«Koronakrizisten» Qazaqstan qalai aman şyǧa alady? Ükımet şaǧyn jäne orta biznestı qarjylandyru kezınde nenı eskerıp, nege män beru kerek? Halyqaralyq valiuta qorynyŋ jäne basqa da älemdık reitingtık agenttıkterdıŋ Qazaqstan ekonomikasyna qatysty adaǧy uaqytqa qandai boljamdar jasaluda?Osy sūraqtarǧa ekonomist Maqsat HALYQTYŊ pıkırın sūrap bıldık.
Ūlttyq qorymyz dätke quat beredı
Ekonomist retınde sızdıŋ oiyŋyzşa karantinnen keiıngı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq jai-küiı qanşalyqty auyr bolady?
-Jalpy karantinnen keiın Qazaqstan ekonomikasy üşın oŋai bolmaityny tüsınıktı. Qanşalyqty auyr soǧatyny turaly aitatyn bolsaq, ol ärine är memlekette är türlı bolady. Keibır memleketter üşın pandemiianyŋ, iaǧni «koronakrizistıŋ» saldary qatty auyr bolmaidy, al keibıruıne kerısınşe öte qatty auyrlyq alyp keledı. Qazaqstannyŋ jaǧdaiynda , basqa eldermen salystyrmaly türde qaraityn bolsaq, mysaly Venesuellanyŋ jaǧdaiymen, nemese bızge jaqyn memleketter Belarussiia, Ukraina siiaqty eldermen salystyrsaq, osy memleketterdei qatty qinalmaityn mümkındıgımız bar.
Öitkenı būl memleketterdıŋ bızdegı Ūlttyq qor siiaqty qorlary joq. Bügıngı künı olar Halyqaralyq valiuta qorynan kömek sūrap otyr. Sony oilaǧanda bızdıŋ jaǧdaiymyz täuırleu. Bıraq ta būl bızdı aqtai almaidy. Osylai eken dep, arqamyzdy keŋge saluǧa bolmaidy. Būl jaǧdaidan ötu, Memlekettıŋ antikrizistık baǧdarlamasynyŋ qanşalyqty tiımdı oryndalatynyna bailanysty. Sondyqtan osy antikrizistık baǧdarlamanyŋ jüzege asuyn qadaǧalauymyz kerek.
Būl baǧdarlamaǧa Ūlttyq qordan qarajat bölınude, jalpy biudjetten 5,9 trillion teŋge bölınıp otyr. Būl öte ülken qarajat. Egerde osy bölıngen qarajatty tiımdı jūmsaityn bolsaq, onda bız būl daǧdarysty eŋsere alamyz. Mäsele osy bölıngen qarajat kerek jerge deiın jetuınde bolyp tūr.
Jūmyssyzdar sany arta tüspek
Ekonomikany qaita qalpyna keltıru üşın Ükımet qandai naqty ıs-äreketter jasau kerek dep sanaisyz? Qazır şaǧyn jäne orta biznestı qarjylandyru, qoldau boiynşa ükımet tarapynan bırqatar ıs-şaralar atqarylyp jatyr. Būl ekonomikanyŋ damuyna qanşalyqty septıgın tigızedı dep oilaimyz?
-Ekonomikany qaita qalpyna keltıru üşın memleket bırneşe naqty qadamdar jasap jatyr. Jaŋaǧy aitqan qarajatty är salaǧa rettep bölıp otyr. Fermerler men şarualarǧa tömen paiyzdyq nesie berudı qolǧa aldy. Būdan basqar 1 trillion teŋgenı şaǧyn jäne orta biznestı qoldauǧa bölıp otyr. Aita ketu kerek, būl qarajatty halyqqa jetkızuşı operatolar - ekınşı deŋgeilı bankter.
Al olar öz kezegınde būl qarajattardy özınıkındei körıp, käsıpkerlerge beru üşın olarǧa belgılı bır talaptar qoiyp otyr. Käsıpkerler üşın ülken qiyndyq, olar osy qarajattan alu üşın, kepıl zat qoiulary kerek. Kepıldıkke qoiatyn mülıkterı joq, tabystary tömen käsıpkerler üşın tömen paiyzben nesie alu qiyn boluda. Sondyqtan, qanşama kompaniialar jabylyp, bankrot bolǧaly tūr.
Būl jūmyssyzdyqtyŋ ösuıne äkep soǧady. Bızdıŋ elde 1 mln 600 myŋ şaǧyn jäne orta biznes bar bolsa, būlarda jūmys ısteitın halyqtyŋ sany 3 mln 200 myŋnan köp. Demek eger bırqatar käsıp ielerı öz qyzmetın toqtatatyn bolsa, ona qanşama adam jūmyssyz qalady. Däl qazır ırı qalalardaǧy blok beketter aşylǧanmen, osy qalalarǧa kelıp jūmys ısteitın auyl-aimaq tūrǧyndary bügınnıŋ özınde belgılı bır qiyndyqtarǧa tap boluda. Qysqartularǧa ūşyrap, jūmyssyz qalyp jatyr.
Bır ǧana faktordy mysalǧa keltıre ketetın bolsaq, ol 42 500 teŋgenı alǧandardyŋ sany 4 mln 500 myŋǧa juyq boldy. Jalpy Qazaqstanda eŋbekke jaramdy adamdar sany 10 mln-dai desek, osylardyŋ jartysyna juyǧy tūraqty tabysynan aiyrylyp otyr degen söz. Orta eseppen osy 4 mln 500 myŋ adamnyŋ teŋ jartysy jūmysqa ornalasty degen künnıŋ özınde 2 mln-nan astam adam jūmyssyz qalady. Al būl 2 mln-nan köp adamnyŋ tabysyna qarap otyrǧan qanşama jan bar, otbasy müşelerı bar.
Demek būnyŋ artynda şamamen taǧyda 3-4 mln-dai adam otyr deuge bolady. Būl osynşama halyqtyŋ kün körısı naşarlap, kedeilık qamytyn kiiu jaǧdaiy oryn alady dep topşylauǧa negız bola alady. Būdan baryp Ükımetke degen narazylyq tumai qoimaidy. Eger memleket dūrys oilastyrylǧan, tiımdı qadam jasamasa, naqty baǧdarlamalar qabyldap, dūrys jüzege asyrmasa – onda onyŋ saldary qiyn bolatyny tüsınıktı.
Memleket jūmys ısteuge qabıletı bar kompaniialardy, käsıpkerlerdı ūstap qaluǧa tyrysu kerek, olardyŋ jūmysşylarynyŋ 50 paiyz jalaqysyn memleket tölep beruı tiıs. Osylaişa bar dünienı saqtap qaluǧa bolady. Būl bärın joiyp jıberıp, qaitadan bastaǧannan tiımdı ärı jeŋılırek bolatyny belgılı.
Sonymen qosa menıŋ ūsynysym bar, ükımetten bölıngen qarajatty tek ekınşı deŋgeilı bankter arqyly emes, şaǧyn nesielık ūiymdar arqyly ülestırılse. Şaǧyn nesielık ūiymdardyŋ talaptary bankterdıŋ talaptaryndai qatty emes. Olar şaǧyn jäne orta biznes.
İä, Memleket öz tarapynan ırı-ırı şaǧyn nesielık ūiymdarǧa ūsynys jasalǧan eken. Tek qarajatty qaitadan memleketke qaitaru jönınde, olarǧa ülken talaptar qoiylypty. Talaptar joǧary bolǧandyqtan şaǧyn nesielık ūiymdar būl qarajatty aluǧa kelısım bermei otyr.
Qazır Ükımettıŋ negızgı mındetı Memleket tarapynan şaǧyn jäne orta bizneske qarjylai qoldau beru.
Ūly depressiialy koronakrizis kütıp tür
Halyqaralyq valiuta qory biyl Älemdık ekonomikany ataqty 1930 jyldardaǧy «depressiia» kütıp tūr deidı. Būl aitylǧanǧa sızdıŋ pıkırıŋız qandai? Biudjet tüsımın, jalpy kırısımızdıŋ köp bölıgın mūnaidan tüsetın paidadan qūraityn el retınde bızge de osyǧan daiyn bolu kerek pe?
-İä, HVQ ǧana emes, jalpy älemnıŋ köptegen ekonomist sarapşylary da, basqa reitingtık agenttıkterde Älemdı bır ǧasyrda bır ret oryn alatyn ülken daǧdarys kütıp tūr dep topşylauda. Alǧaşynda koronakrizis bastalǧan kezde köpşılıgı 2008 jyldardaǧy daǧdarysqa ūqsas qiyndyqtar bolady dep aitqan edı. Al keiın būnyŋ saldarynan ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldarynda oryn alǧan Ūly depressiianyŋ daǧdarysyndai daǧdarys oryn alady degen boljamdar jasalyp jatyr.
HVQ Qazaqstan üşın osy jyldyŋ soŋynda minus 2,5 paiyzdyq jalpy ışkı önımnıŋ qūldyrauy kütıledı dep otyr. Al Europa qaita qūru jäne damu bankı būl körsetkış 3 paiyzdy qūraidy dep boljauda. Egerde būl mälımet şyndyqqa ūlassa, Qazaqstannyŋ ekonomikalyq ösımınde soŋǧy 22 jylda bolmaǧan qūldyrau bolady. Alaida, būlar öte pessimistık deŋgeide jasalǧan boljamdar. Sonymen bırge optimistık deŋgeide oilap, boljam jasaǧandar da bar. Mysaly Standard &Poor’s Qazaqstan ekonomikasy 2,9 paiyzǧa ösedı dese, Moody’s halyqaralyq reitıngtık agenttıgı Qazaqstannyŋ jalpy ışkı önımı 3 paiyzǧa ösedı dep boljap otyr.
Al Qazaqstannyŋ Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ boljamy boiynşa būl körsetkış minus 0,9 paiyz bolady deidı. Qazaqstannyŋ özınıŋ de damu ssenariı boiynşa soŋǧy 22 jylda bolmaǧan minustyq körsetkışke jetemız degen boljamdar bar.
Mausym aiynda OPEK+ kelısımı elderınıŋ jiyny bolady dep josparlanuda. Eger ol jerde batyl şeşımder jasap, OPEK + elderı mūnai öndırısın qysqartamyz degen şeşımdı taǧyda qabyldasa, onda mūnaidyŋ baǧasy qaitadan 40 dollar boluy mümkın. Osyndai jaǧdai tuyndaǧanda ǧana Qazaqstannyŋ ekonomikasy azdap bolsa da tūraqtalady dep aituǧa negız bar. Al eger mūnai baǧasy 40 dollar bolmasa, onda ol ūzaq merzımge teŋgemızge de qysym jasap, elımızdıŋ tölem qabıletın naşarlatyp, äleumettık jaǧdaiǧa da kerı äserın tigızedı.
Sūhbattasqan: Erkegül TOQTAMŪRAT
Ūqsas jaŋalyqtar
