«Koronakrızısten» Qazaqstan qalaı aman shyǵa alady? Úkimet shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrý kezinde neni eskerip, nege mán berý kerek? Halyqaralyq valıýta qorynyń jáne basqa da álemdik reıtıngtik agenttikterdiń Qazaqstan ekonomıkasyna qatysty adaǵy ýaqytqa qandaı boljamdar jasalýda?Osy suraqtarǵa ekonomıst Maqsat HALYQTYŃ pikirin surap bildik.
Ulttyq qorymyz dátke qýat beredi
Ekonomıst retinde sizdiń oıyńyzsha karantınnen keıingi Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaı-kúıi qanshalyqty aýyr bolady?
-Jalpy karantınnen keıin Qazaqstan ekonomıkasy úshin ońaı bolmaıtyny túsinikti. Qanshalyqty aýyr soǵatyny týraly aıtatyn bolsaq, ol árıne ár memlekette ár túrli bolady. Keıbir memleketter úshin pandemııanyń, ıaǵnı «koronakrızıstiń» saldary qatty aýyr bolmaıdy, al keıbirýine kerisinshe óte qatty aýyrlyq alyp keledi. Qazaqstannyń jaǵdaıynda , basqa eldermen salystyrmaly túrde qaraıtyn bolsaq, mysaly Venesýellanyń jaǵdaıymen, nemese bizge jaqyn memleketter Belarýssııa, Ýkraına sııaqty eldermen salystyrsaq, osy memleketterdeı qatty qınalmaıtyn múmkindigimiz bar.
Óıtkeni bul memleketterdiń bizdegi Ulttyq qor sııaqty qorlary joq. Búgingi kúni olar Halyqaralyq valıýta qorynan kómek surap otyr. Sony oılaǵanda bizdiń jaǵdaıymyz táýirleý. Biraq ta bul bizdi aqtaı almaıdy. Osylaı eken dep, arqamyzdy keńge salýǵa bolmaıdy. Bul jaǵdaıdan ótý, Memlekettiń antıkrızıstik baǵdarlamasynyń qanshalyqty tıimdi oryndalatynyna baılanysty. Sondyqtan osy antıkrızıstik baǵdarlamanyń júzege asýyn qadaǵalaýymyz kerek.
Bul baǵdarlamaǵa Ulttyq qordan qarajat bólinýde, jalpy bıýdjetten 5,9 trıllıon teńge bólinip otyr. Bul óte úlken qarajat. Egerde osy bólingen qarajatty tıimdi jumsaıtyn bolsaq, onda biz bul daǵdarysty eńsere alamyz. Másele osy bólingen qarajat kerek jerge deıin jetýinde bolyp tur.
Jumyssyzdar sany arta túspek
Ekonomıkany qaıta qalpyna keltirý úshin Úkimet qandaı naqty is-áreketter jasaý kerek dep sanaısyz? Qazir shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrý, qoldaý boıynsha úkimet tarapynan birqatar is-sharalar atqarylyp jatyr. Bul ekonomıkanyń damýyna qanshalyqty septigin tıgizedi dep oılaımyz?
-Ekonomıkany qaıta qalpyna keltirý úshin memleket birneshe naqty qadamdar jasap jatyr. Jańaǵy aıtqan qarajatty ár salaǵa rettep bólip otyr. Fermerler men sharýalarǵa tómen paıyzdyq nesıe berýdi qolǵa aldy. Budan basqar 1 trıllıon teńgeni shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa bólip otyr. Aıta ketý kerek, bul qarajatty halyqqa jetkizýshi operatolar - ekinshi deńgeıli bankter.
Al olar óz kezeginde bul qarajattardy ózinikindeı kórip, kásipkerlerge berý úshin olarǵa belgili bir talaptar qoıyp otyr. Kásipkerler úshin úlken qıyndyq, olar osy qarajattan alý úshin, kepil zat qoıýlary kerek. Kepildikke qoıatyn múlikteri joq, tabystary tómen kásipkerler úshin tómen paıyzben nesıe alý qıyn bolýda. Sondyqtan, qanshama kompanııalar jabylyp, bankrot bolǵaly tur.
Bul jumyssyzdyqtyń ósýine ákep soǵady. Bizdiń elde 1 mln 600 myń shaǵyn jáne orta bıznes bar bolsa, bularda jumys isteıtin halyqtyń sany 3 mln 200 myńnan kóp. Demek eger birqatar kásip ıeleri óz qyzmetin toqtatatyn bolsa, ona qanshama adam jumyssyz qalady. Dál qazir iri qalalardaǵy blok beketter ashylǵanmen, osy qalalarǵa kelip jumys isteıtin aýyl-aımaq turǵyndary búginniń ózinde belgili bir qıyndyqtarǵa tap bolýda. Qysqartýlarǵa ushyrap, jumyssyz qalyp jatyr.
Bir ǵana faktordy mysalǵa keltire ketetin bolsaq, ol 42 500 teńgeni alǵandardyń sany 4 mln 500 myńǵa jýyq boldy. Jalpy Qazaqstanda eńbekke jaramdy adamdar sany 10 mln-daı desek, osylardyń jartysyna jýyǵy turaqty tabysynan aıyrylyp otyr degen sóz. Orta eseppen osy 4 mln 500 myń adamnyń teń jartysy jumysqa ornalasty degen kúnniń ózinde 2 mln-nan astam adam jumyssyz qalady. Al bul 2 mln-nan kóp adamnyń tabysyna qarap otyrǵan qanshama jan bar, otbasy músheleri bar.
Demek bunyń artynda shamamen taǵyda 3-4 mln-daı adam otyr deýge bolady. Bul osynshama halyqtyń kún kórisi nasharlap, kedeılik qamytyn kııý jaǵdaıy oryn alady dep topshylaýǵa negiz bola alady. Budan baryp Úkimetke degen narazylyq týmaı qoımaıdy. Eger memleket durys oılastyrylǵan, tıimdi qadam jasamasa, naqty baǵdarlamalar qabyldap, durys júzege asyrmasa – onda onyń saldary qıyn bolatyny túsinikti.
Memleket jumys isteýge qabileti bar kompanııalardy, kásipkerlerdi ustap qalýǵa tyrysý kerek, olardyń jumysshylarynyń 50 paıyz jalaqysyn memleket tólep berýi tıis. Osylaısha bar dúnıeni saqtap qalýǵa bolady. Bul bárin joıyp jiberip, qaıtadan bastaǵannan tıimdi ári jeńilirek bolatyny belgili.
Sonymen qosa meniń usynysym bar, úkimetten bólingen qarajatty tek ekinshi deńgeıli bankter arqyly emes, shaǵyn nesıelik uıymdar arqyly úlestirilse. Shaǵyn nesıelik uıymdardyń talaptary bankterdiń talaptaryndaı qatty emes. Olar shaǵyn jáne orta bıznes.
Iá, Memleket óz tarapynan iri-iri shaǵyn nesıelik uıymdarǵa usynys jasalǵan eken. Tek qarajatty qaıtadan memleketke qaıtarý jóninde, olarǵa úlken talaptar qoıylypty. Talaptar joǵary bolǵandyqtan shaǵyn nesıelik uıymdar bul qarajatty alýǵa kelisim bermeı otyr.
Qazir Úkimettiń negizgi mindeti Memleket tarapynan shaǵyn jáne orta bızneske qarjylaı qoldaý berý.
Uly depressııaly koronakrızıs kútip túr
Halyqaralyq valıýta qory bıyl Álemdik ekonomıkany ataqty 1930 jyldardaǵy «depressııa» kútip tur deıdi. Bul aıtylǵanǵa sizdiń pikirińiz qandaı? Bıýdjet túsimin, jalpy kirisimizdiń kóp bóligin munaıdan túsetin paıdadan quraıtyn el retinde bizge de osyǵan daıyn bolý kerek pe?
-Iá, HVQ ǵana emes, jalpy álemniń kóptegen ekonomıst sarapshylary da, basqa reıtıngtik agenttikterde Álemdi bir ǵasyrda bir ret oryn alatyn úlken daǵdarys kútip tur dep topshylaýda. Alǵashynda koronakrızıs bastalǵan kezde kópshiligi 2008 jyldardaǵy daǵdarysqa uqsas qıyndyqtar bolady dep aıtqan edi. Al keıin bunyń saldarynan ótken ǵasyrdyń 30-jyldarynda oryn alǵan Uly depressııanyń daǵdarysyndaı daǵdarys oryn alady degen boljamdar jasalyp jatyr.
HVQ Qazaqstan úshin osy jyldyń sońynda mınýs 2,5 paıyzdyq jalpy ishki ónimniń quldyraýy kútiledi dep otyr. Al Eýropa qaıta qurý jáne damý banki bul kórsetkish 3 paıyzdy quraıdy dep boljaýda. Egerde bul málimet shyndyqqa ulassa, Qazaqstannyń ekonomıkalyq ósiminde sońǵy 22 jylda bolmaǵan quldyraý bolady. Alaıda, bular óte pessımıstik deńgeıde jasalǵan boljamdar. Sonymen birge optımıstik deńgeıde oılap, boljam jasaǵandar da bar. Mysaly Standard &Poor’s Qazaqstan ekonomıkasy 2,9 paıyzǵa ósedi dese, Moody’s halyqaralyq reıtingtik agenttigi Qazaqstannyń jalpy ishki ónimi 3 paıyzǵa ósedi dep boljap otyr.
Al Qazaqstannyń Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń boljamy boıynsha bul kórsetkish mınýs 0,9 paıyz bolady deıdi. Qazaqstannyń óziniń de damý senarıi boıynsha sońǵy 22 jylda bolmaǵan mınýstyq kórsetkishke jetemiz degen boljamdar bar.
Maýsym aıynda OPEK+ kelisimi elderiniń jıyny bolady dep josparlanýda. Eger ol jerde batyl sheshimder jasap, OPEK + elderi munaı óndirisin qysqartamyz degen sheshimdi taǵyda qabyldasa, onda munaıdyń baǵasy qaıtadan 40 dollar bolýy múmkin. Osyndaı jaǵdaı týyndaǵanda ǵana Qazaqstannyń ekonomıkasy azdap bolsa da turaqtalady dep aıtýǵa negiz bar. Al eger munaı baǵasy 40 dollar bolmasa, onda ol uzaq merzimge teńgemizge de qysym jasap, elimizdiń tólem qabiletin nasharlatyp, áleýmettik jaǵdaıǵa da keri áserin tıgizedi.
Suhbattasqan: Erkegúl TOQTAMURAT
