«ابىروي زاڭىن» بىلەمىز بە؟

5314
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ  جيىنىندا ءبىر جاقسى ءسوز ايتىلسا  نە «قازاق ايتىپتى»  نە  «اباي ايتىپتى» دەپ باستالارىن بىلسەك تە، بۇگىنگى ايتىلار وي سەرىكبول قوندىباي ەسىمدى اردا ازاماتتىڭ زەرتتەۋىنەن تۋىنداپ وتىر.

قازاقتىڭ ابىرويىنداي بولعان كوكەمىز جاھاندانۋ مەن جاڭارۋدىڭ ورتاسىندا  ءوز مەنىنەن جۇرداي بولعان قازاققا ابىروي زاڭىن جازىپ بەرگەندەي ەدى. الدىمەن، ابىرويدىڭ نە ەكەنىن ۇعىنىپ، انىقتاما بەرىپ الايىق.

ءسىز ءۇشىن ابىروي دەگەن نە؟ كوپتىڭ الدىنداعى ار-ۇيات، مانساپ، بەدەل الدە ادامگەرشىلىك؟ ەگەر ءدال تاپسام، ءالى دە ويلانىڭىز دەر ەدىم.

ابىروي ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا  «اب» - سۋ، «رۋي» - بەت دەگەن ەكى سوزىنەن بىرىگىپ، «بەتتىڭ سۋى»، «ار-ۇيات» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بىراق «اب»  ءسوزى اراب ەمەس، پارسى تىلىنە ءتان ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ماماندار تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتەلىك دەيدى كوكەمىز.

ال تۇركى تىلدەرىندەگى ەتيمولوگياسىنا توقتالساق مۇلدەم ەسكەرىلمەي جۇرگەن فيلوسوفيالىق ءمانىن ۇعىنۋعا بولادى. ياعني، ءسوزدىڭ «ابىر»  بولشەگى «اينالۋ»، «شەڭبەر جاساۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال اينالۋ ماعىناسىنىڭ ءمانى ءتۇرلى عۇرىپتارداعى اينالۋ جورالعىسىنا كەپ تىرەلەدى.

ياعني، شەڭبەر ءسيمۆوليزمى بويىنشا (باستاپقى نۇكتە – ابىروي، شەڭبەر –عالام)  ادام شەڭبەردى اينالۋ بارىسىندا باستاپقى نۇكتەگە (كىندىك نۇكتە)  جەتكەندە  وسى كىندىك نۇكتەنىڭ قۋاتىن، جاسامپازدىعىن ، دارەجەسىن قايتالايدى-مىس. كىندىك نۇكتە – ابىروي سيپاتى. شەڭبەر – عالامنىڭ كورىنىسى. شەڭبەرسىز كىندىك نۇكتە بولادى، ال كىندىك نۇكتەسىز ەشقانداي شەڭبەر جوق. كىندىك نۇكتە – ابىرويدىڭ قاينارى. وسى انىقتامانى ۇسىنعان عالىم «اينالۋ جورالعىسىنىڭ»  عۇرىپتىق ۇلگىلەرىنە مىسال كەلتىرىپ (جەرلەۋدەگى اينالۋ، ۇيلەنۋ سالتىنداعى اينالۋ، اۋليە باسىندا اينالۋ، حان سايلاۋ بارىسىندا اينالۋ، باقسىلىق اينالۋ،كۇنتىزبەلىك اينالۋ، كۇن جايلاتۋداعى اينالۋ جانە ەمدەۋ ماگياسىنا قاتىستى اينالۋ) ، بارلىق جورالعىداعى اينالۋلار ءبىر ورتاق ارحەتيپتى، «اينالۋدى»  كورسەتەتىن دالەلدەيدى.

ماسەلەن ،ۇيلەنۋ عۇرپىنداعى اينالۋ يدەياسىنا توقتالساق، قالىڭدىقتى جىگىتتىڭ ەلىنە جىبەرمەس بۇرىن باسىنان قانداي دا ءبىر اسپەن اينالدىرۋ قىزدىڭ ۇيدەگى قۇتىن وزىمەن الىپ كەتپەۋ ءۇشىن نە جاقسى ءبىر نىشانىن ۇيگە كوشىرىپ الۋ ماقساتىنا نەگىزدەلگەن بولۋ كەرەك.

ياعني، قىز – ءۇيدىڭ قۇتى، ابىرويى. وسى ابىرويدان سىباعا الىپ قالۋ ارقىلى اينالۋ جورالعىسى ىسكە اسادى.

جوعارىدا اتالعان عۇرىپتاردىڭ ءبارى دە اينالۋ زاڭىنا باعىنىپ، و باستاعى ۇلگىنى، ەتالوندى قايتالاۋعا نەگىزدەلگەن.  سەرىكبول قوندىبايدىڭ ۇعىمىنداعى ابىرويلى ادام و باستاعى كىندىك نۇكتەدەگى ۇلگىنى ۇستانعان ادام، ياعني، اتا-باباسىنىڭ، سول ەتالوننىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، مىنەزىن قايتالاپ، شەڭبەردى تولىق اينالاتىن ادام. تۇپتەپ كەلگەندە قازاقتىڭ ابىرويى – ىلكى قازاقتىڭ ەتالونىن قايتالاۋدا، سول ۇلگىگە قايتا اينالىپ سوعىپ، جاڭعىرتۋدا.

ال بوگدە جۇرتتىڭ (مىسالى، ەۋروپانىڭ) ابىرويى بوگدە ۇلگىگە قۇرىلعان. ول ۇلگىنى قايتالاۋ ءبىزدى پۇشپاققا شىعارمايدى. سوندىقتان قاراپايىم حالىقتان ەل پرەزيدەنتىنە دەيىن «ابىروي زاڭىنا» باعىنۋى ءتيىس. قازاقتىڭ تايلى-تۇياعى قالماي باعىناتىن، تەحنيكا عاسىرىنا ساي تۇزەتىلگەن «ابىروي زاڭى» قاشان جازىلماق؟

ءبىزدىڭ قوعامدا قولدانىلاتىن ابىروي مازمۇننان گورى فورماعا باعىنعان، ىشكى يدەالدان گورى سىرتقى كورىنىسكە سۇيەنگەن.  وسى ءبىز «ازات ەلدىڭ ابىرويى اسقاق»، « ...   ءجۇز جىلدىعى - قازاقتىڭ ابىرويى»، «قازاقتىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان جەڭىس» دەپ باسقا ابىرويدى ايتىپ جۇرگەن جوقپىز با!؟ نە ىلكى قازاقتان قالعان ابىرويدى جوعالتىپ المادىق پا؟

ءبىر ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىن تانىپ ، ەلدى سىناماق ماقسات ەمەس. «الا ءجىپتى اتتاماعاننىڭ ابىرويى بيىك» دەگەن ماقالدى «ەجەلگى بابا جولىمەن ، قازاق ەتالونىمەن جۇرگەننىڭ ابىرويى بيىك» دەپ وزگەرتپەكپىز. ال بابا جولىنىڭ تۇپكى يدەولوگياسى دا اينالىپ ادامدىققا اكەلەرى حاق، تەك قازاققا ءتان مىنەزدەن، قازاققا ءتان ۇلگىدەن اجىراماساق دەگەن نيەت قانا.

P.s.   سەرىكبول قوندىبايدىڭ سوزىمەن اياقتاساق: «ابىروي زاڭى تۇگىلى، ءوزىنىڭ انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان، ءتىل بىلگەننىڭ وزىندە دە "ابىروي" دەگەننىڭ نە ەكەندىگىنەن حابارسىز، سونىڭ سالدارىنان باسقانىڭ ادەت-عۇرپىنا، باسقانىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋ كودەكسىنە دەن قويىپ جۇرگەن "جاڭا قازاق اتقامىنەرلەرىنەن" بىردەڭە كۇتۋ، بىردەمە دامەتۋدىڭ ءوزى ءجونسىز بولار ەدى. ءبىز وسىنداي ىلكى ۇلگىنى — "ابىروي زاڭىن" رەكونسترۋكتسيالاۋدىڭ، ونى جاڭا زامانعا ساي بەيىمدەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكە سالامىز».

دينا بوكەباي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

 فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ

3-كۋرس ستۋدە

پىكىرلەر