Äl-Farabidıŋ filosofiiasyn zertteuşıler onyŋ traktattaryn tereŋ taldai kelıp Farabidıŋ filosofiialyq mūrasynda üş basty jaitty atap körsetedı: dünienıŋ mäŋgılıgın tanu, determinizm — zertteu prinsipı, iaǧni sebeptılık syr-sipatyn aşu — ǧylym-bılımnıŋ qainar közı; adam janynyŋ öşpeitındıgın terıske şyǧarǧan aqyl turaly ılım. Būl üş prinsip — Farabidıŋ filosofiiasynyŋ biık şoqtyǧy jäne erekşelıkterı bolyp sanalady. Ärine, ǧylymnyŋ damu deŋgeiı, saiasi-äleumettık jaǧdailardyŋ saldarynan būl mäseleler turaly ol keide kerı şegınıs jasauǧa mäjbür bolady. Mäselen, dünienıŋ mäŋgılıgın, basynyŋ bolmaǧanyn moiyndau resmi dın ökılderınıŋ dünienı qūdai jaratqan degen doktrinasyna qaişy keledı. Farabi būl jaǧdaida qūdai bırınşı, dünie ekınşı kezekte degen siiaqty būldyr da būltarys tüsınık beredı. Farabidıŋ pıkırınşe qozǧalys – mümkındıkten şyndyqqa köşu, uaqyt ta mäŋgılık, ol qozǧalystyŋ sipattamasy (harakteristikasy).
Aqyl turaly ılım Farabidıŋ filosofiiadaǧy ırı jetıstıkterı sanatyna qosylady. Mūndaǧy aqyl ūǧymy keŋ, bükılälemdık maǧynada qarastyrylyp, onyŋ kosmologiiasyna tırek boldy. Ärekettegı iaǧni jasampaz aqyl (iaǧni bırınşı qozǧauşy. Aristotelge aitkanda, oilaudyŋ oilauy) bolmys tüzılısındegı (ierarhiiasyndaǧy) joǧarǧy satylardyŋ bırı. Eŋ joǧarǧy satyny tüpkı sebep — Alla iemdenedı. Alladan keiıngı ekınşı satyny — aspan denelerı, bolmystyŋ üşınşı satysy ärekettegı aqyl jäne oǧan sai negızgı tört elementten (topyraq, su, aua, ot) tūratyn ai asty älemı. Bolmystyŋ törtınşı satysy — adamnyŋ jany. Eŋ tömengı besınşı satyny forma men materiia alyp jatyr. Būl shemada bır jaǧynan älemnıŋ jaratylysy men aspan men jerdıŋ alşaqtyǧy jaily resmi mūsylman dınınıŋ kaǧidalaryna säikes kelse, ekınşı jaǧynan düniege materialistık, evoliusiialyq damu tūrǧysynan qarauǧa mümkındık beredı.
Farabidıŋ közqarasy boiynşa, jasampaz akyl nemese ǧaryştyq (kosmostyq) aqyl ai asty älemındegı bükıl qozǧalystardyŋ sebebı ǧana emes, ol — jer betındegı tırşılıkke tän aqyl, būl dünienıŋ zaŋdylyǧyn retteuşı, bileuşı. Ärbır tırşılık iesınıŋ aqyly tek älemdık, kosmostyq aqylǧa qatysty damidy, örkendeidı. Al älemdık aqyl mäŋgılık. Jeke tırşılık iesı ötkınşı. Osydan baryp jan ölmekşı emes degen qaǧida terıske şyǧyp dınnıŋ sara jolymen filosofiianyŋ talas mäselesı jannyŋ auysyp, köşıp jüredı degen ideia mansūq etıledı. Farabi būl asa maŋyzdy da, mäŋgı problema boiynşa anyq bır pıkırdı ūstamaǧany baiqalady. Köp jaǧdaida ol jan ölmeitını jaily tezistı aşyq quattaidy. Bırde ol Aristoteldıŋ ideiasyn qoldap damytyp jannyŋ mäŋgılıgın bır adam üşın emes jalpy adamzatqa tän qabılet retınde qarastyrady. Endı bırde qaiyrymdy, parasatty adamdardyŋ jany ölmeidı, al qaiyrymsyz, nadan da pasyq adamdar jany onyŋ tänımen bırge öledı degen ideiany qoldaidy. Būl jaǧdaida ol jaqsy adamnyŋ artynda qaldyrǧan ısınıŋ, ızınıŋ öşpegenı, onyŋ janynyŋ ömır sürgenı degendı meŋzeitın siiakty. Būlai dep aituymyzǧa Farabidıŋ "Ūly Zenonnyŋ joǧary ǧylym boiynşa traktaty turaly" eŋbegınde ol düniedegı ömır turaly jazǧan mynadai joldary negız bolady: "Bılım, iaǧni ǧylymi mūra qaldyrǧan adam ölgennen keiın öz qamy üşın ǧana haraket etken adamnan qadırlı, bılgış, köregen bolady, öitkenı köp mal-mülık küitteu ǧylymǧa kesırın tigızedı. Sondyqtan ruhani mūra qaldyru dünieaui qam-haraketke qaraǧanda abzal da qadırlı, ol ǧylymǧa kesırın tigızbeidı. Ol dünielık ömırde därejege jetuge kedergı bolmaidy. Eger, bälkım, ǧylymnyŋ basqa adamdary, onyŋ ärıptesterı būl mūrany paidalansa ol oǧan ölgenge deiın de, ölgennen keiın de igılık bop jūǧady" (Tarihi-filosofiialyq traktattar).
Farabidıŋ filosofiialyq jüiesınde materiiaǧa köp köŋıl bölınedı. Ol ai astyndaǧy dünienıŋ şyn mänınde bap ekenın, onyŋ aidan joǧary ornalasqan düniemen, iaǧni aspan älemımen bırlıkte bolatynyn moiyndaidy. Bızdıŋ, iaǧni aidan tömen jer betınde ornalasqan düniede materiia men formadan tūratyn zattar, närseler -— barlyǧy aqiqat. Olar negızgı bastapqy materiia bolyp tabylatyn tört elementterdıŋ san aluan, är türlı qosylystarynan tūrady, tüzıledı. Farabidıŋ materiia men formanyŋ bölınbes, ajyramas bırlıgı turaly tezisı dūrys materialistık sipattaǧy qorytyndy boldy.
Tanym problemasyn karastyrǧanda, zerttegende Farabi öz zamanyndaǧy jaratylystanu ǧylym jetıstıkterıne süienedı jäne matematika, astronomiia, medisina, fiziologiia, muzyka teoriiasy jäne basqa salalar boiynşa özınıŋ jan-jaqty bılım qoryn mol, sarqa paidalanady. Mūnda ol tanym teoriiasyna rasional sipat beretın aqyl turaly ılımdı basşylyqqa alady. Tanu teoriiasynyŋ bırsypyra mäselelerın ǧylymi jolmen dūrys qoiyp, tüsındırude Farabi bırsypyra psihologiialyq problemalardy kamtyp, oŋ şeşuın tabuǧa tyrysady. Mysaly, tüisıktıŋ tabiǧaty, olardyŋ sezım müşelerıne bailanysy; jan quatynyŋ jäne adam qabıletınıŋ jalpy shemasy, tanudyŋ ekı negızgı formasy (tüisık arqyly jäne oilau arqyly) t.b.
Farabidıŋ tanym turaly ılımınıŋ negızgı közdegen nysanasy -- ǧylymnyŋ rölın köteru, filosofiia men dınnıŋ qyzmetın daralau, bölu, eŋ bastysy özı ülken at salysqan, qatysqan tanudyŋ ǧylymi ädısterın (metod-taryn) (eksperimenttık-teoriialyq ädıs, tabiǧat turaly bılımderdı matematikalandyru) jasau jäne damytu bolyp tabylady.
Metodologiialyq dūrys baǧdarlamany basşylyqqa alyp, Farabi köptegen naqty ǧylymdar (matematika, astronomiia, akustika, muzyka teoriiasy t.b.) boiynşa jäne olardy oqytu didaktikasyn jasau jönınde aituly tabystarǧa jetedı. Alaida Farabidıŋ tanym teoriiasy tūtas alǧanda ömırşeŋ ılgerışıl bola türa, onda ǧylymi qaişylyǧy bar bırsypyra dauly qaǧidalar men ideialardyŋ da bolǧanyn aituymyz kerek.
Farabidıŋ ǧylymi-filosofiialyq şyǧarmaşylyq qyzmetınde logika mäselelerı ülken oryn alady. Logika oilau jüiesı men pıkırlerdı mültıksız däleldeudı qajet etedı, sondyqtan da Farabi ony şyndykty tabudyŋ jäne ony negızdeudıŋ bırden bır ädısı retınde joǧary baǧalaidy. Logikalyq tūrǧydan ol bılımdı aksiomalar men alǧyşarttar türınde örnektelgen bastapqy, ne alǧaşqy jäne olardy oi qorytu saldary retınde şyǧarylyp alynǧan tuyndy, qorytyndy dep ekıge ajyratady. Al logikanyŋ zaŋdary men erejelerı jaŋa bılım şyǧaruǧa qyzmet etedı. Tılde grammatikasyz kün joktyǧy siiaqty dūrys oilauda logikasyz attap basuǧa bolmaidy. Farabidıŋ üiretuınşe, adamnyŋ adam boluy aqyl, oilau arqasynda bolsa, onda mädeni, joǧary parasatty aqyldy sebetın logika adamzat üşın eŋ qajettı igılık bolyp sanalatyn ǧylym, öner közı bolady. Farabidıŋ logika jaiyndaǧy traktattarynyŋ mänı öte zor. Onda avtor kategoriia, semantika, implikasiia teoriiasy t.b. mäseleler jönındegı Aristoteldıŋ bai ideialaryn ärı karai damyta tüsedı. Farabidıŋ filosofiiasy özınıŋ ömırşendıgın, dūrystyǧyn naqtyly ǧylymi zertteulerden tauyp, prinsipterı, qaǧidalary odan ary kemeldenıp otyrdy. Onyŋ ǧylymi oilau jönındegı tapqan ädısı (metody), jeke, derbes zattardy, kūbylystardy naqtyly qarastyru, baqylau jasau arqyly deduktivtı-aksiomatikalyq teoriia jasaumen ūştastyrylady. Būl turaly tolyǧyraq keiın Farabidıŋ ǧylym, atai aitkanda muzyka teoriiasyn jasau äreketterın baiaŋdau barysynda aitamyn.
Farabi özınıŋ düniege közqarasyn sosiologiia, etika jäne estetika mäselelerın qamti otyryp jüielendıre, naqtylai tüsedı. "Izgı kala tūrǧyndarynyŋ közqarastary", “Baqytqa jetu turaly" traktattarynda ol adam qoǧamynyŋ şyǧuy, ömır süru formalary, adamnyŋ mınez-qūlqy, ädılettı äkımnıŋ beinesı turaly oi tolǧaidy. Ol eŋ äuelı özı ömır sürıp otyrǧan qoǧamnyŋ qūrylymyn taldaidy. Adamdar qauymy ömır süru ortasy retınde qala halqyn alady. Kalalardy jık-jıkke böle kelıp ol kemel de ülgılı qūrylym retınde "Izgı qalany" tandaidy, oǧan jaqyn keletın jäne tūrmystyq bailanystaǧy qūrylym – eŋbekşıler tūratyn "qajettılık qalasy" dep qaraidy. Farabi ärı karai "alys-berıs qalasy" (saudagerler men alypsatarlar mekenı), "baqytsyzdyq pen būzylǧandyq qalasyn" (ūry-qarylar, aramtamaqtar mekenı) bölıp ajyratady.
Izgı memleket (qala) turaly ılımın jasauda Farabi Platonǧa elıktep memlekettı ärbır müşelerı belgılı bır qyzmettı atkaratyn adam tänıne ūqsas etıp qarastyrady. Osyǧan säikes ızgı memlekettegı feodaldyq qūrylys suretteledı. İdealistık türde jaqauratyp aitylǧanmen Farabi topşylauynda adamdar arasyndaǧy teŋsızdık, artyq-keşılık anyq sezıledı. Mysaly, halyq — memlekettıŋ jüregı sanalǧanymen, olar da kün körıs qamyn, hareketın jasauǧa, oilauǧa mäjbür (ışıp-jeu, üilenu-jailanu t.b.) Farabi mūndai teŋsızdıktı, ädıletsızdıktı joiudyŋ bırden bır joly aǧartuşylyq, adamgerşılık tärbiesın küşeitu dep qorytady. Feodaldyq ädıletsızdık ezgı men zorlyq-zombylyq örıs alyp tūrǧan sol auyr zamannyŋ özınde-aq ol zorlyqsyz, qanausyz ädıl qoǧam boluy mümkın degen batyl utopiialyq (qiiali) boljam jasaidy. Farabi ondai ızgı memlekettıŋ tuuy, eŋ aldymen memleket basşysyna, onyŋ aqyl-parasatyna, ǧūlamalyǧyna, talantyna, tärbiesıne tıkelei täueldı dep qorytyndy jasaidy (aǧartuşy-filosof äkım ideiasy). Kemeŋger-oişyldyŋ būl pıkırın tügeldei terıs dep aituǧa bolmaidy.
Seidan Ūldana,
Taraz qalasy
