«كوروناكريزيستەن» قازاقستان قالاي امان شىعا الادى؟ ۇكىمەت شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارجىلاندىرۋ كەزىندە نەنى ەسكەرىپ، نەگە ءمان بەرۋ كەرەك؟ حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ جانە باسقا دا الەمدىك رەيتينگتىك اگەنتتىكتەردىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا قاتىستى اداعى ۋاقىتقا قانداي بولجامدار جاسالۋدا؟وسى سۇراقتارعا ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ پىكىرىن سۇراپ بىلدىك.
ۇلتتىق قورىمىز داتكە قۋات بەرەدى
ەكونوميست رەتىندە ءسىزدىڭ ويىڭىزشا كارانتيننەن كەيىنگى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاي-كۇيى قانشالىقتى اۋىر بولادى؟
-جالپى كارانتيننەن كەيىن قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن وڭاي بولمايتىنى تۇسىنىكتى. قانشالىقتى اۋىر سوعاتىنى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ول ارينە ءار مەملەكەتتە ءار ءتۇرلى بولادى. كەيبىر مەملەكەتتەر ءۇشىن پاندەميانىڭ، ياعني «كوروناكريزيستىڭ» سالدارى قاتتى اۋىر بولمايدى، ال كەيبىرۋىنە كەرىسىنشە وتە قاتتى اۋىرلىق الىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ جاعدايىندا ، باسقا ەلدەرمەن سالىستىرمالى تۇردە قارايتىن بولساق، مىسالى ۆەنەسۋەللانىڭ جاعدايىمەن، نەمەسە بىزگە جاقىن مەملەكەتتەر بەلارۋسسيا، ۋكراينا سياقتى ەلدەرمەن سالىستىرساق، وسى مەملەكەتتەردەي قاتتى قينالمايتىن مۇمكىندىگىمىز بار.
ويتكەنى بۇل مەملەكەتتەردىڭ بىزدەگى ۇلتتىق قور سياقتى قورلارى جوق. بۇگىنگى كۇنى ولار حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنان كومەك سۇراپ وتىر. سونى ويلاعاندا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز تاۋىرلەۋ. بىراق تا بۇل ءبىزدى اقتاي المايدى. وسىلاي ەكەن دەپ، ارقامىزدى كەڭگە سالۋعا بولمايدى. بۇل جاعدايدان ءوتۋ، مەملەكەتتىڭ انتيكريزيستىك باعدارلاماسىنىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى ورىندالاتىنىنا بايلانىستى. سوندىقتان وسى انتيكريزيستىك باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىن قاداعالاۋىمىز كەرەك.
بۇل باعدارلاماعا ۇلتتىق قوردان قاراجات بولىنۋدە، جالپى بيۋدجەتتەن 5,9 تريلليون تەڭگە ءبولىنىپ وتىر. بۇل وتە ۇلكەن قاراجات. ەگەردە وسى بولىنگەن قاراجاتتى ءتيىمدى جۇمسايتىن بولساق، وندا ءبىز بۇل داعدارىستى ەڭسەرە الامىز. ماسەلە وسى بولىنگەن قاراجات كەرەك جەرگە دەيىن جەتۋىندە بولىپ تۇر.
جۇمىسسىزدار سانى ارتا تۇسپەك
ەكونوميكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت قانداي ناقتى ءىس-ارەكەتتەر جاساۋ كەرەك دەپ سانايسىز؟ قازىر شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارجىلاندىرۋ، قولداۋ بويىنشا ۇكىمەت تاراپىنان بىرقاتار ءىس-شارالار اتقارىلىپ جاتىر. بۇل ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قانشالىقتى سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز؟
-ەكونوميكانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مەملەكەت بىرنەشە ناقتى قادامدار جاساپ جاتىر. جاڭاعى ايتقان قاراجاتتى ءار سالاعا رەتتەپ ءبولىپ وتىر. فەرمەرلەر مەن شارۋالارعا تومەن پايىزدىق نەسيە بەرۋدى قولعا الدى. بۇدان باسقار 1 تريلليون تەڭگەنى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا ءبولىپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل قاراجاتتى حالىققا جەتكىزۋشى وپەراتولار - ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر.
ال ولار ءوز كەزەگىندە بۇل قاراجاتتاردى وزىنىكىندەي كورىپ، كاسىپكەرلەرگە بەرۋ ءۇشىن ولارعا بەلگىلى ءبىر تالاپتار قويىپ وتىر. كاسىپكەرلەر ءۇشىن ۇلكەن قيىندىق، ولار وسى قاراجاتتان الۋ ءۇشىن، كەپىل زات قويۋلارى كەرەك. كەپىلدىككە قوياتىن مۇلىكتەرى جوق، تابىستارى تومەن كاسىپكەرلەر ءۇشىن تومەن پايىزبەن نەسيە الۋ قيىن بولۋدا. سوندىقتان، قانشاما كومپانيالار جابىلىپ، بانكروت بولعالى تۇر.
بۇل جۇمىسسىزدىقتىڭ وسۋىنە اكەپ سوعادى. ءبىزدىڭ ەلدە 1 ملن 600 مىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەس بار بولسا، بۇلاردا جۇمىس ىستەيتىن حالىقتىڭ سانى 3 ملن 200 مىڭنان كوپ. دەمەك ەگەر بىرقاتار كاسىپ يەلەرى ءوز قىزمەتىن توقتاتاتىن بولسا، ونا قانشاما ادام جۇمىسسىز قالادى. ءدال قازىر ءىرى قالالارداعى بلوك بەكەتتەر اشىلعانمەن، وسى قالالارعا كەلىپ جۇمىس ىستەيتىن اۋىل-ايماق تۇرعىندارى بۇگىننىڭ وزىندە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتارعا تاپ بولۋدا. قىسقارتۋلارعا ۇشىراپ، جۇمىسسىز قالىپ جاتىر.
ءبىر عانا فاكتوردى مىسالعا كەلتىرە كەتەتىن بولساق، ول 42 500 تەڭگەنى العانداردىڭ سانى 4 ملن 500 مىڭعا جۋىق بولدى. جالپى قازاقستاندا ەڭبەككە جارامدى ادامدار سانى 10 ملن-داي دەسەك، وسىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇراقتى تابىسىنان ايىرىلىپ وتىر دەگەن ءسوز. ورتا ەسەپپەن وسى 4 ملن 500 مىڭ ادامنىڭ تەڭ جارتىسى جۇمىسقا ورنالاستى دەگەن كۇننىڭ وزىندە 2 ملن-نان استام ادام جۇمىسسىز قالادى. ال بۇل 2 ملن-نان كوپ ادامنىڭ تابىسىنا قاراپ وتىرعان قانشاما جان بار، وتباسى مۇشەلەرى بار.
دەمەك بۇنىڭ ارتىندا شامامەن تاعىدا 3-4 ملن-داي ادام وتىر دەۋگە بولادى. بۇل وسىنشاما حالىقتىڭ كۇن كورىسى ناشارلاپ، كەدەيلىك قامىتىن كيۋ جاعدايى ورىن الادى دەپ توپشىلاۋعا نەگىز بولا الادى. بۇدان بارىپ ۇكىمەتكە دەگەن نارازىلىق تۋماي قويمايدى. ەگەر مەملەكەت دۇرىس ويلاستىرىلعان، ءتيىمدى قادام جاساماسا، ناقتى باعدارلامالار قابىلداپ، دۇرىس جۇزەگە اسىرماسا – وندا ونىڭ سالدارى قيىن بولاتىنى تۇسىنىكتى.
مەملەكەت جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتى بار كومپانيالاردى، كاسىپكەرلەردى ۇستاپ قالۋعا تىرىسۋ كەرەك، ولاردىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ 50 پايىز جالاقىسىن مەملەكەت تولەپ بەرۋى ءتيىس. وسىلايشا بار دۇنيەنى ساقتاپ قالۋعا بولادى. بۇل ءبارىن جويىپ جىبەرىپ، قايتادان باستاعاننان ءتيىمدى ءارى جەڭىلىرەك بولاتىنى بەلگىلى.
سونىمەن قوسا مەنىڭ ۇسىنىسىم بار، ۇكىمەتتەن بولىنگەن قاراجاتتى تەك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ارقىلى ەمەس، شاعىن نەسيەلىك ۇيىمدار ارقىلى ۇلەستىرىلسە. شاعىن نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ تالاپتارى بانكتەردىڭ تالاپتارىنداي قاتتى ەمەس. ولار شاعىن جانە ورتا بيزنەس.
ءيا، مەملەكەت ءوز تاراپىنان ءىرى-ءىرى شاعىن نەسيەلىك ۇيىمدارعا ۇسىنىس جاسالعان ەكەن. تەك قاراجاتتى قايتادان مەملەكەتكە قايتارۋ جونىندە، ولارعا ۇلكەن تالاپتار قويىلىپتى. تالاپتار جوعارى بولعاندىقتان شاعىن نەسيەلىك ۇيىمدار بۇل قاراجاتتى الۋعا كەلىسىم بەرمەي وتىر.
قازىر ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى مەملەكەت تاراپىنان شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قارجىلاي قولداۋ بەرۋ.
ۇلى دەپرەسسيالى كوروناكريزيس كۇتىپ ءتۇر
حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى بيىل الەمدىك ەكونوميكانى اتاقتى 1930 جىلدارداعى «دەپرەسسيا» كۇتىپ تۇر دەيدى. بۇل ايتىلعانعا ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟ بيۋدجەت ءتۇسىمىن، جالپى كىرىسىمىزدىڭ كوپ بولىگىن مۇنايدان تۇسەتىن پايدادان قۇرايتىن ەل رەتىندە بىزگە دە وسىعان دايىن بولۋ كەرەك پە؟
-ءيا، حۆق عانا ەمەس، جالپى الەمنىڭ كوپتەگەن ەكونوميست ساراپشىلارى دا، باسقا رەيتينگتىك اگەنتتىكتەردە الەمدى ءبىر عاسىردا ءبىر رەت ورىن الاتىن ۇلكەن داعدارىس كۇتىپ تۇر دەپ توپشىلاۋدا. العاشىندا كوروناكريزيس باستالعان كەزدە كوپشىلىگى 2008 جىلدارداعى داعدارىسقا ۇقساس قيىندىقتار بولادى دەپ ايتقان ەدى. ال كەيىن بۇنىڭ سالدارىنان وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا ورىن العان ۇلى دەپرەسسيانىڭ داعدارىسىنداي داعدارىس ورىن الادى دەگەن بولجامدار جاسالىپ جاتىر.
حۆق قازاقستان ءۇشىن وسى جىلدىڭ سوڭىندا مينۋس 2,5 پايىزدىق جالپى ىشكى ءونىمنىڭ قۇلدىراۋى كۇتىلەدى دەپ وتىر. ال ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى بۇل كورسەتكىش 3 پايىزدى قۇرايدى دەپ بولجاۋدا. ەگەردە بۇل مالىمەت شىندىققا ۇلاسسا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق وسىمىندە سوڭعى 22 جىلدا بولماعان قۇلدىراۋ بولادى. الايدا، بۇلار وتە پەسسيميستىك دەڭگەيدە جاسالعان بولجامدار. سونىمەن بىرگە وپتيميستىك دەڭگەيدە ويلاپ، بولجام جاساعاندار دا بار. مىسالى Standard &Poor’s قازاقستان ەكونوميكاسى 2,9 پايىزعا وسەدى دەسە، Moody’s حالىقارالىق رەيتىنگتىك اگەنتتىگى قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 3 پايىزعا وسەدى دەپ بولجاپ وتىر.
ال قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ بولجامى بويىنشا بۇل كورسەتكىش مينۋس 0,9 پايىز بولادى دەيدى. قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ دە دامۋ ستسەناريى بويىنشا سوڭعى 22 جىلدا بولماعان مينۋستىق كورسەتكىشكە جەتەمىز دەگەن بولجامدار بار.
ماۋسىم ايىندا وپەك+ كەلىسىمى ەلدەرىنىڭ جيىنى بولادى دەپ جوسپارلانۋدا. ەگەر ول جەردە باتىل شەشىمدەر جاساپ، وپەك + ەلدەرى مۇناي ءوندىرىسىن قىسقارتامىز دەگەن شەشىمدى تاعىدا قابىلداسا، وندا مۇنايدىڭ باعاسى قايتادان 40 دوللار بولۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعداي تۋىنداعاندا عانا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى ازداپ بولسا دا تۇراقتالادى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ال ەگەر مۇناي باعاسى 40 دوللار بولماسا، وندا ول ۇزاق مەرزىمگە تەڭگەمىزگە دە قىسىم جاساپ، ەلىمىزدىڭ تولەم قابىلەتىن ناشارلاتىپ، الەۋمەتتىك جاعدايعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.
سۇحباتتاسقان: ەركەگۇل توقتامۇرات
