«حان ء(جۇنىس حان ) بارلىق كۇش جىگەرىن سارىپ ەتىپ، وسى قاۋىم(موعولدار كەيىنگى ۇلى جۇز قازاقتارى) ۋالاياتقا (موعولستانعا) ورنىعىپ، وتىرىقشى ەل بولۋىنا ىنتالى بولدى، ۇيتكەنى وتىرىقشى ەل بولماي شىنايى مۇسىلمان بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى» ( مۇحاممەد حايدار دۋلاتي تاريحي راشيدي.177- بەت)
قازاق حاندىعى كوشپەندىلەر مەملەكەتى بولدى، قازاق حاندىعىنا قاراعان تۇركىستان ايماعىنداعى قالالارمەن كەنتتەردى مەكەندەپ 10- عاسىردان بەرى يسلام ءدىنىن قاتاڭ ۇستاناتىن سارتتاردى ەسەپكە الماعاندا نەگىزگى حالىق قازاقتار، ونان قالسا قىرعىزدارمەن، قاراقالپاقتار، نوعايلار دەرلىكتەي كوشپەندى حالىق بولدى. قازاق دالاسىنىڭ كوپ جەرى سول زامان تۇرعىسىنان وتىرىقشىلىققا كوشۋگە ءتيىمسىز بولدى، سونداي-اق كوشپەندىلەردە ودان بارىنشا قاشقالاقتادى. سول سەبەپتى قازاق دالاسىندا يسلام ورنىعىپ تامىر تارتا المادى.
ابىلاي حان جوڭعارعا تۇتقىن بولعان كەزدە جوڭعار حونتايشىسى عالدان سەرەن: «ەلىڭ ەگىن سالاما؟»-دەپ سۇراپتى، ابىلاي: «سالمايدى»- دەپتى، سوندا عالدان: «جەر ەمشەگىن ەمبەگەن ەل الىدە بولسا نەشە اۋدارىلىپ جۋىردا ورنىقپاس دەپتى.(شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى. قىرعىز-قازاق ھام حاندار شەجىرەسى).
كوشپەندى قازاقتاردىڭ ىشىنەن 17- عاسىردان باستاپ ەگىن ەگۋشىلەر اقىرىنداپ پايدا بولا باستادى. ونىڭدا كەيبىر سەبەپتەرى بار ەدى. 1630- جىلداردان باستاپ كۇشەيە باستاعان ويراتتاردىڭ چورىس تايپاسى ءبىر تۇتاس جوڭعار مەملەكەتىن قۇردى. سونىمەن قاتار التايدىڭ تەرىستىگىندە ەنەسەي الابىنا دەيىن جورىق جاساپ التاي(تولەنگىت), تىبا، حاكاس، قىرعىز سياقتى تۇركى تىلدەس تايپالاردى باعىندىردى. باعىنعىسى كەلمەگەن كوپتەگەن سايان-التاي، ءسىبىر تۇرىك رۋلارى باتىسقا كوشىپ قازاقتارعا قوسىلدى. جوڭعارلاردىڭ جەتىسۋعا جورىعى جەتىسۋدىڭ اۋماقتى بولىگىن باسىپ الۋى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرىن قاتتى تارىلتىپ جىبەردى، وسى سەبەپتى مال باعۋ قيىنداعاننان كەيىن جەر وڭدەۋشىلەر پايدا بولدى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا :«ەگىنشىلىكتىڭ ۇلى جۇزدە شىنداپ قولعا الىنۋى 17- عاسىردا ءومىر سۇرگەن جانىستان شىققان ، سول رۋدىڭ باستى ادامدارىنىڭ ءبىرى بايقابىل ەسىمىمەن بايلانىستى. ول ءوز اۋىلىنا قاشىپ كەلگەن قالماقتىڭ جاردەمىمەن تۇڭعىش رەت جەرگە سوقا سالدى».(شوقان ءۋاليحانوۆ. التىشاھارعا ساپار.17- بەت)
ورتا ازيادا فەودالدىق جەر يەلەنۋدىڭ نەگىزگى ءتۇرى سويىرعال بولدى. فەودالدار جەرىن شارۋالارعا ۇلەستىرىپ بەرەتىن دە، ولاردان اقى الىپ وتىراتىن. سويىرعالعا بەرىلگەن جەر اكەدەن بالاعا كوشىپ وتىردى. XV-XVI عاسىرلار ارالىعىندا ورتا ازيا جەرىندە تۇرىك تەكتەس بىرنەشە حاندىقتار – بۇحارا، حورەزم ت. ب. حاندىقتار قۇرىلدى. بۇل حاندىقتار ءبىر-بىرىمەن شارۋاشىلىق جانە مادەني بايلانىستا بولدى. جوڭعارلارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن قازاقتارمەن وڭتۇستىكتەگى وتىرىقشى حالىقتاردىڭ بايلانىسى قويۋلاي ءتۇستى.
1751-1756- جىلى جوڭعار مەملەكەتى جويىلعاننان 1781- جىلى ابىلاي حان دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى 30 جىل قازاق تاريحىنداعى التىن ءداۋىر دەۋگە بولادى. قازاقتار جوڭعارلاردى تۇبەگەيلى جەڭىپ بۇرىنعى جوڭعارلار باسىپ العان جەرلەرىنىڭ كوبىن قايتارىپ الدى. 1768-1780 گە دەيىن قىرعىزداردى بىرنەشە رەت جەڭىپ قازىرگى قازاق-قىرعىز شەگاراسىنىڭ نەگىزىن قالادى. تۇركىمەن، باشقۇرتتاردى تويتارىپ باتىس وڭتۇستىكپەن، باتىس سولتۇستىككە قاراي كەڭەيدى. 1771- جىلى ەدىل قالماقتارىن جەڭىپ اتىراۋ، ورال جەرىن قولعا كەلتىردى. بۇقار، قوقان حاندىقتارىن جەڭىپ تۇركىستان، سايرام، تاشكەنتتى قايتا قاراتىپ الدى. تاشكەنىتتى قايتارعان جورىقتان قايتقان جولدا ابىلاي حان 68 دەن 69 عا قاراعان جاسىندا دۇنيە سالدى. ابىلاي حاننىڭ ولىمىنە تاشكەنت ءدىنباسىلارىنىڭ ۋلاۋى سەبەپ بولعان دەلىنەدى. ابىلاي ولگەن سوڭ ءبىر تۇتاس قازاق حاندىعى ىدىراپ جويىلۋعا بەتالدى.
رەسەيدىڭ تاتار مولدالارىن جىبەرىپ قازاقتارعا يسلام ءدىنىن تاراتۋى
ابىلاي حان قايتىس بولعان سوڭ 4 جىل وتكەن سوڭ رەسەي پاتشاسى ەكاتەرينا قازاقتارعا يسلام ءدىنىن تاراتۋ تۋرالى جارلىق شىعاردى. پاتشايىم ەكاتەرينا 1785-جىلى 25-قاراشا كۇنى جارلىق شىعارىپ قازاق اراسىنا يسلام تاراتۋ بويىنشا بىلاي دەپ جارلىق بەرەدى:
«قىرعىزداردىڭ (قازاقتار) اراسىنا قازان تاتارلارىنان ىرىكتەپ، بىزگە شىن بەرىلگەن سەنىمدى مولدالاردى جونەلتۋ قاجەت. ولار قازاقتاردى پاتشاعا بەرىلگەن رۋحتا تاربيەلەسىن! بۇل مولدالاردىڭ شىعىنىن ۇكىمەت مويىنىنا الىپ، ۇزدىك مىندەت اتقارعاندارعا سيلىق بەرىپ تۇرسىن».(بەكەن قايرات. قازاقيا قالاي وتارلاندى. 210-بەت.)
بۇل جەردە رەسەي نە ءۇشىن قازاقتارعا يسلام ءدىنىن تاراتۋعا مۇددەلى بولدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بۇعان مىنا سەبەپتەردى ايتۋعا بولادى:
قازاقتاردى جۋاسىتۋ. 18-عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا قازاقتار تۋرالى رەسەي قۇجاتتارىنىڭ بارلىعىندا قازاقتاردىڭ ءور مىنەزدى، اساۋ ، ەركىن حالىق ەكەنى ايتىلادى. سول ۇشىندە رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردى وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن الدىمەن حاندارىمەن بيلەرىنە مولىنان سي-سياپات جاساپ، شەن-شەكپەن كيگىزىپ، جالاقى بەرىپ تۇردى. تەك ورىس پاتشاسىنا باعىندىم دەگەن قۇر سوزىنە قاناعات تۇتىپ، حاندارعا تەگىن ساراي سالىپ بەرىپ، سالىقتا سالماعان. 18- عاسىردا رەسەي بىردە-ءبىر رەت قازاقتارعا اسكەر جۇمساعان جوق. تەك ەلباسىلارىنا مولىنان پايدا جەتكىزىپ قازاق دالاسىنىڭ شەتكەرى ايماقتارىنا قامال-بەكىنىستەرىن سالۋمەن شەكتەلدى. اسكەر جۇمساۋعا ءور مىنەزدى قازاقتان جاسقاناتىنىن تۇسىنۋگە بولادى.
ول كەزدە قازاق اقسۇيەكتەرى يسلام ءدىنىن قاتاڭ ۇستانباسادا وزدەرىن مۇسىلمان سانايتىن، سوندىقتان حريستيان ءدىنىن تاراتۋدان گورى يسلام ءدىنىن تاراتۋ دۇرىس شەشىم سانالدى. قاراپايىم بۇقارانىڭ مۇسىلمان دەگەن اتى بولماسا يسلام ءدىنىنىڭ ەشقانداي عۇرىپتارىن ۇستانبايتىن. بىراقتا حان- سۇلتاندارمەن، رۋباسىلاردىڭ بيلىگىنە توقتايتىن. سوندىقتان ءدىندى الدىمەن رۋباسى، بايلارعا تاراتتى.
ابىلاي حان قايتىس بولعاننان كەيىن، تۇتاس ەل سوزىنە توقتايتىن كۇشتى ۇكىمەتتىك قۇرلىم جوق، باس-باسىنا بي بولعان جاعىداي جارىققا شىقتى، سول ۇشىندە رەسەيدىڭ جارلىعىمەن كەلگەن تاتار مولدالاردىڭ ارەكەتىنە توقتاۋ سالاتىن تۇلعالار ازايعان ەدى.
سول زاماندا يسلامنىڭ ۇشقارى باعىتتارى ورتا ازحياعادا قانات ءجايىپ ۇلگەرگەن بولاتىن، رەسەيلىكتەردىڭ ويىنشنشا بولعاندا اعىلشىندار وسمان يمپەرياسىن وسى ءدىننىڭ ۇشقارى، قاراڭعى اعىمى ارقىلى كۇيرەتۋدى كوزدەدى. قوقان، بۇقار، حيۋادا اسىرە دىنشىلدىك كۇشەيىپ وسى ءوڭىردىڭ بۇرىنعى مادەنيەتىن جويۋعا بارىن سالدى. ونسى باقىلاپ وتىرعان رەسەيدىڭ ءوز ىقپالىنداعى قازاقتارعا ول اعىمنان بولەك پاتشاعا ادال بولۋدى ۋاعىزدايتىن ءيسلامنىڭ فاناتيك باعىتىن تاراتۋى تەگىن ەمەس ەدى.
يسلام ءدىنىن پايدالانىپ ەڭ سوڭعى ءىرى كوشپەندى حالىقتىڭ نەشە مىڭ جىلدار بويى جالعاسقان دالالىق مادەنيەتىن جويۋدى كوزدەدى. 14- عاسىردىڭ باسىندا وزبەك حان باستاعان جوشى ۇلىسىنىڭ اقسۇيەكتەرى ، 14- عاسىردىڭ ورتاسىنداعى تۇعىلىق تەمىر باستاعان شاعاتاي ۇلىسىنىڭ اقسۇيەكتەرى يسلامدى قابىلداپ، بۇقارانىدا فورمالىق جاقتان يسلامعا كىرگىزدى دەگەنمەن بۇل تەك قۇر ءسوز رەتىندە قالا بەردىدە كوشپەندىلەر اۋەلگىسىندەي ءوز سالتىمەن جۇرە بەردى. تەك اللانى ءتاڭىردىڭ سينونيمى رەتىندە مويىندادى. وسى كوشپەندىلەردىڭ بولمىسىن جويۋ ارقىلى ساناسى قۇلدانعان كومپىس حالىققا اينالدىرماق بولدى.
14- عاسىردان بەرگى دالالىقتارعا سىڭگەن يسلامنىڭ جۇمساق ءتۇرىن ەمەس ،سالت-داستۇرگە قايشى، فاناتتىققا ۇرىندىرىپ نادانداستىراتىن باعىتتى تىقپالادى. وسى ارقىلى سال-ءداستۇ، اسىرەسە اسكەري، جاۋىنگەرلىك ءداستۇردى جوعالتۋدى كوزدەدى.
قازاقتا ءدىن ۇگىتتەيتىن مولدا اتاۋلى جوق بولعاندىقتان، وزدەرى مۇسىلمان، ءارى رەسەيگە ادال، ءتىلى قازاققا جاقىن تاتارلاردان مولدالار تالداپ قازاق اراسىنا جىبەردى.
رەسەيمەن ورتا ازيا حاندىقتارى يسلام ءدىنىن تاراتۋدان ىلگەرى قازاقتاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى تاڭىرلىك دۇنيە تانىم ەدى. وعان ازعانتاي يسلام ەلەمەنتتەرى ارالاسىپ « مۇسىلمان بولدىق»- دەگەن قۇر اتى بولماسا نەگىزگى ۇستانىمى شامانيزم بولدى. ول تۋرالى شوقان بىلاي دەگەن ەدى:
«قازاق تۋرالى جازۋشىلاردىڭ ءبارى قازاقتار مۇحاممەد ءدىنىن ۇستايدى بىراق شامان عۇرىپتارىندا تۇتىنادى، شامان ىرىمدارىن ارالاستىرىپ قولدانىپ وتىرادى دەيدى... قازاقتاردا شامان ءدىنى مۇسىلمان نانىمدارىمەن ابدەن ارالاسىپ كەتكەن، سودان ءسۇيتىپ مۇسىلمان ءدىنى دەگەن ءدىن شىققان. قازاقتار مۇحاممەدتى بىلمەي-اق اللاعا سەنگەن، سونداي-اق ونگون(ارۋاق)دارعادا سيىنىپ ، مۇسىلمان اۋليەلەرىنىڭ باسىنا بارىپ مال سويىپ تىلەك تىلەگەن. باقسىعادا سەنىپ يسلام قوجالارىندا قۇرمەتتەگەن. تاعى وتقا سيىنىپ باقسى، ونگوندارمەن قاتار مۇسىلمان پەرىشتەلەرىن شاقىرىپ اللانى دارىپتەگەن. بۇل سياقتى قايشىلىقتار ءبىر-بىرىنە ەش كەدەرگى جاساماعان، ال قازاقتار بارىنەدە سەنە بەرگەن. ورىس مادەنيەتىمەن بىرگە يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا تاراعان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جاعىداي وسىلاي بولىپ كەلگەن. ال ودان كەيىن فاناتيك تاتارلار تاربيەلەگەن ساۋاتتى بالالار ارعى اتالارىنىڭ عۇرىپتارىن اسا جەك كورىپ ، كەز-كەلگەن جەردە ول عۇرىپتاردى قۋدالاپ ءتيىم سالا باستادى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان قازاقتاعى ارالاس ءدىننىڭ نەگىزى شامان ءدىنى بولعاندىعىن ايقىن كورۋگە بولادى.
مۇسىلمان ءدىنى مولداسى جوق ساۋاتسىز حالىق اراسىندا ورىن تەبە المادى، ءسۇيتىپ ول بۇرىنعى شامان ءدىنىنىڭ ۇعىمدارىمەن استارلانعان قۇرعاق ءسوز بولىپ شىقتى. تەك اتاۋلارمەن سوزدەر عانا وزگەرىپ ونىڭ ءمانىسى وزگەرمەي قالىپ وتىردى. ونگوندى-ارۋاق، كوكتاڭىرىسىن-قۇداي نە اللا، جەر رۋحىن- ءشايتان، پەرى-ديۋدى-جىن دەپ اتايتىن بولدى. بىراق سولاي بولا تۇرسادا مۇحاممەدتىڭ قۇداي ءبىر دەگەن ۇعىمىمەن بايلانىستى شامان ءدىنىنىڭ نەگىزى شايقالا باستادى. كوكتاڭىرى اللامەن قوسىلىپ كەتتى. (شوقان ءۋاليحانوۆ . ءتاڭىر. 94-95-96- بەتتەر)
قازاقتارعا يسلامدى تاراتۋ ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى وزدەرى قارجىلاندىرعان تاتار مولدالارىن «ۋكازنوي مولدا» -دەپ اتادى، ولاردىڭ ءدىنني ارەكەتتەرىنە ءبىر تۇتاس باسشىلىق ەتەتىن ورىنبور مۇفتيلىگى قۇرىلدى. قازاق دالاسىندا بۇرىن سوڭدى بۇنداي قۇزىرەتپەن قولداۋعا يە ءدىنني ورتالىق بولماعان ەدى. ورىنبور مۇفتيلىگى – رەسەي يمپەرياسىنداعى مۇسىلماندىق ءدىني باسقارما. 1788 ج. 22 قىركۇيەكتە ەكاتەرينا ءىى-ءنىڭ جارلىعىنا سايكەس ۋفا قالاسندا اشىلدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ مۇفتيلىك قۇرۋ ارقىلى يمپەريا مۇسىلماندارىنا كورشىلەس تۇركيا، يران، اۋعانستان سياقتى ەلدەر مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ ىقپال ەتۋىن تەجەۋدى جانە ولاردىڭ رەسەي وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسىلىعىن باسەڭدەتۋدى ماقسات ەتتى. باسقارۋشى سەناتتىڭ ۇيعارىمىمەن ورىنبور مۇفتيلىگىنىڭ باس مۇفتيلىگىنە قازاندىق تاتار مۇحامەدجان حۇسايىنوۆ تاعايىندالدى. ۋفا قالاسىندا قۇرىلعان ءدىني باسقارما 1797 جىلدان ورىنبور مۇفتيلىگى دەپ اتالدى. اتىنىڭ وزگەرۋ سەبەبى جاڭادان اشىلعان گۋبەرنياعا بايلانىستى ەدى. بۇل گۋبەرنيانىڭ ورتالىعى ورىنبور قالاسى بولعاندىقتان، 1798 ج. ءدىني باسقارما كەڭسەسى دە سوندا كوشىرىلىپ، 1802 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وسىندا بولدى، كەيىن ۋفا قالاسىنا قايتا اۋىستىرىلدى. مۇفتيلىكتىڭ باستى ماقساتى جوعارىدا ايتقانىمىزداي قازاقتاردى رەسەي پاتشاسىنا باعىندىرۋ ەدى، ول كەزدەگى مولدالار: «پاتشا قۇدايدىڭ كولەڭكەسى»، «پاتشاڭ كاپىر بولسادا باعىنۋىڭ شارت»، «پاتشاعا قارسى شىعۋ قۇدايعا قارسى شىعۋمەن تەڭ!»- دەگەن ۋاعىزداردى بۇرقىراتتى. وسى قازاق دالاسىنا باعىتتالعان ءدىنني ارەكەتتىڭ جەمىسى بولسا 1837-1847 جىلداردا تۇركىستاننان ارقاعا كەلىپ اتاسى ابىلايدىڭ كەزىندەگى قازاق حاندىعىن قايتا تىرىلتپەك بولعان كەنەسارى حاننىڭ تاتار مولدالارىنىڭ ۋاعىزىنا ۇيىعان، ەلدىگىن، جاۋىنگەرلىگىن ۇمىتقان ەلدەن قولداۋ تاپپاي جەڭىلىسكە ۇشىراعانىنان ايقىن بايقاۋعا بولار ەدى. ارينە كەنەسارى تۇركىستان ماڭىندا ەرجەتتى، ول ماڭدا قوقاندىق، بۇقارلىق باعىتتاعى يسلام ەتەك الىپ كەتكەندىكتەن ونىڭ باستاپ كەلگەن ادامدارىمەن سولتۇستىكتەگى قازاق ەلباسىلارىنىڭ ءدىنني يسلامي كوزقاراستارىندا پارىق بولعاندىقتان اۋىز بىرشىلىكتە بولۋدا قيىن ەدى.
18- عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق دالاسىندا حات تانيتىندار وتە سيرەك بولاتىن. دالالىق وتباسى تاربيە ينستيتۋتى الدەقاشان قالىپتاسقاندىقتان اكە-شەشە تاربيەسى، اۋىل اقساقالىنىڭ تاربيەسىمەن ءار قازاق ەسەيىپ-ەرجەتەتىن. ەشقانداي مەكتەپتە- مەدىرەسەنىدە قاجەت ەتپەگەن، كىتاپتا بولماعان ەدى. ورىنبور مۇفتيلىگى قۇرىلعاننان كەيىن قازاق دالاسىنا تاريحتا بولماعان كولەمدە كىتاپتار تاراي باستادى، باستىسى ءدىنني كىتاپتار، دەنى قۇران بولدى. بىراق قازاق تىلىنە اۋدارىلمادى.
«پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردىڭ ءدىني ىستەرىن و. م-نە قاراتۋ شارالارى 1789 ج. جۇزەگە استى. سول جىلى باس ءمۇفتي حۇسايىنوۆ ورال ق-نا كەلىپ، قازاق اقسۇيەكتەرىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، وسى ءوڭىردىڭ ءدىني ىستەرىن و. م-نە قاراتۋعا قول جەتكىزدى. بۇل قازاقتاردىڭ ءدىني ىستەرىن و. م-نە قاراتۋدىڭ العاشقى قادامى ەدى. مۇنان كەيىن رەسەي وكىمەتىنىڭ ۇستەمدىگى ورناعان قازاق دالاسىنىڭ وزگە دە ايماقتارىنا و. م-ءنىڭ ىقپالى بىرتىندەپ تاراي باستادى. جاڭادان قوسىلعان ايماقتارداعى قازىلار مەن مولدالاردى بەكىتۋ ءمۇفتيدىڭ قۇزىرىندا بولدى. ماسەلەن، 1797 ج. ورال وڭىرىندەگى كىشى ءجۇز قازاقتارىنا قازى بولىپ قازاندىق تاتار مۇحامەدجان قازيەۆ، 1802 ج. بوكەي ورداسىنا ءجۇسىپ ماحمۋتوۆ بەكىتىلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بيلىك ورگاندارىنا باعىنۋدى ناسيحاتتاۋدا ءمۇفتي حۇسايىنوۆ ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. ول 1797 ج. ايشۋاق سۇلتان باسقارعان حان كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. و. م. قازاق بالالارىن ۋفادا، قازاندا، ترويتسكىدە، ورىنبوردا جانە ومبىدا اشىلعان مەدرەسەلەرگە وقىتۋ ىسىندە ەلەۋلى ءرول اتقاردى. 19 ع-دىڭ 2-شيرەگىندە مۇفتيلىكتىڭ ارالاسۋىمەن ىشكى وردادا مەدرەسە اشىلدى. و. م-ءنىڭ قاراماعىندا 18 ع-دىڭ سوڭىنا قاراي 114 مەشىت، مەدرەسە بولدى. مۇسىلماندىق ادەبيەتتەردى شىعارۋ جونىندە بيلىك ورىندارىنىڭ رۇقساتىن الا وتىرىپ، 1797 ج. 3600 دانا، 1806 ج. 1500 دانا، 1853 ج. 82 مىڭ دانا قۇران كىتابىن باسپادان شىعاردى.»( ازاماتوۆ د.د.، ورەنبۋرگسكوە ماگومەتانسكوە دۋحوۆنوە سوبرانيە ۆ كونتسە ءXVىىى – ءXىX, ۋفا، 1999; حابۋتدينوۆ ا.، ميللەت ورەنبۋرگسكوگو دۋحوۆنوگو سوبرانيا ۆ كونتسە ءXVىىى – ءXىX ۆەكاح، كازان، 2000; رۇستەموۆ س.، ورىنبور مۇفتيلىگى جانە قازاقتار //قازاق تاريحى، 2004, №5.)
مولدالاردىڭ قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنا، داستۇرىنە قارسى ارەكەتتەرى
مولدالار الدىمەن حاندارعا، سۇلتاندارعا، بايلارعا جىبەرىلدى. ولاردىڭ جاس بالالارىن مولدالار وقىتىپ تاربيەلەدى. وسىلايشا اكەسىنەن باسقاشا ۇرپاق ءوسىپ شىعا باستادى، ولار بۇرىننا اتا-باباسى سەنگەن ءتاڭىردى، ارۋاقتى جەككورە باستادى، ءتىپتى ونى قۇرتۋعا دەيىن باردى. شوقاننىڭ ايتۋىنشا:
«ەكىنشى دارەجەلى تاڭىرلەر نەمەسە سۋرەتى بارلارى ماسەلەن جەر قۇدايلارىنىڭ بۇدى(كيىز بۇدتار) مۇلدەم ۇمتىلىپ كەتتى. ۇيتكەنى يسلام ءدىنىن ەنگىزگەندە مۇسىلماندار(تاتار مولدامەن قوجالار) بۇل بۇدتاردى اسا جەك كورىپ قۋدالادى. ونىڭ ەسەبىنە جاندى دەپ كەيىپتەلمەگەن كۇن، اي، جۇلدىزدار وسى كۇنگە دەيىن قادىرلەنەدى. شامان ءدىنىنىڭ كوشپەلى تۇرمىس بابىمەن بايلانىسقان ادەت-عۇرىپتارى ، ۇعىمدارى، اڭىزدارى قازاق اراسىندا بۇتىندەي تولىق ساقتالىپ كەلەدى. (شوقان ءۋاليحانوۆ . ءتاڭىر. 94-95-96- بەتتەر)
تاتار مولدالارىنىڭ رەسەي ۇكىمەتىنە جانە وزدەرى باسىن اينالدىرىپ العان حان- سۇلتاندارعا ارقا سۇيەپ ەل اراسىندا ىستەمەگەنى قالمادى، ءتىپتى حالىقتى جەرىتىپ جىبەردى. شوقان ءدال وسى جاعىدايعا نارازى بولىپ بىلاي دەگەن:
«ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە قازىردەن باستاپ ورىنبور باستىقتارىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا ، ءبىزدىڭ وبلىستاعى قازاقتار اراسىنا يسلام ءدىنىنىڭ بۇدان بىلاي قاراي تارالۋىن توقتاتىپ، تاتار مولدالارىمەن ورتا ازيا زيالىسىماقتارىنىڭ ىقپالىن السىرەتەتىن نەمەسە مۇلدەم جوياتىن شارالار كەرەك.( شوقان ءۋاليحانوۆ . ءتاڭىر. 123- بەت)
تاتار مولدالارى ءار رۋدىڭ سۇلتانى، بولىسىنىڭ اۋىلىنا كەلىپ ورنالاستى، ولارعا ارناپ ارنايى ءۇي تىگىلىپ بارلىق جاعىدايىن ورىس ۇكىمەتى قامداپ تۇردى. ولار ەلگە ءدىن ۇگىتتەۋمەن قاتار ەلدىڭ بالالارىن جيناپ الىپ وقىتاتىن. ولار بالالارعا سونشاما قاتىگەزدىك ىستەپ ۇرىپ-سوعاتىن بولعان. ونى مىنا دەرەكتەن قاراپ بىلۋگە بولار ەدى:
«ۇلداردىڭ ويى بويىنشا مولدالار ۇرەي تۋدىراتىندار بولىپ كورىنەدى. بالالار جىلاپ نەمەسە شۋلاپ جاتقاندا اكە-شەشەلەرى: مولداعا ايتام» دەپ قورقىتادى. مولدالار وتە قاتال بولىپ جاس بالالاردى ۇراتىن، باسقالارمەن سويلەسۋگە ، تۇرەگەلۋگە، قاتاڭ تيىم سالىنعان، بۇزعان جاعىدايدا مولدا شاپالاقپەن ۇراتىن، نە جۇدىرىقپەن ۇرادى، اياعىمەن تەكپىلەيدى، نە شىبىقپەن شىقپىرتادى... (تاريح ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. 3- توم. 258- بەت)
رەسەيدىڭ يسلام ءدىنىن تاراتۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا قوقان، بۇقار حاندىقتارى قوجالارىن جىبەرىپ قازاقتاردى وڭتۇستىك جاقتا دىنگە كىرگىزە باستادى. ۇيتكەنى ابىلاي حان كەتكەننەن كەيىن قوقاندىقتار ورايدان پايدالانىپ قازىرگى جامبىل، تۇركىستان، قىزىلوردا وبلىستارىن باسىپ الىپ ونداعى قازاقتارعا يسلام تاراتۋمەن تىنباي سارارقا مەن شىعىسقا، ءتىپتى ماڭعىستاۋعادا قوجالارىن قاپتاتىپ يسلامدى جاپپاي تاراتتى. وسىلايشا يسلامنىڭ قازاق دالاسىنا تارالۋى تاريحتا بولماعان قارقىنمەن ءجۇرىلدى.
دەسەدە قوقان، بۇقار، حيۋا حاندىقتارى بۇل كەزدەرى ابدەن قاراڭعىلىقتىڭ تۇنەگىنە باتقان ەدى. ول تۋرالى 19- عاسىردى كورگەن شوقان ءۋاليحانوۆ: «ماۋەرانناحردى(بۇقار، قوقان، حيۋا حاندىقتارىن ايتىپ وتىر) ياعني 15-16 عاسىرلارداعى شىعىستىڭ ەڭ گۇلدەنگەن ەلىن قازىر ناداندىق پەن كەدكيشىلىك ءجايلاپ جاتىر. سامارحان، بۇقار، قوقان، حيۋا، فەرعانا، تاشكەنتتىڭ وبسەرۆاتورياسىن تاتار ءۋانداليزمى مەن بۇقار ينكۋيزاتسياسى راقىمسىزدىقپەن تالقانداپ جويدى. ولار ءدىنني بىلىمنەن وزگە ءبىلىمنىڭ بارىنە لاعنات ايتتى. ءتىپتى وتكەن زامان مادەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە مولدالار بۇل ءنامۇرد مۇناراسىنا ەلىكتەگەندىك، اللانىڭ ىسىنە قارسى شىعۋ دەپ تالقاندادى. تەك مەشىت-مەدىرەسەلەرمەن مۇحاممەد جولىن ۇستانعان اۋليەلەردىڭ كەسەنەسى عانا قالدى.» (شوقان ۋاليحانوۆ ماقالالارى. 103-بەت)
19-عاسىردىڭ سوڭىنداعى وزبەكستان تۇرعىندارى.
قوقان، بۇقار، حيۋا، قاشقارياعا تارالعان اسىرە دىنشىلدىكپەن فاناتتىق اقىرى ەلدىڭ ەلدىگىن جويىپ ورىسقا وتارلاپ بەرۋمەن عانا شەكتەلمەي عاسىرلار بويى جيناقتالعان عىلمي شىعارمالاردى قۇرتتى، تاريحي، مادەني شىعارمالار ورتەلدى، حالىق نادانداسىپ، فاناتتىققا بوي ۇردى. حالىقتىڭ ۇلتتىق اتاۋى ،كيىم-كەشەگىنە دەيىن جويۋعا شاق قالدى. بۇل تۋرالى شوقان تاعى بىلاي دەگەن: «سوڭعى ۋاقىتتاردا قاشقاردا ونىڭ بۇرىنعى بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇرپاعى سانالاتىن قوجالاردىڭ پايداسىن كوزدەگەن قانتوگىس كوتەرىلىستەر بولدى. بۇل قوجالار قىتايلاردان گورى قاشقارلىقتاردى كوبىرەك قىرۋدا. بىرەۋلەرىن سەن قىتايعا شەنەۋلىك بولدىڭ دەپ ولتىرسە، ەندى بىرەۋلەرىن سەن اشىق اۋىز بولدىڭ دەپ ولتىرەدى، ەندى بىرەۋلەرىن قاراتاۋلىقسىڭ دەپ ولتىرەدى. قىتايلار قوجالاردى قۋىپ شىققاننان كەيىن قالانى تونايدى، قازىنا مالداردى، ەگىندى تاپتايدى، ايەلدەردى تارتىپ الادى».(شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارى. 3- توم. جوڭعاريا وچەركتەرى. 343- بەت). وزبەك ، ۇيعىر حالىقتارىنداعى جەتى اتا سالتىنىڭ مۇلدەم جوعالىپ، رۋلىق تەگىنىڭ ءوزىن شالا ءبىلۋى، ءوزىن بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى دەمەي تەك: «مۇسىلمانمىن!»- دەۋى، قاشقارلىق، حوتانلىق، اقسۋلىق دەگەن جەر اتتارىمەن اتالۋىدا وسى اسىرە دىنشىلدىكتىڭ سالدارى ەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقاريا، قوقان، بۇقارداعى ءدىنني فاناتتىق، ءدىن باسىلارىنىڭ ادامزات وركەنيەتىنە قارسى ارەكەتتەرى، حالىقتى ەزىپ وتىرعان جاۋىزدىعىنان ءتۇڭىلىپ بىلاي دەيدى: «وزدەرىنىڭ باقىتىنا قاراي بۋرياتتاردىڭ ادامگەرشىلىگى مول جوعارى ءدىن بۇدديزم ءدىنىن قابىلداعانىنان، ال ءبىز سورىمىزعا قاراي دورەكى يسلام دىنىنە باعىنىپ قالعانىمىزدا بولىپ وتىر.»(شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارى.67- بەت جاڭا ءومىر جۋرنالى باسپاسى. 1956ج)
ورىنبور مۇفتيلىگى ەڭ الدىمەن قيمىل باستاعان جەر ول تولىعىمەن رەسەيگا الدىمەن باعىنعان بوكەي گۋبەرنياسىندا بولدى. ولار جاڭگىر حانعا ارنايى وردا سالىپ بەردى جانە رەسەي قارجىسىمەن مەشىت، مەدرەسە سالىپ بەرگەن. ودان بۇرىن بۇل ماڭداعى قازاقتاردادا ءدىن وتە جالاڭ بولاتىن. ونى مىنا دەرەككە قاراپ بىلۋگە بولادى:
«... 1801- جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ قىرعىزداردى(قازاقتاردا) «جازۋ» دەگەن ءسوز مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولدى...سونىمەن قاتار قىرعىزدار اراسىندا تاتار مولدالارى پايدا بولىپ ، ولار قىرعىزدارعا مۇحاممەد ءدىنى شاريعاتتارىن تانىستىرىپ وزدەرىنىڭ سوزدەرىنىڭ راستىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن قاعازعا جۇگىنگەن. بۇل مولدالار دۇرىس ءدىن ۋاعىزداۋشىلار ەسەبىندە ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدى، ولاردى بارلىق جەردە تويدىرىپ، سي-سياپات جاساپ ، ايتقاندارىن ورىنداپ وتىرعان. ولاردا قىرعىزدار اراسىندا قاسيەتتى قۇران سوزدەرىنىڭ اسىل ەكەنىن، ءدىننىڭ دۇرىس ەكەندىگىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى... الدەبىر قىرعىز(قازاق) قايتىس بولعاندا ، ونىڭ جانازاسىن شىعاراتىن مولدانى الىپ كەلۋ ءۇشىن ، قايتىس بولعان ادامنىڭ تۋىسقاندارى 50,100, 150 شاقىرىمعا دەيىن بارعان. (تاريح ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى. 3- توم. قوجا مۇحاممەد سالىق باباجانوۆ. ىشكى قازاق ورداسى تۋرالى. 356-بەت)
شىعىستىڭ بەس ەلىنىڭ تاريحى- تاۋاريح حامسا 18-19 عاسىرداعى ورتا ازيا تاريحى ءۇشىن اسا قۇندى شىعارما. بۇقار، قوقان حاندىعى، قاشقاريا، قىرعىز، قالماق، نوعاي تۋرالى جاقسى مالىمەتتەر بار. اسىرەسە شىعارمانىڭ دەنى قازاقتار تۋراسىندا، 18-عاسىردىڭ ورتاسىنداعى جرڭعارعا قارسى كۇرەس جانە ونداعى باتىرلار تۋرالى كوپ دەرەكتەر بار. 19-عاسىرداعى قازاق ءومىرى، سالت-ساناسى، دۇنيە تانىمى تۋرالى شوقاننان كەيىنگى مول مالىمەتتى وسى كىتاپتان تابۋعا بولادى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. قازاق ءداستۇرىنىڭ ورىس، قىتاي وتارشىلدىعى، اسىرەسە كەڭەستەر وداعى كەزىندە وتە ۇلكەن جوعالتۋلارعا ۇشىرادى، كىتاپتان ءبىز بار دەپ بىلمەگەن قانشاما سالت-داستۇرلەردى كەزدەستىرە الامىز.
ءبىر قىزىعى كىتاپتا رەسەيدىڭ تاتار موللالارى تۋرالى قىزىقتى ايتىلىمدار بار. 1770-جىلدارى نايمان ەلىنە حان بولعان ابىلپەيىزدىڭ شىعىس قازاقستاندا تۇڭعىش مەشىت سالدىرعانىن ايتادى.
قۇربانعاليدىڭ ايتۋىنشا: « 1800-جىلعا دەيىن قازاقتار ايت نامازىن وقىماعان. بالكىم شارتى كەلمەي ناماز وقۋعا كەلمەيدى، كەرەك ەتكەن ادامدار شاھارعا كەلسىن دەپ ءدىنباسىلار رۇقسات ەتپەگەن.»(قۇربانعالي حاليدي . تاۋاريح حامسا. 191-بەت)
بۇل كەزدە قازاق دەنى كوشپەندىلەر ەدى، شاھار دەپ تۇركىستان باستاعان قالالاردى ايتىپ وتىر، ول قالادا، ماڭىنداعى كەنىتتەردە سارتتار باسىم بولدى(قازىرگى وزبەكتەر), ءدىن باسى قوجالار دالالىق جەردە وقۋ دۇرىس ەمەس دەپ بىلسە كەرەك. تۇركىستان ماڭىنداعى قازاقتار ارينە تۇركىستانعا بارىپ قاتىسا الادى، قالعان جەردەگىلەر بارۋى قيىن. وسى كەزدە بۇرىن تەك تۇركىستان ماڭىندا مەكەندەگەن قوجالار بۇكىل قازاق دالاسىنا تاراي باستاعان. نايمان قاراكەرەي اقتايلاق ءبيدىڭ ءوزى تۇركىستاننان قىرىق ءۇي قوجا الدىرىپتى. ول قوجالار شىعىستاعى قازاق رۋلارىنىڭ اراسىنا تارالىپ يسلام ءدىنىن جالپىلاستىرۋدا ماڭىزدى رول ويناعان.
ۋكازنوي مولدالار قازاق اراسىنا ءدىن تاراتۋ مىندەتىن عانا اتقارعان جوق، ولار رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋىن ءدىندى ، قۇداي جولىن جامىلۋ ارقىلى ىسكە اسىرۋشىلار بولدى. قازاق ول كەزدە ءوز ەركى وزىنەن كەتكەن وتارعا بۇكىلدەي اينالدى. دەمەك رەسەي يمپەرياسى قازاق دالاسىن اسكەر جىبەرىپ سوعىسۋ ارقىلى ەمەس ،يسلام اتىن جامىلعان ميتسيونەرلەرى ارقىلى جاۋلاپ الدى. ونى سول زاماننىڭ كۋاگەرى بولعان قۇربانعاليدىڭ دەرەكتەرىنەن بىلەمىز:
«قازاق بيلەرى بۇل كۇندە شاريعات جولىن تۇتپاي، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بىلگەندەرىنەن دە ايىرىلىپ جۇرگەندەرىنىڭ سەبەبى، بۇلاردىڭ دالادا ءجۇرىپ بىلىمنەن كەنجە قالعاندىعى. ەكىنشىدەن، رەسەيگە اسكەرگە بارۋدان تارتىنىپ، قازاقستان ارقىلى تاشكەنت، بۇحارعا دەيىن قاشىپ جۇرگەن جانە اۋىلدارداعى جاسىرىنىپ وتىرىك مولدا بولىپ جۇرگەن نوعايلاردىڭ (تاتارلار)كەسىرى. سەبەبى ولار ءوز بىلگەنىنشە اڭعالدىعىنان مۇناۋ شاريعات دەن جۇرتقا تۇسىندىرگەندىكتەن قاراڭعى حالىق ءبىر ءسوزىن تەرىس دەمەي نانا بەردى. وسىدان «شالا مولدا ءدىن بۇزار، نادان سوپى ەل بۇزار» دەگەن قاعيدا پايدا بولعان. ءار جەردە ءارتۇرلى كەرەعار دالەلدەمەلەر- شىعا بەرگەن سوڭ 1858 جىلى ورىنبور ءمۋفتيى ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن جيىندارىنا قاتىناسىپ، ەل ءىشىن رەتتەۋ ءۇشىن ۋكازنوي مولدا سايلاتىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇيرىعى شىعارىلدى. ول مولدالاردىڭ ىستەرىن تەكسەرىپ تۇرۋ ءۇشىن وكرۋگ احۋنى، وبلىس احۋنى جانە مۋحتاسيبتار (ەسەپشى) تاعايىندالدى. بىراق بۇل تاعايىندالعان كىسىلەردىڭ كوپشىلىگى ۋكازنوي مولدادان ءبىلىمى ارتىق ەمەس. سوندىقتان بۇل رەفورمانىڭ (يسلاحات) پايداسى شامالى بولدى. سوندا دا بولسا كازاق اۋىلدارىنا ءار بولىسقا ءبىر-بىردەن نوعايدان مولدا تاعايىنداتىپ الۋ ءۇشىن اقشا جيناپ بەرىپ ۋفاعا قاتىناسقا شىقتى. مولدالار كۇيمەلەرمەن جەلدىرتىپ، ۋكازدارىن الىپ، مويىندارىنا شىنجىر باۋلى ساعات سالىپ تويلاپ قايتقانداي بولىپ كەلىپ، كەتىپ جاتتى-نيزام (ەرەجە) بويىنشا تۋ تۋرالى كۋالىك داپتەر، تۋعان، ولگەن، نەكە، تالاق، سياقتى-ءىستى تىركەپ وتىرۋ ءۇشىن ارنايى قاعازدارى مەن رۇقسات الىپ كەلدى. بۇل ءسوز بىرەۋدى ماقتاۋ، بىرەۋدى داتتاۋ ەمەس، حاق ءسوز قۇلاق سالۋعا كەرەك. قاعاز العان مولدالار سونداي ءبىر ىستەر ىستەدى: ونىمەن نە ءدىندى، نە دۇنيەنى ۇستاي المايسىڭ. ءبىر ادام ولسە ۋكازنوي مولدا بولماسا، ياكي ونىڭ اتىنان بىرەۋ بارماسا "جانازا وقىماي كەيبىر جاعدايلاردا ولىكتى ساسىتىپ، وبالىنا قالمايىق دەپ بىرەۋلەر جانازا وقىپ قويسا، ول ادام قۋعىنعا ۇشىرايتىن بولدى. ونى — ۋكازنوي مولدا كايدا جۇرسە دە تاپسىرىپ الىپ جازالاتىپ، شتراف (بوداۋ) تولەتىپ، (ايىپ تەلەتىپ), اۋىرە ەتەتىن بولعان سوڭ، ءتىپتى جانازاعا ەشكىم جولاماي، ۋكازنوي مولدانى كاي كورگە كىرىپ كەتسە دە ىزدەپ تابۋ اقى يەسىنىڭ مويىندارىندا ۇلكەن ءبىر بورىش بولدى. ۋكازنوي مولدا كەلگەن سوڭ، ءمايىت يەسىنە ەرىك بەرمەي مولداعا زاكەت ەتەسىڭ، پىدياعا مىنانى بەرەسىڭ، قۇرانعا مىنانى ۇسىناسىڭ، جانازاعا مۇنى تولەيسىڭ دەپ ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. ءتىپتى، قاشان بولسا دا ءبىر ءولىم دەپ حال ۇستىندە جاتقان ادامداردىڭ ءپىديالارىن تىرىدەي الۋعا اينالدى.(تاۋاريح حامسا . قۇربانعالي حاليدي. 69-70-71- بەتتەر)
19- عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ورتاسىنا دەيىن قازاق اراسىنا تاتار مولدالارمەن قوقان قوجالارى يسلام ءدىنىن بارلارىن سالىپ تاراتقانىمەن ءونىمى كورنەكتى بولمادى، نەشە مىڭ جىلدار بويى قانعا ءسىڭىپ كەتكەن دالالىق دۇنيە تانىم- ءشامانيزمدى السىرەتكەنىمەن جويا المادى. دەسەدە ءبىر قاتار جەتىستىكتەرىدە بولدى. قازاق دالاسىنداعى كوشپەندى مەملەكەتتەر ەشقاشاندا يسلام شاريعاتتارىن قابىلداماعان ، شاريعات دەگەندە كوپ ادامدار بىلە بەرمەيتىن. ەكى ءۇش ۇرپاق الماسقان سوڭ تاتار مولدامەن قوجانىڭ تاربيەسىن العان ەلباسىلارى قازاق اراسىنا يسلام شاريعاتتارىن ەنگىزىپ سول بويىنشا قىلمىستىلاردى جازالاي باستادى. بۇندا ايتا كەتەرلىگى رەسەي گۋبەرناتورى قازاقتاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپادى، ءوز ىشىندەگى داۋ-شارلاردى وزدەرى شەشىپ وتىردى. بيلەر سوتى جالعاسىپ وعان يسلام ەرەجەلەرى ەنگىزىلدى. ونى رەسەي ارقىلى ەنگىزىلگەنىن شوقاندا ايتقان: «قازاقتار ورىس قولاستىنا كوشكەنگە دەيىن اتاق جاعىنان عانا مۇسىلمان بولىپ، مۇحاممەد ءدىنىنىڭ ءسۇنيت دەگەن تارماعىندا بولىپ كەلدى. مۇسىلمان زاڭدارىن (شاريعات) قازاقتار ەشقاشاندا قابىلداعان ەمەس! ول زاڭداردى قازاق دالاسىنا سىرتقى پريكازداردىڭ جەمىستەرىمەن بىرگە ۇكىمەتتىڭ ءوزى باستاپ ەنگىزدى.» (شوقان ءۋاليحانوۆ . ءتاڭىر.73-بەت)
مۇسىلماندىق تۇرعىدان سالىستىرار بولساق ول كەزدەرى قاشقاريا مەن ماۋەرانناحرداعى ۇيعىر، وزبەك حالىقتارى تولىق قاندى مۇسىلمان ەدى. ولاردا يسلام 10-عاسىردان باستاپ ورنىققاندىقتان، مەشىتتەرى مەن مەدرەسەلەرى بولعاندىقتان ، بىلايشا ايتقاندا يسلام ءدىنىنىڭ سول ەلدەردە ينستيتۋتى الدەقاشان قالىپتاسىقان ەدى. ولاردا ءار جۇما سايىن حالىق جۇما نامازىنا باراتىن، كوپ ساندىلارى بەس ۋاق نامازدى تولىق وتەپ، زەكەت بەرەتىن. ال قازاقتاردا ەڭ باستىسى جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي وتىرىقشىلىق قالىپتاسپاعاندىقتان يسلامدى تاتارلارمەن قوجالاردا تولىق سىڭىرە المادى، ەگەردە سول كەزدە رەسەي قازاقتارعا 1930- جىلدارداعى سياقتى كۇشتەپ وتىرىقشىلىققا كوشىرسە عانا يسلامدى 30-40 جىلدا ورنىقتىرۋعا مۇمكىندىك بار ەدى.
سول ءداۋىردى كوزىمەن كورگەن يسلامناندا ساۋاتى بار شوقان ول تۋرالى : «مۇسىلماندىق ازىرشە ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بەن قانىمىزعا ءسىڭىپ بولا قويعان جوق. ول بىزگە كەلەشەكتە حالىقتى ىدىراتۋ قاۋپىن توندىرمەك. قازاقتاردىڭ اراسىندا ءالى مۇحاممەدتىڭ اتىن دا بىلمەيتىندەر كوپ جانە ءبىزدىڭ باقسىلارىمىز قىردىڭ كوپ جەرلەرىندە وزدەرىنىڭ ءمانىن جوعالتا قويعان جوق. قاسيەتتى رۋستا زامانىندا نەستور بولعانى سياقتى قازىر ءبىزدىڭ ساحارادا قوس ءدى ءداۋىرى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ ءدىنني كىتاپشىلدارىمىز ەرتەدەگى رۋس كىتاپشىلدارى سياقتى وزدەرىنىڭ حالىقتىق سالتىن باتىل الاستاۋدا. ءوزىمىزدىڭ زاڭ، ەپوس، سوت ادەت-عۇرىپتارىن ولار كيىز كىتاپ ء(تاڭىرشى باقسىلاردىڭ دۇعا جازعان كيىزى) ءتىڭ سوراقى اتاۋىمەن ماسقارالاپ، ال ءبىزدىڭ بۇتقا تابىنۋشىلىق ىرىمدار، توي-تومالاقتاردى سايتاندىق دەگەننەن باسقا اتپەن اتامايدى. تاتار مولدالارىنىڭ جانە ورتا ازيالىق يشاندار، جانە وزدەرىنىڭ جاڭا ءدىنني ۋاعىزشىلارىنىڭ ىقپالىندا ءبىزدىڭ حالىق بارعان سايىن جالپى مۇسىلماندىق كەيىپكە ءتۇسىپ كەلە جاتىر. كەيبىر سۇلتاندار مەن باي قازاقتار وزدەرىنىڭ ايەلدەرىن حارامعا قاماعانداي جەكە ۇيگە قاماپ قويادى. كەيبىر قازاقتار مەكەگە بارۋدى باستاپ، ءبىزدىڭ جىرشىلارىمىز حالىقتىق باتىرلار جىرىنىڭ ورىنىنا ولەڭدەرىنىڭ تۇرىنە ايناللىرىلعان مۇسىلماندىق افوكريپتەردى جىرلايدى.» (التىشاھارعا ساپار. شوقان ءۋاليحانوۆ. 114- بەت. الماتى. اتامۇرا. 2006)
شوقان ايتقان جاعىدايدىڭ اقيقاتى مىنادا: قازاق حالقى قارا سوزدەن گورى جىردى جاقسى قابىلدايدى، سول ءۇشىن تاتار مولدالارىمەن قوجالار قازاقتىڭ جىراۋلىق ءداستۇرىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ باتىرلار جىرى مەن حالىق ەرتەگى اڭىزدارىن تاستاتىپ ورىنىنا اراب-پارىستىڭ ءدىنني اڭىز ەرتەگىلەرىن جىرلاتاتىن بولعان. مىسالى: «حازرەت ءالي مەن قارىننىڭ كۇرەسى»، «داريعا مەن قاليدىڭ كۇرەسى»، «فرانسۋز پاتشا»، «ءجۇسىپ-زليحا» دەگەن جىر-حيسالار حالىق اراسىنا كەڭىنەن تارالعان. باقسى-قۇشناشتاردى قۋدالاپ ولاردى جىن-ءشايتان بۋعاندار دەپ ولگەنىن بولەك جەرلەتتى. ول كەزدە قازاق اراسىندا باقسىلار جوعالعان مالعا قۇمالاق سالاتىن، اۋرۋ-سىرقاۋدى ەمدەيتىن، قۋاڭشىلىق كەزدەرى تاساتتىق دۇعاسىن وقىپ جاڭبىر جاۋدىراتىن. دەسەدە باقسىلاردى تۇبەگەيلى جويا المادى، دەسەدە ءىرى باقسى ابىزدارىنىڭ كيىز كىتاپتارىن جوعالتتى. ودان بۇرىن قازاقتار كيە دەپ سانايتىن تابيعاتتاعى ءتىلسىم كۇشتەردىڭ ءبارىن شيرىك دەپ ءتيىم سالدى.
شوقاننىڭ ايتقانىنداي 19- عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ مەشىت، مەدرەسە سالۋ ، قاجىعا بارۋ جيىلەپ كەتتى. بالالارىنا ارارب، ەۆرەي اتتارىن جاپپاي قويا باستادى. مىسالى قۇنانباي ءوز بالالارىمەن نەمەرەلەرىنە ءيبىراحيم، ىسحاق، وسپان(ۋسمان), ماعاۋيا دەگەن اتتار قويعان، ءوزى قاجىعا بارىپ قايتا كەلگەن سوڭ قارقارالىدا مەشىت سالدىرعان.
قۇنانباي مەشىتى
يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋشى مولدا، قوجالاردىڭ كەلەسى ءبىر قياناتى بولسا ول قازاقتىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن بۇرمالاۋى بولدى. ولار قازاقتىڭ تەگىن نۇق پايعامبارعا تىرەدى، ەندى بىرەۋلەرى مۇحاممەدتىڭ كەزىندەگى ساحابالارعا اپارىپ تىرەمەك بولدى. ول تۋرالى شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى:
«قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى باتىر تۇرىك،
ارابسىڭ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك.
پالەنشە ساحابانىڭ زاتىسىڭ دەپ،
وزىنشە ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك.»- دەپ شەنەگەن بولاتىن. دەسەدە سول كەزدە ساۋاتى تومەن قازاقتار سوعان سەندى، ءتىپتى حان-سۇلتان ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى بولعانىنا ارلاناتىن بولدى. قابانباي باتىردىڭدا ۇلى اتاسى بايجىگىتتى قوجانىڭ اۋلەتى دەپ سوقتى، اباق كەرەي شەجىرەسىندەگى اباق انانىڭدا كۇيەۋى مولدا قوجا دەپ ادام سەنبەس وتىرىكتەر شىعاردى. «يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا باسىپ كەلۋى ارابتاردىڭ سولتۇستىك افريكا مەن ۇندىستانعا ارابتىڭ قايقى قىلىشى مەن اراب تۇلپارىن ويناتىپ كەلۋىنە ۇقسامايدى. ول سول كەزدەگى قازاق حاندارىنىڭ رۋحي جاقتان جەڭىلىپ ءتاسىوىم بولۋىنان باستالدى….قازاقتىڭ اتا-بابالارىنا جالعان تاريح جابىلىپ، مۇحاممەدتىڭ تۋىسى ءانناس دەگەن ساحابادان تاراتىلدى. ورتالىق ازمياداعى نەشە مىڭ جىلدىق تاريحى جوققا شىعارىلىپ بۇرىننان مۇسىلمان دەلىنىپ شەجىرە جازىلدى. قازاق موللالارى ءوز ۇلتىنا وپاسىزدىق ىستەپ قازاقتىڭ تاريحىن مۇسىلمان ءدىنى الدىندا قۇرباندىققا شالۋعا ۇرىندى.»(اسقار تاتاناي.تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 2- كىتاپ 2-3 بەت).
ورتالىقتاعى قازاقتاردىڭ مۇسىلمانشىلىعى (1850-1860)
داۋىلباەۆتىڭ تورعاي وبلىسى نيكولاەۆ ۋەزدىگىنىڭ قىرعىزدارىنىڭ ءومىرى تۋرالى اڭگىمە(1830-1880 ارالىعى)دە بىلاي دەلىنىپتى:
«ءدىن جاعى قىرعىزدار(قازاقتار) اراسىندا سول كەزدە ءالسىز بولعان: بەس ۋاق نامازدى وتە سيرەك وقىپ، قازىرگىگە قاراعاندا سوقىر نانىمدارى كوبىرەك بولعان. ولار سيقىرلارمەن بالگەرلەرگە كوبىرەك سەنگەن. مولدالارى از بولعان، ءبىز ايتىپ وتىرعان ءۇش رۋدا: شوشالى حانگەلدى، جايسان تابىلدين، قيساميددين بايگەلەۆ، شولاق مولدا، تۇرىمباي قوجا...».(تاريح ادامزات اقىلق- ويىنىڭ قازىناسى. 4-توم. 399-بەت)
«اقيقاتتىڭ اداسۋشىوىقتىڭ ەڭ وڭباعان ءتۇرىن جەڭە المايتىنىن، اسىرەسە يسلام ءدىنىنىڭ ءزارى كۇشتى ۋىنا ارالاستىرىپ شامان ءدىنىن ءالى ۇستانىپ وتىرعان قازاقتى جەڭە المايتىنىن ەندى كورىپ وتىرمىن».(شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارى.181-بەت. ن. ا. مايىلوۆقا جازعان حاتىنان.). بۇل شوقاننىڭ باعانالى ، بالتالى ەلىندە اعا سۇلتاندىققا تۇسپەك بولعاندا ءوزى تۋرالى ەلباسىلارىنىڭ ءتۇرلى قاۋەسەتتەرىنە رەنجىگەندەگى ايتقان ءسوزى ەدى. بۇل پىكىرىنەن يسلام ءدىنىنىڭ 19- عاسىردا زور كۇشپەن تاراتىلسادا ءبارىبىر كوشپەندى قازاقتىڭ شاماندىق عۇرىپتارىن قاسارىسا قورعاپ ، الىدە جارتىلاي شامان بولىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى.
مولدالار قازاق اراسىنداعى كوكتاڭىردەن كەيىن تۇراتىن ۇماي انانى ءشايتان دەپ قارالاپ ونى ەل جادىنان ۇمىتتىرۋعا كۇش سالادى. «ول الباستى ءشايتاننىڭ اتى، ونى ايتقاندار اللاعا جازىقتى بولادى»-دەپ ەلدى قورقىتقان. سوندادا ەل كەلىن بوساعا اتتاعاندا وشاقتاعى وتقا ماي تامىزىپ «وت انا، ۇماي انا جارىلقا!» -دەپ سيىنا بەردى، جانە قورىققاندا ويباي دەيتىن، ويباي ءسوزى وي+ۇماي دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان ءسوز بولاتىن. ونىدا مولدالار مۇمكىندىگىنشە ايتقىزباۋعا تىرىستى. (نىعىمەت مىڭجان ۇلى. قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى
سولتۇستىكتەگى قازاقتاردىڭ مۇسىلمانشىلىعى
19-عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنا كەلگەندە قازاق دالاسى ايتارلىقتاي مۇسىلماندىققا بەت بۇرسادا ءبارىبىر كوشپەندى قازاق شالا مۇسىلمان كۇيىندە قالا بەردى. ونداعى ءتۇبىرلى سەبەپ-قازاقتىڭ كوشپەندى حالىق بولعاندىعى ەدى. كوشپەندى حالىق ءتورت ماۋسىم سايىن كوشىپ جۇرەتىندىكتەن ، ءارى ءبىر جەردە اسسا 7-8 ءۇي ءبىر اۋىل بولىپ شوعىرلى قونىستانباعاندىقتان، جۇما سايىن جيىلىپ ناماز وقۋ، ۋاعىز جۇرگىزۋ اسا قيىن بولدى. 19- عاسىردىڭ ورتالارىنان باستاپ قىستاۋلىق جەرلەردە مەشتتەر سالىنعانىمەن وعاندا ءبىر بولىس ەلدىڭ بارلىعىنىڭ جيىلۋى وتە قيىن ءىس بولاتىن. دەمەك يسلام كوشپەندى حالىققا ۇيلەسپەيتىن، كوشپەندى حالىقتى يسلامداستىرۋدىڭ تىكە جولى بولسا ولاردى تۇتاسىمەن وتىرىقشىلاندىرۋ ەدى. 10- عاسىردان 20- عاسىرعا دەيىن يسلامنىڭ قازاق دالاسىنا تارالماۋى، حالىقتىڭ ونى ۇستانباۋىنىڭ سەبەبى وسى ەدى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، سولتۇستىك وڭىرلەردە يسلامنىڭ تارالۋى باياۋ ءجۇردى، ءتىپتى حVII عاسىرعا دەيىن جالعاستى. يسلام قالالى ءارى جىلى ايماقتارعا كوبىرەك سايكەسەتىن، قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى كليماتى سۋىق، ەگىن سالۋعا قولايسىز بولعاندىقتان ەش ۋاقىتتا قالالار بولماعان، ءتىپتى ارعى كەزدەرى بۇل اراعا قازاقتار تەك جاز ايلارىندا عانا كەلىپ بىرنەشە اي وتىرىپ، قىستا وڭتۇستىككە كوشەتىن. ورىس قالالارىنىڭ سالىنۋىنا ىلەسە ساۋدا-ساتتىققا قولايلى بولعاندىقتان، تاعى قازاقتار قىستاۋلىق ءۇي-قورا سالۋدى ۇيرەنىپ، قىستىق ءشوپتى جيناپ سونىمەن مالىن اسىراۋعا ۇيرەنە باستادىدا سولتۇستىكتە تۇراقتى مەكەندەپ قالدى. بۇل جايلى ۆ. رادلوۆ بىلاي دەيدى: «بۇل ءدىن دالادا ەرتە تارالسا دا ولارعا مۇحاممەد ءدىنى وركەنيەتىنىڭ سيپاتتارى ءالى تولىق ەنگەن جوق. حالىقتىڭ كوپ بولىگى يسلام ادەت-عۇرىپتارىنا سىرتتاي عانا بوي ۇسىنادى. شاشتى، ساقال-مۇرتتى الىپ وتىرۋدى قاتتى قاداعالايدى. ورازا تۇتۋ، ناماز وقۋدى وتىرىقشى مۇسىلماندار مەن كورشى تۇراتىن قازاقتاردى ەسەپتەمەگەندە، حالىقتىڭ كوپشىلىگى ساقتاي بەرمەيدى. دارەت الۋدى دۇرىس اتقارمايدى. ونى سۇرتىنۋمەن اۋىستىرۋدى ۇناتادى...(ۆ. رادلوۆ. التىن ساندىق. – الماتى، 1993. 17-بەت.)
جالپى رەسەيدىڭ قازاققا ءدىن تاراتۋىنىڭ ناتيجەسىندە نەشە مىڭ جىلدار بويى اتتان تۇسپەگەن ،ءور رۋحتى، ەركىن دالانىڭ اسكەريلەرىنىڭ سوڭعى ۇرپاعى بولعان قازاقتار قارۋىن تاستاپ اسكەري كوشپەندىدەن تەك مال باعاتىن جۋاس، كومپىس مالشى حالىققا اينالدى. ول تۋرالى ماعجان جۇماباەۆ:
«قارماڭباي، قاراپ جاتىپ باق كۇتۋگە،
ىزدەنبەي الاسۇرىپ، تاق كۇتۋگە،
تاعدىردا، ءبىر تاقتايدا جازۋلى دەپ،
ءار ىسكە كىم ۇيرەتتى شاق كۇتۋگە؟
شارق ۇرىپ ەرىككە ۇمتىلعان ۇشقىر جاندى،
قايناعان تامىرداعى ىستىق قاندى
تۇتقىن عىپ كىم قامادى؟ كىم سۋىتتى؟
كىم الدى قالىڭ قايرات، كۇشتى، ءالدى؟
كەشەگى ارىستاندى ايبىنى زور،
جۇرەكتى جولبارىستاي قايراتى مول
ايىرىپ ار-نامىستان، كۇشتەن، ەستەن،
كىم قىلدى شالا-جانسار ءبىر قورقاق قۇل؟!
اقىلعا، جان-جۇرەككە كىسەن سالدى،
كورمەيتىن كوزدى كەر عىپ ارتى-الدى.
ۇيرەتىپ ءدىن دەپ قۇلدىق، قورقاقتىقتى،
قانداي قۇل بىزگە مولدا بولا قالدى؟!»- دەپ اشىنا جىرلادى.
قازاقتاردىڭ ەڭ قيىر شىعىسىندا جاسايتىن اباق كەرەي تايپاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ بارىسىن مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى.
التايداعى اباق كەرەيلەرگە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى
اباق كەرەيلەر تۋرالى مالىمەتتەر 18- عاسىردىڭ 40- جىلدارىنداعى ورىس قۇجاتتارىندا كورىنەدى. 1740- جىلى عالدان سەرەننىڭ 30 مىڭ اسكەرىنىڭ جارىمىن سارمانجى باستاپ سارىارقاعا باسا كوكتەپ كىرىپ ەسىل بويىنداعى اباق كەرەيدى شابادى. 1756- جىلى مانچجۋر-تسين يمپەرياسىنىڭ دەرەگى بويىنشا ورتا جۇزدەگى كەرەيلەر 14500 ءتۇتىن، ونىڭ ىشىندە اباق كەرەي 2500 ءتۇتىن بولىپ قوجابەرگەن باتىردىڭ بيلىگىندە بولعان. ءدال سول جىلعى ساناقتا جوڭعاريادا جوڭعار مەملەكەتىنە قاراستى 6000 ءۇي كەرەيت(كەرەيلەر), 4000 ءۇي دۋلاتتار، تاعى اباعىس(اباقتار) دەگەن تايپانىڭ اتى ايتىلادى. كەرەيت(كەرەيلەر) شىڭعىس قاعاننان بۇرىن ءوز الدىنا حاندىق قۇرعانى بارشاعا ايان. كەيىنگى موعولستاننىڭدا ەڭ بەلگىلى تايپالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ايتىلادى. موعولستاننىڭ شىعىسىن ويراتتار 1417- جىلى باسىپ السا، 1530- جىلداردان كەيىن باتىس بولىگى قازاق حاندىعىنا قاراعان. دەمەك كەرەيلەر سول زاماندا ەكى حاندىققا ءبولىنىپ كەتسە كەرەك. 1756-1757 جىلدارى جوڭعارلار گەنوتسيتكە ۇشىراعان كەزدە ولاردىڭ 10-20% قازاقتار اراسىنا كىرىپ كەتكەنى دەرەكتەردە اشىق ايتىلعان. 2500 ءۇي اباق كەرەيدىڭ كەيىن قوماقتى ەلگە اينالىپ 12 رۋعا ءبولىنۋى وسى جوڭعارياداعى ەجەلگى تۋىستارىنىڭ قوسىلۋىنان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ۇيتكەنى التايداعى كەرەيلەردىڭ تەرىستىگىندەگى التاي، تىبا، حاكاستاردىڭ قۇرامىندا، قالماقتاردىڭ قۇرامىندا ورتاق رۋلار وتە كوپ، بۇنى جوڭعار گەنوتسيتى كەزىندە ءبولىنىپ كەتكەندەر دەپ شامالاۋعا بولادى، كەرەيلەر عانا ەمەس ونىمەن ىرگەلەس نايماندارداندا وسى ۇقساستىقتى بايقاۋعا بولادى. موعولستاندا يسلامدى قابىلداۋ 1353- جىلدارى بولدى، سول كەزدە كەرەيلەردە قابىلدادى دەسەك بىراق جوڭعارعا باعىنعاندارىندا بۇدديزم بولماعان سياقتى. ال 18- عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اباق كەرەي اراسىندا يسلام تۇسىنىگى وتە تومەن بولعان. 1758- جىلى ولار ەسىل بويىنان شىعىسقا قاراي كوشىپ جەلەزني( پاۆلودار وبىلىسىندا) بەكىنىسى ماڭىن ءبىراز جىل ءجايلاپ، 1764- جىلى وسكەمەن ، زايسانعا بارىپ تۇراقتايدى. 1780- جىلدارى وزدەرىنە ابىلمانبەت حاننىڭ نەمەرەسى كوگەدايدى سۇلتان ەتىپ سايلايدى.
«ول كەزدە كەرەي اراسىندا جانازا شىعاراتىن مولدا، شەشەك ەگىپ بالا سۇندەتتەيتىن قوجا مۇلدەم جوق ەكەن. ولگەنى جانازاسىز، بالالار ەگۋسىز، سۇندەتسىز كەتەدى ەكەن. كوشپەندى حالىق وقۋ-توقۋدان ماحرۇم بولعاندىقتان مولدا، قوجانى وزبەك، سارتتان جالىنىپ-جالپايىپ شاقىرىپ اكەلىپ قونىستاندىرعانمەن ولار تۇراقتاپ تۇرمايدى ەكەن. وسى قيىنشىلىقتاردى ەسكەرىپ كوگەدايدى شەشەسى تۇمارمەن كوشىرىپ بەرەدى. ولارعا ىلەسە ءبىر سارت موللا، ءبىر قوجا، ءبىر بۋرا، ءبىر ماتاي مالشىسى، ءۇش قىرعىز جيىنى ون جەتى ءۇي اكەلەدى(قازاق شەجىرەلەرى 1-كىتاپ. اباق جانە تورە شەجىرەسى. مەللاتحان الەن ۇلى. 456-بەت. ىلە حالىق باسپاسى).
دەسەدە قالىڭ رۋلى ەلگە ءبىر قوجانىڭ ءدىن تاراتۋعا شاماسى مۇلدە كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى، سونان ەل باياعىسىنشا يسلامنان ماحرۇم قالا بەردى. دەسەدە قازاق دالاسىنا بۇرىن بولماعان كولەمدە يسلامدى جالپىلاستىرعان تاتارلارمەن قوجالاردىڭ نازارىنان تىس قالا المادى. 19- عاسىردىڭ باسىندا اباق كەرەيدىڭ ءتۇتىن سانى 15 مىڭ تۇتىننەن اسسا سونىڭ جارىمىنان كوبى قازىرگى قازاقستان تەريتورياسىنان تىس قىتاي، موڭعوليا جەرىندە مەكەندەدى. تاتار مولدالارىنىڭ سەمەيدەگى مەدرەسەلەرىنەن ءدىنني وقۋ وقىعاندارىدا بولىپ ءوز ەلىنە ءدىندى ۇگىتتەگەن، بىراق كورنەكتى ناتيجەگە جەتە الماعان. وسى ەلگە يسلام ءدىنىن ۇگىتتەپ كورنەكتى ناتيجەگە جەتكەن بۇقاردان كەلگەن ءشاحمانسۇر دەگەن ادام بولدى. ول تۋرالى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي دەلىنەدى:
« اباقكەرەي ىشىندە مەشىت-مەدرەسەلەر 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بوي كوتەرە باستادى. ەڭ العاش ءدىنني وقۋ وقىعان، ءوزى ەلگە ءدىنني وقۋ وقىتقان ءسابيت دامولداەدى. ول توعىز جاسىندا قازان قالاسىندا تاتار حازرەتتەن، كەيىن بۇحارادان وقىپ، 1847-جىلى سايقاندا قاراعايدان مەشىت سالدىرعان. 1827-جىلى بۇحارادان ءشاھمانسۇر دەگەن ساۋداگەر سارت التايداعى قوجامجار تورە اۋىلىنا كەلەدى. ول ءوزى بالاسى مۇحاممەد ءمۇھميندى بۇحارالاعى اتاقتى مەدرەسەدەن وقىتقان.
ول بۇحاراعا قايتا بارىپ دىننەن ساۋاتسىز ەلگە ساۋدادان گورى ءدىن ۇگىتتەۋلىڭ اناعۇرلىم پايدالى ەكەنىن انىق ءتۇسىندى. ول قايتا كەلگەنلە كوپتەگەن ءدىنني كىتاپتار الا كەلدى. 1889-جىلى مۇحاممەد ءمۇھمين التايدىڭ بالاعاي دەگەن جەرىندە مەشىت سالىپ ءدىن ۇگىتتەدى. مالشىلاردىڭ دىنگە سەلقوستىعىن بايقاعان ول جۇما سايىن پالاۋ، كوجە جاساتىپ ەلگە تەگىن تاراتتى، كوپ ەل تەگىن تاماققا بولا كەلەتىن بولعان، سول بارىستا ءبىر جاعىنان ەلگە ءدىن ۇگىتتەدى. 1898-جىلى تۇركيادان ارناۋلى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساقالىن الدىرىپ ەلدى جيىپ تاماشالاتىپ ەلدىڭ ءدىنني پىرىنە اينالدى.وسى ءشاحمانسۇردىڭ ىقپالىمەن 12 اباق كەرەيدىڭ تورەلەرىمەن رۋباسىلارى جاپپاي مەشىتتەر سالدىرا باستاعان
بۇلاردىڭ ىشىندەگى بەدەلى زور مەشىتتەر: كوكتوعايداعى اقىت قاجى مەشىتى، بىتەۋىرگەدەگى ءمامي بەيسى مەشىتى، ساۋىرداعى جاكە بي مەشىتى، ەرتىستەگى جاقىپ امبى مەشىتى، تاسبيكەنىڭ اقارال مەشىتى، بۋىرشىن بويىنداعى ءومىرتاي مەشىتى، ەرتىس بويىنداعى توقباي مەشىتى، قاباداعى دابى مەشىتى، بالباعاي مەن كۇرتىدەگى قۋانباي قاجى مەشىتى قاتارلى مەشىتتەر بولدى. وسى مەشىتتەردەگى ۇلكەن مەدىرەسەلەر: بىتەۋىرگەدەگى اباقيا مەدىرەسەسى، ساۋىرداعى جاكە بي اشقان مەدىرەسە، كوكتوعايداعى اقىت قاجى مەدىرەسەسى، اقمەشىتتەگى اتاڭ اۋىلى مەدىرەسەسى بولدى.» (اسقار تاتاناي ۇلى . تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. 2- كىتاپ.6- بەتتەن 17 بەتكە دەيىن). ارينە بۇنداعى ونشاقتى مەشىت سول كەزحدەگى 60 مىڭنان اسا قازاقتىڭ قاجەتىن قامداي الماعان. سول ۇشىندە ءدىن كوبىنەسە تورەلەرمەن بيلەر، رۋباسىلارمەن بايلاردا كۇشتىرەك بولدىدا ءجاي بۇقارادا ءالسىز بولدى، دەسەدە 18- عاسىرداعىمەن سالىستىرعاندا جەرمەن-كوكتەي ىلگەرلەۋشىلىك بولدى. قازاقتاردىڭ ءوز ىشىنەن مولدالار، يمامدار جەتىلىپ شىعىپ تاتار مولدامەن قوجاعا يەك سۇيەۋ ازايدى.
اقىت ءۇلىمجىۇلى ءوزىنىڭ «كەرەي يشانى مۇحاممەد مۇھمين» اتتى داستانىندا:
« التايعا كەلىپ كىردى كەرەي جازعان،
كورىپتى تالاي مەحنات اقىلى ازدان.
بۇل ورتادا ءدىن يسلام ەستەن شىعىپ،
ەل بوپتى اقىلىنان ازىپ-توزعان.
بىلمەيدى ورازا، ناماز، زەكەت، قاجدى،
ءادىلسىز، تورە، بي جوق، جولدان ازدى.
ءحالى كەلگەن حالسىزگە زورلىق قىلىپ،(ۇلان باپاي. ءتورت بي تورە. 146-بەت)
اسقار تاتاناي ايتقانداي ءشاحمانسۇر كەلەردەن بۇرىن اباق كەرەي اراسىندا يسلامنىڭ ەلەسىدە جوق، ايتەۋ مۇسىلمانبىز دەپ شامانيزىممەن جۇرگەنىن اقىت قاجىنىڭ وسى ولەڭىدە دالەلدەيدى. تاتار مولدالار شەكتەپ جويعان ءشامانيزمنىڭ اتا-بابا ارۋاقتارىنان كيىز بۇد بەينەسىن جاساپ تابىنۋى اباق كەرەي ىشىندەدە بولىپ، كەيبىرى بۇدتاردى تىعىپ ساندىققا سالىپ قويعان. وسى بۇدتار 1939- جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جاپپاي ءتىنتۋى كەزىندە قاراقاس رۋىنان بايقالعان ەكەن.
يسلام ءدىنى اباق كەرەي اراسىنا ورنىعا باستاعان سوڭ 1842- جىلى اباق كەرەي قۇرىلتايى بولىپ ءتورت بي سايلاپ ، بۇرىنعى دالا زاڭىن نەگىز ەتىپ «اباق كەرەي جارعىسى» اتتى زاڭداردى بەلگىلەگەن، بۇعان شاريعات ۇكىمدەرىنەن ،دىنگە قاتىستى ەكى تارماق قوسىلعان.
«جەتىنشى باپ. ءدىن (مولدالار) تۋرالى جيىرما ءبىر. ءدىن مولدالارى ناعىز مۇحاممەد پايعامداردىڭ ۇمبەتى رەتىندە ءدىن جوسىنىمەن كوپشىلىككە ۋاعىز جۇرگىزگەندە باسقا ءبىر تاراپتان زيان، بوگەت جاسالسا، نەمەسە ونىڭ ايتقان ۋاعىزىن تىڭداماي مەنسىنبەي، قارسىلاساتىن بولسا، ونداي جاساۋشىلاردى ءبىر ايىپپەن قاتاڭ جازالايدى. جيىرما ەكى. مولدالار ءدىن ۋاعىزداي ءجۇرىپ ءوزى ۇرلىق جاساۋ، نەمەسە باسقانىڭ العان ايەلىمەن ءجۇرۋ سەكىلدى وتە لايىقسىز ءىستى جاسايتىن بولسا، ونى يمامدىقتان ءتۇسىرىپ، جەر اۋدارادى.
سەگىزىنشى باپ. باسقالاردى قورلاپ كەمسىتۋ تۋرالى جيىرما ءۇش. باي، بي جانە مولدالار سونداي-اق باسقا تۋىستۋعاندارى كوپ ادامدار كەدەي، جاداۋ نەمەسە، تۋىسى جوق، جەتىمجەسىرلەردى ءجون-جوسىقسىز جانشىپ، ساباپ جانە زات-بۇيىمدارىن كۇشپەن تارتىپ السا شاريعات بويىنشا قامشىلاۋ (دۇرە سوعۋ) سياقتى جەككورىنىشتىلىكپەن جازالانادى. كەرىسىنشە، كەدەيلەر بايلار مەن بيلەردى باسىناتىن بولسا وسى جوسىن بويىنشا جازالانادى. قازىر مۇنداي جازانى قازاقتار ۇمىتىپ كەتكەن.»(ۇلان باپاي. اباق كەرەي ەرەجەسى. 93-94- بەتتەر)
بۇل ەكى ەرەجەنىڭ ءسىرا قاي كەزدە قوسىلعانى بەيمالىم، بۇنى كەيىنگى كەزدە موڭعول بىتىكشىلەرى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن، قازىر ۇلانباتىر قالاسىنداعى ارحيۆتە ساقتاۋلى، بۇنى قازاق زاڭدارىنىڭ حاتقا ءتۇسىپ ساقتالىپ قالعان سارقىتى دەۋگە بولادى. قازاقتاردا اسكەري ءداستۇردىڭ ءبىر سىنىعى –ارۋاقشىلىق. كوشپەندىلەر اتا-بابا ارۋاعى باسقا ءىس تۇسكەندە شاقىرسا كەلىپ كۇش بەرەدى دەپ سەنگەندىكتەن، سوعىستاردا ءوز رۋىنىڭ ەڭ مىقتى باتىرىنىڭ اتىن ۇران ەتىپ شاقىرعان. ال تاتار، وزبەك سياقتى يسلامداسىپ كەتكەن ۇلتتار «اللاھۋاكبار!»، «مۇحاممەد» دەپ ۇرانداعان. قاسان ءورالتايدىڭ ايتۋىنشا وسى تاتار مولدالارىنىڭ ءدىنني مەكتەبى بولعان تارباعاتايدا 1947- جىلى سوۆەت قولداعان قىزىل ۇكىمەتكە قارسى سوعىستا قازاقتار تىرىدەي جانازا شىعارتىپ ، مايدانعا «اللاھۋاكبار!»، «مۇحاممەد!» -دەپ شاپقان ەكەن.
