمەك، سوڭعى سان (18980) مايالار ويلاپ تاپقان كۇن كۇنتىزبەسىنىڭ 52 جىلدىق 365 عاسىرى مەن اي (تسولكين) كۇنتىزبەسىنىڭ 260 عاسىرىنا تەڭەسەدى. شىندىعىندا دا، مايالاردىڭ ءبىر عاسىرى 52 جىلمەن عانا شەكتەلگەن.
ءۇشىنشى كۇنتىزبە - مايالاردىڭ «ۇزىن ەسەپ» دەپ اتالاتىن ميلليونداعان جىلداردى قامتيتىن كۇنتىزبەسى. بۇل كۇنتىزبە بويىنشا، “ۇزىن ەسەپ” ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3113 جىل بۇرىن باستالىپ، 2012-جىلدىڭ سوڭىنا دەيىنگى مەرزىمدى قامتيدى. بۇل جۇيەنىڭ سوزدىگىندە: kin ء(بىر كۇن), uinal (20 كۇندىك ءبىر اي), tun (360 كۇندىك ءبىر جىل نەمەسە 18 uinal/اي), katun (20 tun/جىل), baktun (20 katun نەمەسە 400 جىل) سياقتى سان اتاۋلارىمەن قاتار، ولاردان دا ۇلكەن ۇعىمداردى بىلدىرەتىن: pictun, calabtun, kinchiltun جانە analtun سياقتى تەرميندەر دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءبىر analtun 64 ميلليون جىل دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سول سياقتى، ايتۋلى ءبىر ۋاقيعانىڭ ورىن العان مەزگىلىن بەلگىلەۋ ءۇشىن مايالار سان ەسىمدەردىڭ مىنا رەتتەگى بەس جۇيەسىن پايدالانعان: baktun, katun, tun, uinal, kin. مىسالى، بەلگىلى ءبىر ستەللاعا بادىزدەلگەن 9.10.19.5.11 سەكىلدى مايا تسيفرلارىنىڭ ءمانىن بىلايشا اشۋعا بولادى: 9 baktun (1296000 كۇن), 10 katun (72000 كۇن), 19 tun (6840 كۇن), 5 uinal (100 كۇن), 11 kin (11 كۇن). بۇلاردىڭ جالپى قوسىندىسى 1374951 كۇنگە نەمەسە، شامامەن، 3767 جىلعا تەڭ. ال مايالادىڭ تاستان تۇرعىزعان ءبىر ستەللا-ەسكەرتكىشىندەگى «ۇزىن ەسەپ» جۇيەسىمەن قاشالىپ تاڭبالانعان جازۋلار 90 ميلليون جىل بۇرىن ورىن العان ۋاقيعاعادان حابار بەرسە، ەندى بىرىندەگى تاڭبالار كەرىسىنشە، 3000 جىلدان كەيىن، ياعني كەلەشەكتە بولاتىن ۋاقيعاعا ءجون سىلتەيدى.
بۇل ورايدا، 1952-جىلى ارحەولوگ البەرتو رۋس [6] اشقان مەكسيكانىڭ پالەنكە قالاسىنداعى “تاڭبالى عيباداتحانا“ دەپ اتالاتىن پيراميدانىڭ تابانىنان 30 مەتر تەرەڭدىكتە جەرلەنگەن مايالاردىڭ اتاقتى پاتشالارىنىڭ ءبىرى، سۇڭعىلا كوسەم پاكال ۆوتاننىڭ 20 توننا تارتاتىن تاستان سومدالعان ساركوفاگىنىڭ 8 شارشى مەترلىك، ءتورت بۇرىشتى، تاس قاقپاعىنىڭ بەتىنە بادىزدەلگەن 13 جۇمباق اقپاراتقا سوقپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى پاكال ۆوتان ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 631-683-جىلدارى ارالىعىندا 52 جىل بويى ەل باسقارىپ، مايا وركەنيەتىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان مارتەبەلى تۇلعا-تىن. ول اسىرەسە، پيراميدا قۇرىلىستارىنا زور ءمان بەرگەن جانە كۇنتىزبەلەر مەن جازۋ جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن رول اتقارعان. سونىمەن قاتار پايعامبارلىعى مەن ساۋەگەيلىك قاسيەتى مول ابىز ادام بولعان. دۇنيەدەن وتەر الدىندا پاكال ۆوتان حالقىنا: “عارىشتان حابار الىپ، قايتا ورالامىن“ دەگەن وسيەت قالدىرعان دەسەدى.
ارحەولوگ البەرتو رۋس تاپقان ساركوفاگ قاقپاعىنىڭ سىرتقى بەتىنە بادىزدەلگەن اقپاراتتى 40 جىل بويى ساراپتاي كەلە، ەرلى-زايىپتى حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر كوپتەگەن جۇمباق سىردىڭ استارىن اشتى. ماسەلەن، پاكال ۆوتاننىڭ ساركوفاگى ابىز تۇلعانىڭ جەرلەنگەن مەزگىلىنەن 1260 جىلدان كەيىن عانا اشىلعان [1952 - 692 = 1260] بولاتىن. مىنە، ءدال وسى سوڭعى ساندى (1260-تى) حوسە ارگۋەللەس بۇگىنگى ادامزات قولدانىسىندا جۇرگەن جاساندى ۋاقىت جيىلىگىنىڭ كودىنا، ياعني 12:60-قا سىلتەمە دەپ قابىلداعان. ال جوعارىدا اتالعان “ۇزىن ەسەپ” تسيكلىنىڭ اياقتالعان مەزگىلىن، ياعني 2012-جىل مەن پاكال ۆوتان جەرلەنگەن 692-جىل ارالىعىنداعى 1320 جىلدى (2012 – 692 = 1320) سۇڭعىلا عالىم تابيعي ۋاقىت جيىلىگىنىڭ كودىنا، ياعني 13:20-عا بالاعان. ءسويتىپ، ساركوفاگ بەتىندەگى جازۋلاردى پاكال ۆوتاننىڭ ءوز حالقىنا ارناپ قالدىرعان وسيەتى دەپ تۇسپالداعان. ويتكەنى عالىمنىڭ بۇلايشا توپشىلاۋىنا دا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، ءتورت بۇرىشتى تاس قاقپاقتىڭ وڭتۇستىك قىرىنداعى 8 كۇن، 6 اينا دەگەن بەلگىلەر پاكال ۆوتاننىڭ تۋعان كۇنى مەن دۇنيەدەن قايتقان كۇندەرىنەن حابار بەرەدى. سوسىن، بۇل ەكى ساننىڭ قوسىندىسى – 14 نەمە- سە 28 كۇندىك ايدىڭ تەڭ جارتىسى. قاقپاقتىڭ شىعىس جاق قىرىنداعى ەكى توپ تاڭبالاردىڭ ءبىرىنشى توبى - 5 جەر، 7 سارباز، 9 قول، 7 كۇن. مۇنداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 28. ەكىنشى توپتى 11 جىلان، 2 ادام دەگەن بەلگىلەر قۇرايدى جانە ونداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 13. دەمەك، الگى ساندار - ءار ايى 28 كۇننەن، ءار جىلى 13 ايدان تۇراتىن گالاكتيكالىق تابيعي ريتمگە (ىرعاققا) نەگىزدەلگەن مايا كۇنتىزبەسىن مەڭزەپ تۇر. قاقپاقتىڭ سولتۇستىك قىرىندا 2 ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى دەگەن مالىمەت بادىزدەلگەن. مايالاردىڭ ۇعىمىندا بۇل – اجالدىڭ بەلگىسى. سونىمەن قاتار، جۇمباققا تولى بۇل سيمۆول - مارس پلانەتاسىنىڭ دا بەلگىسى. قاقپاقتىڭ باتىس جاق قىرىندا تاعى دا ەكى توپ بەلگىلەر بادىزدەلگەن. ولاردىڭ ءبىرىنشى توبى – 3 مايمىل، 4 يت. ونداعى سانداردىڭ قوسىندىسى – 7. بۇل بەلگىلەر قاقپاقتىڭ شىعىس جاق قىرىنداعى 13-ءتى بەينەلەيتىن ەكى بەلگىگە قاراما-قارسى ورنالاسقان. 7 مەن 13 - تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ نەگىزگى ساندارى جانە بۇلاردىڭ قوسىندىسى – 20. ەكىنشى توپقا كىرەتىن 1 كۇن جانە 13 ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى دەگەن اقپاراتتاعى سانداردىڭ قوسىندىسى تاعى دا 14-ءتى قۇرايدى. سونىمەن، پاكال ۆوتاننىڭ ساركوفاگىنداعى 13 اقپاراتقا قاتىستى سانداردىڭ جالپى قوسىندىسى 78 بولىپ شىعادى. بۇل ساندى ارۋەللەستەر - كوسموس ايناسىنىڭ جاسىرىن بەلگىسىنە بالايدى. بۇل قۇپيا سىردى شەشۋگە حوسە ارگۋەللەس پەن ونىڭ جۇبايى للويدين ارگۋەللەس 40 جىل ومىرلەرىن ارناعان-دى. مايا وركەنيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ قايقايسىسى بولماسىن مايا ابىزدارىنىڭ بولاشاقتى بولجاي الاتىن ساۋەگەيلىك قاسيەتى بولعانىن مويىندايدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە جوعارىدا سۋرەتتەلگەن قۇپيالى مالىمەتتەر ناقتى دالەل. سوسىن، بايىرعى مايالار گالاكتيكانىڭ ىشكى سىرى مەن زاڭدىلىقتارىن وتە جەتىك بىلگەن سىڭايلى. سول ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا ولار سول زامانداردا-اق، 2012-جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 21-جۇلدىزىن باستاپ بىزدەر تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان عالامشاردا تاريحي بەتبۇرىستار مەن ۇلى وزگەرىستەر بولاتىنىن الدىن الا بولجاپ قويعان. الايدا الگى قۇبىلىستاردىڭ بۇگە-شىگەسى بىزدەرگە تولىق جەتپەي قالعان. بىراق ولار بىرتىندەپ اشىلاتىن بولار...
عالىمداردىڭ كەيبىرى الگى بەتبۇرىستاردى «اقىرزامان» بولار دەپ توپشىلاسا، ەندى بىرەۋلەرى مايالاردىڭ ساۋەگەيلىگىن جەر شارىنا ەنەتىن جاڭا زامان نەمەسە ادامزاتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ ەراسىنىڭ باسى نەمەسە گالاكتيكالىق بيىك سانانىڭ باستالاتىن مەزگىلى بولۋى دا مۇمكىن دەپ بولجامدايدى. ال استرونومداردىڭ پىكىرىنە كەلەتىن بولساق، بىرىنشىدەن، 2012-جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ جيىرما ءبىرى قىسقى ماۋسىمداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن مەزگىلىنە ءدوپ كەلەدى ەكەن. بۇل، ارينە، اسا تاڭداناتىنداي قۇبىلىس ەمەس. الايدا ءدال cول كۇنى كۇن، جەر جانە كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن وزگە پلانەتالار ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان گالاكتيكانىڭ ءدال ورتاسىنان وتەتىن قۇس جولىنىڭ ىشىندەگى ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا تىزىلە ورنالاسقان-دى. بۇل - ارينە، كىمدى بولسا دا قاتتى ويلاندىرعان عاجاپ قۇبىلىس ەدى.
ءدال وسى ارادا: «بۇدان مىڭ جىلدان استام بۇرىن قازىرگى ادامزات تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان عالامشاردا ورىن الاتىن الگىندەي قۇبىلىستاردى مايالار الدىن الا قالاي بولجاعان؟» دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى نارسە. ويتكەنى مايا ساۋەگەيلەرى ءومىر سۇرگەن زامانداردا نە لينزا، نە تەلەسكوپ، نە وسى زاماننىڭ كوسموسقا بايلانىستى قول جەتكىزگەن تەحنولگيالىق جەتىستىكتەرى اتىمەن بولعان جوق قوي. جوق الدە بولدى ما؟
ازىرگە بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تاعى دا مايالاردىڭ وركەنيەتىن تۇبەگەيلى زەرتتەگەن، جوعارىدا اتى اتالعان امەريكاندىق عالىمدار حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەردەن ىزدەپ كورەلىك. ول عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇگىنگى ادامزات ءوزى قولدان جاساعان مەحانيستيكالىق الدامشى ۋاقىت كەڭىستىگىندە تىرشىلىك ەتىپ وتىر. ويتكەنى بۇگىن قولدانىستا جۇرگەن ريم پاپاسى XIII گريگوريدىڭ 1582-جىلى ەنگىزگەن جاساندى كۇنتىزبەسى بۇكىل الەمدى وزىنە باسىبايلى ەتىپ العان. ول كۇنتىزبەنىڭ ءبىر جىلدىق مەرزىمى كەيبىرى 28, كەيبىرى 29, ەندى ءبىرى 30, جانە ءبىرى، ءتىپتى، 31 كۇنگە دە تولا سالاتىن، ۇزىندى-قىسقالى 12 ايدان تۇرادى. ول از بولعانداي، ادامزات ۋاقىتتى نوقتالاماق بولىپ، ونى كادىمگى كەڭىستىكپەن شاتاستىرىپ العاندىقتان، ساعاتتىڭ تسيفەربلاتىن 12 بولشەككە ءبولىپ، ءار ساعاتتى 60 مينۋتقا، ءار مينۋتتى 60 سەكۋندقا جىكتەپ، باس-اياعى 360 گرادۋس بولاتىن دوڭگەلەك جازىقتىققا «بايلاپ» قويعانداي سەزىنىپ ءجۇر. مۇنىڭ استارىندا ء“بىر جىلدا 12 اي بار، وعان ويداعى بەس كۇندى قوسسا، تولىق جىلدى قۇرايتىن 365 كۇن شىعادى; ءبىر تاۋلىكتە 24 ساعات بار; ولاردى كۇن مەن تۇنگە بولسە، 12 ساعاتتان، ال ءار ساعات 60 مينۋتتان تۇرادى” دەگەن ۇعىم تۇرعانى بەلگىلى. بىراق بۇل كۇنتىزبەنىڭ نەگىزىندە عىلىمنان مۇلدە اۋلاق 12:60 سەكىلدى جاساندى ۋاقىت ءمودۋلى نەمەسە جاساندى ۋاقىت جيىلىگى تۇرعانىن كوپشىلىك قاۋىم بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى، اتالمىش كۇنتىزبەنىڭ ەشبىر عىلىمي نەگىزى جوق ەكەنىن دە بۇگىنگى ادامزات ءالى كۇنگە دەيىن تولىق سەزىنە قويعان جوق. سەبەبى، حوسە ارگۋەللەس ايتپاقشى، بۇگىنگى ادامزات الگى جالعان كۇنتىزبەگە قاتتى شىرمالىپ، كوسموسپەن، ياعني اسپان الەمىمەن تەلەپاتيالىق تابيعي بايلانىسىن مۇلدە ءۇزىپ العان، دەمەك، و باستا ءتاڭىر سىيلاعان قۇندىلىقتاردان اداسىپ قالعان. سونىڭ سالدارىنان، وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا ادامزات ءوزىن دە، ءوزى تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان بيوسفەرانى دا جويىپ جىبەرۋگە شاق قالىپ وتىرعانىنان مۇلدە بەيحابار.
دەي تۇرعانمەن، ‘اداسقاننىڭ الدى جار ارتى سوقپاق’ دەمەكشى، بۇل قاتەردەن شىعاتىن ەش امال قالماعان ەكەن دەۋگە دە بولمايدى. ماسەلەن، حوسە ارگۋەللەس ادامزاتقا “ۋاقىت - اقشا“ سەكىلدى جاساندى ۋاقىت زاڭى مەن 12:60 سىندى جاساندى ۋاقىت جيىلىگىنە نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەدەن تەز ارىلىپ، مايالاردىڭ بايىرعى كۇنتىزبەلەرى مەن گالاكتيكالىق تابيعي ۋاقىت جيىلىگىنىڭ ولشەمى - 13:20 ەكەنىن تەزىرەك ۇعىنۋدى جانە سول ۋاقىت مودۋلىنە نەگىزدەلگەن ءار ايى تۇراقتى 28 كۇننەن، ءار جىلى 13 اي-دان تۇراتىن ءارى عۇلاما ارگۋەللەستەردىڭ وزدەرى وڭدەگەن مايالاردىڭ گالاكتيكالىق ماڭگى وزگەرمەيتىن تۇراقتى كۇنتىزبەسىنە بىردەن كوشۋدى ۇسىنادى. بىراق بۇل ۇسىنىستىڭ بايىبىنا بارا الماعان عالىمدار: «13 ايلىق كۇنتىزبەلەر ەسكى وركەنيەتتەردىڭ ءبىرازىندا، اتاپ ايتقاندا، مىسىرلىقتاردىڭ تاريحىندا دا، جالپى مۇسىلمان الەمىندە دە، ءتىپتى، قىتاي وركەنيەتىندە دە بولىپ ەدى عوي. ولاي بولسا، حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەردىڭ جاساقتاعان كۇنتىزبەسىنىڭ الدىڭعىلاردان نەسى ارتىق؟» دەگەن سياقتى ءۋاجدى كولدەنەڭ تارتادى. الايدا ارگۋەللەستەر ۇسىنىپ وتىرعان 364 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ گريگوري كۇنتىزبەسىنەن ارتىشىلىعى جەتەدى. تەك ونى كورە ءبىلۋ كەرەك. ەندەشە، ارگۋەللەستەر اشقان “ۋاقىت زاڭىنا” تەرەڭىرەك ۇڭىلەلىك. “حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر وڭدەپ جاقسارتقان 13 ايلىق كۇنتىزبەنىڭ باسقا كۇنتىزبەلەردەن ارتىقشىلىعى نەدە؟” دەگەن سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، ەڭ الدىمەن، الگى عالىمداردىڭ تۇبەگەيلى ۇستانىمدارىنا نازار اۋدارالىق. ولار بايىرعى سۇڭعىلا ماتەماتيك مايالار قۇراستىرعان كۇللى كۇنتىزبەلەردى (ولاردىڭ جالپى سانى - 17) ساراپتاي كەلە، ابىز مايا عالىمدارىنىڭ ۋاقىتقا قاتىستى بىرەگەي قۇندى قاعيدالارىن باسشىلىققا العان. بىرىنشىدەن، ارگۋەللەستەر مايالاردىڭ ۋاقىتتى كەڭىستىكپەن شاتاستىرمايتىنىن انىق بايقاعان. ويتكەنى مايالار كەڭىستىكتىڭ شەگى بار، ال ۋاقىتتىڭ شەگى جوق ەكەنىن، وتە انىق بىلگەن. ودان دا دالىرەك ايتقاندا، مايالار ۋاقىتتى ۇشتىك ولشەممەن ولشەۋگە بولمايتىنىنا جانە ۋاقىت تەك سانانىڭ، ياعني تورتتىك ولشەمنىڭ عانا ەنشىسى ەكەنىنە تۇبەگەيلى كوز جەتكىزگەن. ەكىنشىدەن، مايا عالىمدارى كوسموستان تۇسەتىن كەز كەلگەن گالاكتيكالىق ساۋلەنىڭ نەمەسە ەلەكتروماگنيتتىك تولقىننىڭ ءوز جيىلىگى نەمەسە ءمودۋلى بولاتىنى سەكىلدى ۋاقىتتىڭ دا ءوز جيىلىگى مەن ءمودۋلىنىڭ بولاتىنىن ايقىن سەزىنگەن.
ۇشىنشىدەن، ارگۋەللەستەر ۋاقىت جيىلىگىنىڭ ولشەمى نەمەسە ءمودۋلى 13:20 ەكەنىنە دە تولىق كوز جەتكىزگەن. ويتكەنى عالىمدار الگى جيىلىكتىڭ گالاكتيكالىق ورتالىقتان باستاۋ الىپ، سودان سوڭ جەرگە جەتىپ، جەتىپ قانا قويماي، جەر بەتى مەن ونىڭ اتموسفەراسىنا دا ءوز اسەرىن ۇنەمى تيگىزىپ وتىراتىنىن، سونداي-اق، الگى جيىلىكتىڭ كۇللى كوسموس ساۋلەلەرىنىڭ دە ورتاق ءمودۋلى ەكەنىن، ياعني گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەم بىرلىگى ەكەنىن تەرەڭ تۇيسىنگەن.
تورتىنشىدەن، ارگۋەللەستەر كوسموستان تۇسەتىن (نەگىزگى قۇرامى 95% -تەن 99%-كە دەيىن پروتوندار، ال وزگە قۇرامى، شامامەن، 4.5%-تەن 1.5%-كە دەيىن گەلي يادروسىنان تۇراتىن) گالاكتيكالىق ساۋلەلەر مەن كۇن ساۋلەلەرىنىڭ جەر بيوسفەراسىنداعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارىنە بىردەي اسەر ەتەتىنىن دە تەرەڭ بىلگەن.
مىنە، سوندىقتان دا، “سول ساۋلەلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ادام بالاسى مەن باسقا تىرشىلىك يەلەرىنە تيگىزەتىن رادياتسيالىق اسەرىنىڭ ناقتى كورىنىسى قايسى؟” دەگەن سۇراققا جوعارىداعى عالىمداردىڭ بەرگەن تۇشىمدى جاۋابى مىناعان سايادى: “كوسموستان تارالاتىن ساۋلەلەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بۇكىل بولمىسىنا، ءاربىر كلەتكاسىنا، كۇللى اعزاسىنا، ءتىپتى ساۋساقتارى مەن باشپايلارىنىڭ سانى عانا ەمەس، بۋىندارىنىڭ دا سانى مەن ساپاسىنا تىكەلەي سەبەپشى. ال ودان دا ناقتى ايتقاندا، الگى ساۋلەلەر تىرشىلىك يەلەرىنىڭ كۇللى گەنەتيكالىق كودىنا (دنك) تىكەلەي اسەر ەتەدى. دەمەك، ادامزات پەن ادامعا ۇقساس جانۋرلاردىڭ اياق-قولدارىنداعى 10 ساۋساق پەن اياقتارىنداعى 10 باشپاي بولسىن، سول سياقتى ولاردىڭ اعزالارىنداعى مويىننان باستاپ ەكى توبىققا دەيىنگى 13 بۋىنى جانە 13 مۇشەسى بولسىن، جوعارىدا اتالعان ۋاقىت جيىلىگىنىڭ گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەمى - 13:20 -نىڭ ناقتى كورىنىستەرى ەكەنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، الگى تۇراقتى ولشەمنىڭ كادىمگى تاسباقانىڭ ارقا ساۋىتىنداعى ءىرى-ءىرى 13 بۋناق پەن سول بۋناقتاردىڭ ەتەك جاعىن وراي ونالاسقان كولەمى كىشىرەك 20 بۋناقشالارىنان دا انىق كورىنىپ تۇرعانىن قالاي جوققا شىعارۋعا بولادى؟
حوسە جانە للويدين ارگۋەللەستەر اشقان جوعارىداعى زاڭ دىلىقتاردىڭ ءبارىن دە ابىز مايالار ءوز زامانىندا وتە شەبەر مەڭگەرىپ قانا قويماي، قاتاڭ ساقتاي دا بىلگەنىن ءارى ولاردىڭ تەك تابيعات بيوريتمىمەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەنىنە وزدەرىنىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە كوزدەرىن انىق جەتكىزەدى. ەندەشە، كەز كەلگەن ادامنىڭ كوكەيىنە قونا كەتەتىن الگى عالىمداردىڭ بەرىك ۇستانىمدارىنىڭ ەش عىلىمي نەگىزى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
ەندى “ارگۋەللەستەر قۇراستىرعان 13 ايلىق كۇنتىزبەنىڭ تابيعي بيوريتمگە، ياعني 13:20-عا سايكەس كەلەتىندىگىن دالەلدەيتىن باسقا فاكتورلار بار ما؟” دەگەن ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، مۇنىڭ دا جاۋابى بار. ماسەلەن، اي ءبىر جىلدا جەردى 13 رەت اينالىپ شىعادى. بۇل – ەش ۋاقىتتا وزگەرمەيتىن استرونوميالىق زاڭدىلىق. ال مىنا ءبىر دەرەك ودان دا عاجاپ. 2007-جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 25-ءى كۇنى استرونومدار كۇن جۇيەسىنىڭ سىرتىنان جەردەن، شامامان، 200 تريلليون شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان جەرگە ۇقساس جانە ءبىر پلانەتانى اشقان-دى. الگى پلانەتانىڭ وربيتاسى سونە باستاعان ءوز كۇنىنىڭ وربيتاسىنا جاقىن ەكەن. ەڭ باستىسى، جەرگە ۇقساس، بىراق ودان شامامەن بەس ەسە ۇلكەن الگى پلانەتا دا ءوزىنىڭ كارليك كۇنىن 13 كۇندە ءبىر رەت اينالىپ وتەدى ەكەن. دەمەك، الگى قۇبىلىس گالاكتيكالىق ۋاقىت جيىلىگىنىڭ تۇراقتى ولشەمىنىڭ دە 13 ەكەنىن La Silla اتتى وڭتۇستىك ەۋروپاداعى الگى وبسەرۆاتوريا عالىمدارى اشقان جاڭا پلانەتا دا قوسا دالەلدەپ تۇر. ەندەشە، 13-ءتىڭ بارشا گالاكتيكالىق ورتاق ولشەم ەكەنىن، ياعني ونىڭ ەش ۋاقىتتا وزگەرمەيتىن تۇراقتى زاڭدىلىق ەكەنىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. سوسىن، تەك 13 قانا ەمەس، مايا كۇنتىزبەسىندەگى 28 دەگەن سان دا ادام اعزاسىندا تۇر. مۇنىڭ ايقىن دالەلى توبەمىزدەن ەكى توبىعىمىزعا دەيىنگى 13 بۋىن مەن 13 مۇشە جانە ەكى قولىمىزداعى 10 ساۋساقتى قۇرايتىن 28 (14+14) بۋىننان دا وتە ايقىن كورىنىپ تۇر.
 |
|
| مايالاردىڭ 260 (13ح20) كۇندىك تسولكين كۇنتىزبەسى
تاسباقانىڭ ساۋىتىنان ايقىن بايقالادى |
مايالاردىڭ “تسولكين” كۇنتىزبەسىنىڭ ءوزى دە ناعىز گالاكتيكالىق ۋاقىت جيىلىگىنىڭ تۇراقتى ولشەمىنە، ياعني 13:20-عا نەگىزدەلگەن اي كۇنتىزبەسى. ول كۇنتىزبەنىڭ ەنى – 13 ۇيادان، تىگى 20 ۇيادان (13ح20) تۇراتىن 260 ۇيالى تىك ءتورت بۇرىشتى بەينەلەيدى. حوسە مەن للويدين ارگۋەللەستەر ونى تەرەڭ دە تۇبەگەيلى زەرتتەگەن ءارى وزدەرى قۇراستىرعان 13 ايلىق كۇنتىزبە مەن وزدەرى اشقان ۋاقىت زاڭىنا تۇعىر ەتىپ پايدالانعان. سوسىن، تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ گرافيكالىق كەسكىندەمەسىنە (كەيدە مۇنى «توقۋ ستانوگى» دەپ تە اتايدى) ءجىتى نازار اۋدارعان ءاربىر ادام الگى 260 ۇياداعى سانداردىڭ قالاي ورنالاسقانىنا ءمان بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى الگى ساندار بىردەن باستاپ، 260-قا دەيىن ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي، ياعني ادەتتەگىگىدەي، بىزدەر قولداناتىن تارتىپكە ساي ورنالاسپاعان. كەرىسىنشە، ونداعى تسيفرلار ءتورت بۇرىشتى كەستەنىڭ ەنى ەمەس، بويىن قۋالاي، جوعارعى سول جاقتاعى بۇرىشتان باستاپ، ءبىرىنشى باعانانىڭ بويىمەن تومەن قاراي 1-دەن 13-كە دەيىن بارىپ، ارى قاراي تاعى دا 1-دەن 13-كە دەيىن سينۋسويدا تارتىبىمەن (بىرەسە تومەن، بىرەسە جوعارى) باعانادان باعاناعا اۋىسا بەرەدى. ءسويتىپ، ەڭ سوڭعى 13-باعانانىڭ تومەنگى وڭ جاق بۇرىشىنداعى 260-شى ۇياعا كەلىپ تىرەلەدى. سوسىن، الگى كەستەنىڭ سول جاقتاعى تومەنگى ۇياسى مەن جوعارعى وڭ جاق بۇرىشىنداعى ۇياشىعى 7 سانىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. بۇل ايتىلعاندار تومەندە كەلتىرىلگەن تسولكين كەستەسىندە تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ تۇر. كۇنتىزبەگە تەرەڭ ۇڭىلگەن ادام وندا باسقا دا ماتەماتيكالىق زاڭدىلىقتاردىڭ بار ەكەنىنە دە قوسا كوز جەتكىزەدى.
مايالاردىڭ تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ بىردەن كوزگە ىلىنبەيتىن تاعى ءبىر سىرى بار. بۇل - حوسە ارگۋەللەستىڭ 13 پەن 28-گە نەگىزدەلگەن گالاكتيكالىق ماڭگى كۇنتىزبەسىندەگى باستى تسيفرلاردىڭ ءبىرى – 28. ول تسولكيننەن بىردەن بايقالمايدى. سوندىقتان دا “نەگە ولاي؟” دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بىراق بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا تسولكيننىڭ، ياعني 260 كۇندىك كۇنتىزبەنىڭ ىشىندە تۇر. ويتكەنى تسولكين - سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى كۇنتىزبە. سەبەبى 260 - كۇن جۇيەسىنە كىرەتىن اسپان دەنەلەرىنىڭ امبەباپ گالاكتيكالىق تسيكلى عانا ەمەس، بۇل تۇراقتى سان - انا قۇرساعىندا ءوسىپ جەتىلەتىن جەر جاھانداعى كۇللى ەمبريون-نارەستەنىڭ، كۇللى ادامزاتتىڭ دا كيەلى كۇنتىزبەسى. ماسەلەن، جۇكتى ايەلدەردىڭ ايلىعى توقتاعان ساتتەن باستاپ، بوسانعانعا دەيىنگى مەرزىم تۇپ-تۋرا 260 كۇنگە تەڭەلەدى ەكەن. بۇل زاڭدىلىقتىڭ ناقتى دالەلى دە بار. ماسەلەن، اياعى اۋىر ايەلدەرگە بايلانىستى ايتىلاتىن “انا قۇرساعىنداعى نارەستەسىن توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرەدى” دەيتىن قازاق تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەسى – تسولكين كۇنتىزبەسىنىڭ دە ناقتى كورىنىسى دەسەك، شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. سەبەبى الگى ءسوز تىركەسىندەگى توعىز ايدى ارگۋەللەستەردىڭ 13/28-گە نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەسىندەگى 28 كۇندى 9-عا كوبەيتسەك، 252 كۇن شىعادى، ال وعان جانە توعىز كۇندى قوسساق، تۇپ-تۋرا 261 كۇن شىعا كەلەدى. «حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى» دەگەن وسى بولار، ءسىرا. بىراق ء‘بىر كۇنى ارتىق كەتتى عوي’ دەۋشىلەرگە دە جاۋاپ دايىن: انا قۇرساعىندا 260 كۇندە ءپىسىپ-جەتىلگەن نارەستە اناسىنىڭ تولعاعى جەتكەن كۇننىڭ ەرتەسىنە، كوبىنەسە، اي تولعان مەزگىلدە دۇنيەگە كەلەدى ەكەن.
دەمەك، حالىق اۋزىنداعى توعىز اي توعىز كۇننىڭ بىرەۋىنەن باسقاسى تسولكين كۇنتىزبەسىنە تولىق سىيىپ تۇر. سوسىن، حالىق اۋزىنداعى توعىز اي توعىز كۇننىڭ گريگوري كۇنتىزبەسىندەگى ۇزىندى-قىسقالى 12 ايعا ەش قاتىسى جوق. ويتكەنى كۇنتىزبەسى جاساندى. ونداعى ورتا ەسەپپەن 30 كۇننەن تۇراتىن توعىز اي مەن توعىز كۇن 279 كۇنگە تەڭەلەدى. ەندەشە، ارعى تەگى كىندىك التايدا جاتقان ەجەلگى مايالاردىڭ كۇنتىزبەسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كۇن ساناۋىنىڭ اراسىندا دا ناقتى ساباقتاستىق بار ەكەنى ءدال وسى جەردەن سىر بەرەدى. ويتكەنى «13-تە وتاۋ يەسى» دەيتىن قىز بالاعا قاتىستى ايتىلاتىن تۇراقتى تىركەس پەن «13 – مۇشەل» دەگەن ءبىزدىڭ ءتول مادەنيەتىمىزدە قالىپتاسقان اكسيوما پىكىرىمىزدىڭ دۇرىستىعىنىڭ ناقتى دالەلى [7]. سوسىن، ءدال وسى تۇستا تىلىمىزدە قالىپتاسىپ قالعان “12 مۇشەم ساۋ بولسا...” دەيتىن تۇراقتى ءسوز تىركەسىندە ءمۇلت كەتكەن ءبىر قاتەلىك بارىن ايتۋدى پارىز دەپ سانايمىن. ويتكەنى ادام اعزاسىندا دا 13 بۋىن جانە 13 مۇشە بار. ەكى يىق پەن ەكى توبىققا دەيىن التى-التىدان 12 بۋىن جانە 12 مۇشە بولسا، موينىنداعى 13-بۋىن مەن اعزامىزداعى ەڭ باستى 13-مۇشەسىن، ياعني ادامنىڭ باسىن قالايشا ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولادى؟ ارينە بولمايدى. ولاي بولسا، قاجەت بولعاندا ايتار ءۋاجىمىزدى الگى تۇراقتى تىركەستە كەتكەن قاتەلىكتى قايتالاماي، “13 مۇشەم ساۋ بولسا...” دەپ باستاعانىمىز ءلازىم. گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەم جيىلىگىنىڭ 13:20 ەكەندىگىنە باسقا اسپان دەنەلەرىنىڭ تسيكلدارى دا دالەل. مىسالى، ۇركەر توپ جۇلدىزدارى جىلدىڭ بەلگىلى ءبىر مەرزىمىندە كوكجيەكتەن قىلاڭ بەرگەن ساتتەن باستاپ، ءوز وربيتاسىمەن كۇن ساناپ باياۋ جىلجي وتىرىپ، اسپان كۇمبەزىنىڭ توبەسىنە كوتەرىلەدى. سودان سوڭ باياۋ ەڭكەيىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەن سوڭ، قارسى كوكجيەكتەن اسىپ، باتىپ كەتەدى دە، كوپكە دەيىن كوزدەن تاسا بولادى. بۇل قۇبىلىستى كەزىندە مايالاردىڭ دا وتە ءجىتى باقىلاعانى بايقالادى. باقىلاپ قانا قويماي، باس-اياعى ءتورت جۇزگە تارتا جۇلدىز شوعىرىنان تۇراتىن ۇركەر توبىنىڭ كەلەسى رەت كوكجيەكتەن قايتا قىلاڭ بەرەتىن ساتىنە دەيىن 260 (13ح20) كۇن وتەتىنىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇزىن ەسەپكە جاتاتىن 26000 جىلدىق تسيكلىن دا ءدال ەسەپتەپ شىعارعان. دەمەك، ۇركەر توپ جۇلدىزدارىنىڭ تسيكلى دا گالاكتيكالىق تۇراقتى ولشەمگە، ياعني 13-كە تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنى ايقىن بايقالىپ تۇر. سونىمەن قاتار، ادام اعزاسىندا جوعارىدا اتالعان 13 پەن قوسا 20 دا، 28 دە ءوز ورىندارىن تاپقان. مىسالى، ادام دەنەسىندەگى ون ساۋساق پەن ون باشپاي (10+10) 20-عا تەڭەلسە، 10 ساۋساقتاعى بۋىنداردىڭ سانى (14+14) 28-گە تەڭەلەدى. دەمەك، كەز كەلگەن جاس بالا بولسىن، ەرەسەك ادام بولسىن اسپان دەنەلەرىنىڭ گالاكتيكالىق تسيكلدارىن بۇلجىتپاي قايتالايدى.
ءتىپتى، ايەل زاتىنا ءتان اي سايىن ءبىر رەت، جىلىنا 13 رەت قايتالاناتىن فيزيولوگيالىق قۇبىلىستىڭ قازاق تىلىندە “ايلىق“ دەپ اتالۋى دا جايدان-جاي ەمەس.
260 (13ح20) كۇندىك تسولكين كۇنتىزبەسى
سەبەبى دانا حالقىمىز بۇل تىلسىم قۇبىلىستىڭ تىكەلەي ايمەن بايلانىستى ەكەنىن انىق بىلگەن. سوسىن، بۇل كۇندە عىلىم دالەلدەپ وتىرعانداي، انا قۇرساعىنا بالانىڭ بىتەتىن مەرزىمى مەن ومىرگە كەلەتىن مەرزىمى، سونداي-اق، بۇكىل الەمدەگى انالار تولعاعىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ اي تولعان مەزگىلگە سايكەس كەلەتىنى كۇللى ادامزات تاعدىرىنىڭ كوسموس كەڭىستىگىندەگى جەرگە جاقىن تۇرعان پلانەتالار مەن جۇلدىزدار جۇيەسىمەن دە، ولاردىڭ گالاكتيكالىق تسيكلدارىمەن دە، كۇننەن ۇشىپ شىعاتىن الفا، بەتتا، گامما ساۋلەلەرىمەن دە، جەردىڭ بيوسفەرا ىرعاعىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن تولىق ايعاقتاپ تۇر. مۇنىڭ سىرتىندا انا تىلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان “13-تە وتاۋ يەسى”، “13 - مۇشەل” سەكىلدى اكسيوماعا اينالعان تىلسىم فرازالىق تىركەستەردىڭ دە 13 ايلىق جاھاندىق ماڭگى ءارى تۇراقتى دا تابيعي كۇنتىزبەمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.
ءدال وسى تۇستا جوعارىدا ءسوز بولعان ارگۋەللەستەردى ۋاقىت زاڭىن اشۋعا جەتەلەگەن دە پاكال ۆوتان ساركوفاگىنىڭ قاقپاعىنا ويىلىپ جازىلعان 13 وسيەت بەلگى نەمەسە تىلسىم تاڭبالار ەكەنىن اتاپ ايتۋ پارىز. وزدەرى اشقان “ۋاقىت زاڭىنىڭ” ناقتى فورمۋلاسىن ارگۋەللەستەر بىلاي تۇيىندەيدى: T(E) = ART. مۇنداعى ت -“ۋاقىت“ (Time), ە - “قۋات“ (Energy), ال ART “ونەر“ دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەدى. دەمەك، “T(E) = ART” دەگەن فورمۋلا - ۋاقىت ولشەمىمەن ۇيلەسە وتىرىپ، وزگەرەتىن قۋات كوزىنىڭ ونەر تۋىندىسىنا اينالاتىنىن ايشىقتايتىن امبەباپ زاڭدىلىق. ال بۇل زاڭدىلىقتىڭ ومىردەگى، ياعني ادامزاتتى قورشاعان ورتاداعى كورىنىسى دە الۋان ءتۇرلى. ماسەلەن، عارىشتان كەلەتىن گالاكتيكالىق ساۋلەلەردىڭ قۋاتى سۋدى بۋعا اينالدىرسا، بۋ بۇلتقا اينالادى. ال بۇلت جاڭبىرعا اينالىپ قايتا جاۋسا، “بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىر شەبەر” دەپ ۇلى اباي عۇلاما ايتپاقشى، جەر بەتىن كوك مايساعا، نۋ ورمانعا نەمەسە مىڭ ءتۇرلى گۇلگە ورايدى. دەمەك، بۇكىل بيوسفەرا، ونىڭ ىشىندە ادامزات تا، فاۋنا دا، فلورا دا، ءتىپتى، جەر قويناۋىنداعى ەلەمەنتتەر دە ۋاقىت زاڭىنىڭ تىكەلەي جەمىسى ءارى ولاردىڭ ءبارى دە قايتالانباس ونەر تۋىندىلارى. ءتىپتى، ەڭ دارىندى دەگەن قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ قولدارىنان شىققان نەبىر اسەم تۋىندىلاردىڭ وزدەرى دە 18000 عالامنىڭ يەسى – جاراتقاننىڭ امىرىمەن جاسالعان عاجاپ دۇنيەلەردىڭ كوشىرمەسى عانا دەسەك، شىندىقتان الىس كەتپەيمىز. ەندەشە، وسى قۇبىلىستار مەن تابيعي زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارىن دە ءوز عىلىمى مەن بىلىمىنە ىرگەتاس ەتكەن بايىرعى مايالاردىڭ ساۋەگەيلىگى مەن عاجاپ وركەنيەتىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن كۇنتىزبەلەر جۇيەسىندەگى 13 دەگەن كيەلى ولشەم بىرلىگى تۋرالى تۇجىرىم مىناۋ: كىندىگى و باستا التايدا كەسىلىپ، كوك تاڭىرىنە سىيىنىپ، ءبورىلى بايراق جەلبىرەتكەن ەجەلگى كوك تۇرىكتەر وركەنيەتىندە ساقتالىپ قالعانى، ساقتالىپ قانا قويماي، بۇگىنگە دەيىن امان جەتىپ، بۇكىل تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىك قورىنان ورىن العان 13-پەن بايلانىستى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ كۋاسىندەي بولىپ، ءالى دە قولدانىستا جۇرگەنى عاجاپ ەمەي نەمەنە؟
سىلتەمە جاسالعان ادەبيەتتىڭ ءتىزىمى:
- Hose Arguelles. The Mayan Factor: Path Beyond Technology, 1987; Time and Technosphere: The Law of Time in Human Affairs; Earth Ascending: An Illustrated Treatise on the law Governing Whole System, 1984; Surfers of the Zuvuya, 1988; The Dreamspell: Journey of Timeship Earth 2013, 1991 (Coauthored by Lloydine Arguelles); tortuga.com
- Lord Antiques of Mexico, 1831.
- Stephens John Lloyd. Incidents of Travel in Central America, Chiapas and Ycatan, vols.1 & 2 (1841), Incidents of Travel in Ycatan, vols. 1&2 (1843).
- Stuart George E. Mysterious Maya, 1997; Ancient Mexico, 1992; Lost Kingdoms of the Maya, 1993; Archeology and You, 1996; Ancient Pioneers,
- Thomas D.H. Exploring Ancient Native America. An Archeological Guide. Macmillan, 1994.
- رۋس ا. نارود مايا. م.،1986. Thomas H. Exploring Ancient Native America. An Archeological Guide. Macmillan, 1994; بۇل اۆتوردىڭ وزگە ارحەولوگيالىق ەڭبەكتەرىنىڭ دە ماڭىزى زور. ولار: Los Antiguos Mayas, Una Antologia 1987; El Pueblo Maya, 1993; El Templo De Las Inscripsiones, Palenque, 1992 ; Palenque 1947- 1958, 2007.
- احمەتوۆ ءا.ق. ازيا-بەرينگيا-امەريكا نەمەسە امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ازيالىق تەگى. «شارتاراپ»، الماتى، 2003; ازيا-بەرينگيا-امەريكا يلي ازياتسكوە پرويسحوجدەنيە امەريكانسكيح «يندەيتسەۆ»، «ARNA»، الماتى، 2006.; ءتۇبى تۇركى وركەنيەت. “ارىس”، الماتى، 2009; بايىرعى امەريكالىقتاردىڭ التايلىق تەگى. “پەداگوگيكا پرەسس”. استانا، 2011; كود ەۋرازي. نا پوروگە پياتوي تسيۆيليزاتسي. توو “دەلوۆوي مير”. استانا، بۇل كىتاپ قازاق تىلىندە 2012 ج.، پولياك تىلىندە 2013 جىلى جارىق كوردى.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
حالىقارالىق جوعارى مەكتەپ عىلىم
