بۇگىن - اقىن، ءسوز زەرگەرى، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكى وكىلى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ دۇنيەدەن كوشكەن كۇنى. سوعان وراي سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكتىڭ اقىن تۋرالى ەسسەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«ناعىز اقىنداردىڭ ءومىرى ولگەننەن كەيىن باستالادى» دەگەن، ەل اراسىندا ماتەلگە اينالىپ كەتكەن ءتامسىل بار. فرانتسيا حالقى بالزاكتى سوڭعى ساپارىنا شىعارىپ سالعاندا، ءپاريجدى قىلىشىنىڭ ەمەس، قالامىنىڭ قۇدىرەتىمەن باعىندىرۋعا سەرت بەرگەن سۋرەتكەر قابىرى باسىندا گيۋگونىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان اتالى ءسوزدىڭ ايتىلعانىنا 170 جىلدان اسىپتى. سودان بەرى سان ۇرپاق اۋىسىپ، دۇنيە-مايداننىڭ قيان-كەسكى شايقاسىندا ءتان قينالعاندا، جان دا قوسا شىڭعىرىپ، تالاي-تالاي قۇندىلىقتاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قايتا سارالاعانىمىزعا قاراماستان، ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىنىڭ باياندى دا، بەرەكەلى بولۋىنا ولگەن سوڭ عانا جول اشىلۋى ءومىردىڭ جازىلماعان زاڭدىلىعىنا اينالعانداي.
ادەتتە، الەمنەن ۇيلەسىم ىزدەگەن ەكى اياقتى سانالى تىرشىلىك يەسىنىڭ شەڭبەردەن شىقپاي، ادالدىق پەن ارامدىقتى تارازى باسىندا تەڭ ۇستاعانداي كەيىپتە جۇرەتىن جاندارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس.
جۇماقتان قۋىلىپ، جەر بەتىنەن باقىت ىزدەپ اداسقان ادام تابيعاتى سولاي جاراتىلعان، ونىڭ كوڭىلى تۇراقتىلىقتى جاقسى كورەدى، جانى الەممەن جاراسىمدا بولعاندى قالايدى. ال، نايزاعايلى قارا بۇلتتاي وتتى جىرلارى جۇرەگىمىزدى جاندىرىپ جىبەرە جازدايتىن مىنەزى شاتاق، شايقى شايىرلاردىڭ كوبىسى ومىردە دە كەڭ دۇنيەگە سيماي الاسۇرىپ، نوقتاعا باسى ماتالىپ، اساۋ تاعدىرىمەن ارپالىسىپ، فانيدەن وتەدى. اۋىزدىقتاۋعا كونبەيتىن مۇنداي تارپاڭداردىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلعان كۇنگە دەيىن جۇرتقا جاعىپ، جاقسى اتتى بولۋى ەكىتالاي. شىندىعىندا دا رەسمي بيلىك قىرىن قاراعانى ءۇشىن ۇستىنەن بىرنەشە قىلمىستىق ءىس قوزعالعان دانتەلەر مەن باسىنان دوس تۇگىل دۇشپان ءسوزىن اسىرماي، اجالىنا اسىققانداي الاسۇرىپ، اقىرى دۋەلدە قازا تاپقان پۋشكين مەن لەرمونتوۆتاردىڭ كوزى تىرىسىندە ەلدىڭ سۇيكىمدىسى بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟
سىرشىل سۋرەتكەر قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ ءومىر ساپارىنداعى ارەكەتىنىڭ ءبارى توقتاپ، ارتىنا ميراس ەتىپ كەتكەن رۋحاني قازىناسى، شىعارمالارى عانا قالادى. ۋاقىت وتكەن سايىن كۇنى كەشە عانا سونشالىقتى ءمان بەرىپ، جاعىمىز تالعانشا تالقىلاپ كەلگەن پەندەشىلىك تاقىرىپتاردىڭ ماڭىزى جويىلىپ، سانادان سىپىرىلىپ، بىرتە-بىرتە وقىرمان تالانتتى تۇلعانى ساياسي كوزقاراسى، ىستەگەن قىزمەتى، دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن داڭقىنا قاراپ ەمەس، شىعارمالارى ارقىلى عانا باعالاي باستايتىن بولادى. ەگەر سۋرەتكەر وقىرمان سەزىمىنە اسەر ەتەتىن كەمەل تۋىندىلار جازا الماسا، مىنا قۋ تىرشىلىكتە قول جەتكىزگەن تابىستارى – ىستەگەن قىزمەتى، العان اتاعى، ماراپاتى مەن سىيلىقتارىنىڭ ءبارى ءادىرام قالادى. ەندىگى جەردە شىعارماڭنان الاتىن ءلازاتتان باسقا اڭگىمەنىڭ وقىرمانعا كەرەگى شامالى.
«ات باسى التىن بەرسە تابىلماعان، سىباعام قايدا مەنىڭ الىنباعان؟» دەپ اقىندىق قۇدىرەتىنىڭ باعالانباعانىنا نازالانىپ، جۇرەگىن جارالاعان جان قايعىسىن ولەڭىمەن ەمدەگەن مۇقاعالي ماقاتاەۆقا جەر باسىپ جۇرگەندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى سىيلىقتار تۇگىل، كىشى-گىرىم ماراپاتتاردىڭ ءبىرى دە بۇيىرماپتى. شىعارماشىلىق كەشى دە وتپەپتى. بۇگىندە بيلىكتىڭ شۇلەن تاراتقانداي بولىپ ەلدىڭ بارىنە ۇلەستىرىپ جاتقان وردەن. مەدالدەرىنىڭ ءبىرىن دە ول الماپتى.
ولگەن سوڭ ومىرىندە بەرۋگە قيماعان اتاق-داڭقتىڭ ءبارى ونى ءوزى ىزدەپ تاپتى. توم-توم كىتاپتارى شىقتى. جىر-مۇراسى ەڭ كوپ وقىلاتىن تۇلعاعا اينالدى. وكپەلەتكەندەر ارۋاعىنان كەشىرىم سۇرادى. كوزى تىرىسىندە قادىرىن بىلمەگەن جۇرت، ەندى ونىمەن ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەنىمەن ماقتانىپ، ەستەلىكتەر جازىپ كەتتى.
«امانات» اتتى كىتابىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەنۋى دە ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا بولدى. 1999 جىلى حالىق قالاۋىمەن وعان قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارى سىيلىعى بەرىلگەندە، ماراپات ماقاتاەۆتىڭ ەمەس، ماقاتاەۆ ماراپاتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ جىبەرگەندەي ءبىر اسەر كوڭىلىمىزدە ورنىعىپ قالعان. نايزاعاي جىرلارى رۋح اسپانىنىڭ بيىگىندە اق الماستاي جارقىلداپ، اسەرلى اندەرى قازاق دالاسىن تەربەگەن سىرشىل ليريككە ەلىمىزدىڭ ەڭ بەدەلدى سىيلىعى بەرىلگەندە جۇرت ءماز بولىپ، تالانتىنىڭ ەش تە بولسا كەش باعالانعانىنا قاتتى قۋاندى. تىرىلەردى ولگەندەردىڭ ارۋاعىمەن جارىستىرىپ قويۋدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ىشتەي مويىنداعانىڭمەن:
تامۇققا بارادى الىپ، مىنا قۇرعىر،
قۇلاۋعا ءپاس-اق قالىپ تۇراعىم تۇر.
قۋانىپ وتەم بە دەپ كەلىپ ەدىم،
ءتۇن سايىن وڭاشادا جىلادىم كىل.
جۇرتىم-اۋ، جىلاۋدىڭ دا سەبەبى بار،
نەگە سونشا الدىمنان كەلەدى جار؟
سەن كەلىپ سەلبەسپەسەڭ، قايران جۇرتىم،
سەندەلىپ ەكى ورتادا ولەدى جان، – دەپ دارمەنسىزدىكتەن كۇيزەلىپ، حالىقتان قايران كۇتىپ، جالعاننان جاقسىلىق دامەتكەن اقىنعا، نەگە ەل-جۇرتىنىڭ ولگەننەن كەيىن وسى سىيلىقتى اپەرۋگە سونشالىقتى ىستىق ىقىلاس تانىتقانىن تۇسىنۋگە دە بولادى.
اقىننىڭ ەڭ ۇلى سىنشىسى – حالىق. جىر الىبىنىڭ اڭىزدىق بەينەسىنە تابىنىپ، ءوز قيالدارىندا ونىمەن كۇندە سىرلاسىپ، ولەڭدەرىن ءولىپ-ءوشىپ وقىپ، ارۋاعىن رازى ەتكىسى كەلگەن حالىق تالابىنىڭ ءبارى دۇرىس، ءبارى ورىندى، ءبارى زاڭدى. قالىڭ قازاقتىڭ
كوڭىل-كەسەسىنە سيماي اقتارىلعان رياسىز ماحابباتى ريزاشىلىق سەزىمىڭدى تۋعىزىپ، شىن سۇيسىندىرگەنىمەن، «شىركىن-اي، وسىنشاما كول- كوسىر قۇرمەتتىڭ ءبىر ۇشىعىن ول كوزى تىرىسىندە كورگەندە عوي» دەگەن سىڭايداعى ءبىر وكىنىش وتىنىڭ تۇتانىپ، وزەگىڭدى ورتەيتىن كەزدەرى دە بار.
امال نەشىك، الدەكىمدەردىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرىپ اقتالعىسى، اياقتارىنىڭ استىندا تاپتالعىسى كەلمەي، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان مىنەزدى اقىننىڭ ءومىرى ولەڭ-وتىنا ورتەنىپ ءولدى. قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق كۇنىندەي بولىپ جارقىراعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ 1976 جىلى بار-جوعى 45 جاسىندا كوز جۇمىپ، ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتانىپ كەتتى.
قاراساز، قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم،
جىر جازسام، وعان جۇرتىم ەلەڭدەستىڭ.
ولسە، ولەر مۇقاعالي ماقاتاەۆ،
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم، – دەپ ەگىلىپ سىر تولعاعان ءبىرتۋار اقىننىڭ ادەبي ورتاعا تانىلىپ، بۇرقىراتىپ ولەڭ جازعان شىعارماشىلىق عۇمىرى قامشىنىڭ سابىنداي كەلتە ومىرىنەن دە قىسقا بولدى. بار-جوعى ون ءبىر جىلداي ۋاقىت. مىنە، وسى ازعانتاي مەرزىم ىشىندە تىلىنەن بال مەن ۋ تامعان سىرشىل ليريكتىڭ «يليچ» (1964), «ارمىسىڭدار دوستار» (1966), «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟» (1968), «ماۆر» (1970), «داريعا-جۇرەك» (1972), «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1974), «شۋاعىم مەنىڭ» (1975) كىتاپتارى شىعىپ، جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ جۇرەك تورىنەن ورىن الدى. «ءومىرداستان» تاڭدامالىسى 1976 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەنىمەن، اۋرۋحانا توسەگىنە تاڭىلىپ، دەرتى اسقىنىپ، اۋىر حالدە جاتقان اقىن، جانارى جاۋدىرەپ، سىرتقى مۇقاباسىن عانا قولىمەن ۇستاپ، كىتاپ بولىپ شىققاننان كەيىنگى قىزىعىن كورە الماي دۇنيە سالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇقاعالي ميلليونداعان ادامداردىڭ اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعىزعان كەمەل تۋىندىلارىن 34 پەن 45 جاس ارالىعىندا جازىپ، ازعانتاي ۋاقىت ىشىندە جۇرەك قويناۋىنان تاپقان قۇندى قازىناسىنىڭ باعاسىن بەرۋدى كەلەر ۇرپاققا، ياعني، مىنا بىزگە اماناتتاپ كەتتى.
قازىنام بار.
بىرەۋگە بەرسەم بە ەكەن؟!
وكپەلەيدى-اۋ بەرمەسەم،
بەرسەم، بوتەن.
بار بايلىقتى قوينىما تىعىپ الىپ،
الدە مىنا قۇمدارداي ولسەم بە ەكەن!؟
قازىنام بار،
بىرەۋگە قيسام با ەكەن!؟
رەنجيدى-اۋ قيماسام، قيسام، بوتەن.
الدە مىنا دالاداي بار بايلىقتى
ءبىر ءوزىم يەمدەنىپ، جيسام با ەكەن!؟
قازىنام بار.
تاۋەكەل، ساتسام با ەكەن؟!
وزىڭدىكىن وزگەگە ساتساڭ، بوتەن.
الدە مىنا تاۋلارداي بۇركەنىپ اپ،
بۇك ءتۇسىپ، تەرىس قاراپ جاتسام با ەكەن؟
قازىنام بار. قيساپسىز شەكتەلەدى.
قىزعانادى بىرەۋلەر، جەك كورەدى.
بەرمەيمىن دە، ساتپايمىن، كورسەتپەيمىن! الام دەسەڭ،
الدىمەن زەرتتە مەنى...
ون ءبىر جىلداي ۋاقىتتا اقىندىق جۇرەكتەن تۋعان رۋحاني بايلىقتىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن وسى جولدار ايقىن اڭعارتىپ تۇرعانداي.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وتە شىعاتىن قاس-قاعىم مەزگىل ىشىندە ءتۇرلى باسپالاردان مۇقاعاليدىڭ سەگىز كىتابى جارىق كورىپ ۇلگەرىپتى. ءبىر قاراعاندا مۇنداي كەڭشىلىك كەز-كەلگەن اقىننىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەيتىن سيرەك باقىت سياقتى بولىپ تا كورىنەدى. ايتكەنمەن، وسىعان وراي ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەر ءبىر-بىرىنە قايشى كەلىپ، ەلدى ەكىۇداي سەزىمنىڭ قۇشاعىندا قالدىرىپ ءجۇر.
زامانداستارىنىڭ ءبىرى مۇقاعاليدىڭ ومىردەن كوپ جاقسىلىق كورمەگەنىن، سىباعاسىنان ايىرىلىپ، شومىشتەن قاعىلعانىن ايتسا، ەكىنشىلەرى، كەرىسىنشە، قوعامنان شەتتەتىلىپ، بەينەت تارتقانىن جوققا شىعارىپ، ونى دالەلدەپ جانتالاسۋدا. مۇنداي كەزدە شىندىقتىڭ شىلبىرىنان ۇستاي الماي، كىمنىڭ سوزىنە سەنىپ، كىمنىڭ جاعىنا شىعارىڭدى بىلمەي باسىڭ قاتىپ، داعدارىپ قالاتىنىڭ راس.
ءبىز مۇقاعاليدىڭ زامانداسى ەمەسپىز. اقىنمەن دامدەس بولعان قالامگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرىن وقىپ، سول ءداۋىردىڭ تىنىسىن سەزىپ، كارتيناسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەنىمىزبەن، ءدال ولارداي شىندىقتىڭ تەڭىزىنە تەرەڭ بويلاي المايمىز. سوعان قاراماستان، ادەبيەتىمىزدەگى مۇقاعاليداي سوم التىندى جەتە تانىماعان، لايىقتى باعاسىن بەرە الماعان قۇرداستارى مەن زامانداستارىنىڭ شىندىعىنا كۇماندانۋعا ءبىزدىڭ دە قاقىمىز بار. سوندىقتان دا ءبىز كوپ جاعدايدا ەلدىڭ سوزىنەن گورى، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر ساقتاماعان سىرشىل ليريكتىڭ جىرلارىنا جۇگىنىپ، اقيقاتتى بىتىراداي شاشىلىپ جاتقان شىندىقتاردان ەمەس، اقىننىڭ تاعدىرلى تۋىندىلارىنان ىزدەيمىز. مۇقاعاليدىڭ كۇندەلىگىن وقىپ شىققانىمىزدا، وسى تاڭداعان جولىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا كوزىمىز جەتە ءتۇستى. «ەگەر ءبىز كەزدەردە مەنىڭ ءومىرىم، شىعارماشىلىعىم الدەكىمنىڭ كوڭىلىن اۋدارا قالسا، ولارعا بىلاي دەر ەدىم: «مەنىڭ قىمباتتى دوستارىم! ەگەر سەندەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، شىعارماشىلىعىمدى زەرتتەمەك بولساڭدار، وندا مەن نە جازسام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىڭدار. مەنى ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم».
راسىندا دا، ءوزى تۋرالى اقىننان اسىرىپ كىم ايتا الادى؟ جۇرەك سىرىن، نازىك جانىن كىم ودان ارتىق تۇسىنەدى؟ تەرەڭدە تۇنىپ جاتقان داۋىل كۇيدى، تەربەتىپ، تۋلاتىپ قوزعايتىن اقىن تۋىندىلارى تۇرعاندا شىندىقتى باسقا جاقتان ىزدەۋدە قانداي قيسىن بار؟ ءبىز ءۇشىن كوزى تىرىسىندە بىرەۋىسى تالانتىن مويىنداپ ماقتاعان، ەكىنشىسى بەيمالىم سەبەپتەرمەن سىناعان، ءۇشىنشىسى قادىرىن ءبىلىپ اياعان، ءتورتىنشىسى تاسادان تاس اتقان، بەسىنشىسى قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسىپ، التىنشىسى اياقتان شالعان – اعا، ءىنى، قۇرداستارىنىڭ شىندىعىنان گورى، ءوز ءومىرىن ولەڭمەن ورنەكتەگەن اقىن اقيقاتى بارىنەن دە ماڭىزدى، قىمبات بولۋى ءتيىس قوي. ال، ءبىزدىڭ وقىعان ولەڭدەرىمىز مۇقاعاليدىڭ جاعاسى جايلا- ۋدا جۇرمەگەنىن دالەلدەپ، قايتا كەرىسىنشە، ءومىرىنىڭ اۋىر بولعانىن ايعايلاپ جەتكىزىپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلا جازداپ جىلاپ تۇر.
جانارىمدى تۇمانمەن تۇمشالادىم،
...سەرىپپەسى ءۇزىلىپ تۇر ساداعىم.
جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،
قىز دا بولساڭ مەن ساعان مۇڭ شاعامىن.
اۋىرلار دەپ ويلاپ پا ەم مۇنشا ءحالىم...
ءۇمىتتىڭ سوڭعى ءجىبى ءۇزىلىپ، ءبىر بىتەۋ، مەڭىرەۋ قابىرعاعا تىرەلگەندەي بولىپ شاراسىزدىقتان ايتىلعان، نە دەگەن مۇڭلى سوزدەر! دوسقا جارىماي، ءومىردىڭ دۋماندى بازارىنان جىلاپ قايتقاننان اسقان قانداي قاسىرەت بار، مىنا دۇنيەدە. پاناسىز، سورلى جەتىمدەي ەڭىرەتىپ، نازىك جانىن ويران ەتكەن مۇنداي قايعىنىڭ شاڭداق داۋىلى جالعاننان جۇبانىش ىزدەپ جابىرقاپ، امالىنىڭ جوقتىعىنان اجال ارقانىنا موينىن سوزىپ قۇلازىعان اقىن جۇرەگىندە عانا سوعادى.
اقىن بولىپ نەسىنە جاراتىلدىم،
اراسىندا قاپ قويماي قارا ءتۇننىڭ.
قاسيەتىن سەزەم دەپ انا ءتىلدىڭ،
قاۋىرسىنى قالمادى قاناتىمنىڭ.
قۋ تىرلىككە قۇل بولىپ، اياڭ باسىپ،
قۇلاشىمدى جايا الماي باراتىرمىن.
مومىن ەدىم، جاقسى ەدىم، ۇياڭ ەدىم،
اتتاپ ءوتتىم ولاردىڭ قيا بەلىن.
ەندى، مىنە، قاۋقارسىز قۇر اشۋدى،
جيا بەرگىم كەلەدى، جيا بەرگىم.
ماڭدايىمنان سيپاعان ءبىر جان بولسا،
ەندى قالعان ءومىرىمدى قيار ەدىم.
تاعدىرىنىڭ ايانىشتى دا، اۋىر بولعانىنا قالامىن قاسىرەتىنىڭ قانىنا مالىپ وتىرىپ جازعان، سۇيەكتەن وتەتىن اقىن سوزدەرىنەن ارتىق سىزگە قانداي دالەل كەرەك؟ اقىرعى اماناتىن ايتقانداي بولىپ جىرلاعان، ءومىر شىراعى ءسونىپ بارا جاتقان اقىن شىندىعىنا نەگە قۇلاق اسقىمىز كەلمەيدى؟
نە كۇيدە جۇرگەنىمدى كورەسىڭ بە؟
مەن ءسونىپ باراتىرمىن، سەنەسىڭ بە؟
قاي مايداننان ورالعان جاۋىنگەرمىن،
جارادان ساۋ-تامتىق جوق دەنەسىندە.
مۇقاعالي ءسوزدىڭ كيەسى بارىنا سەنىپ، بويتۇمارىنداي قاستەرلەگەن، قادىرىن جاقسى ءبىلىپ ونى قالاي بولسا سولاي وڭدى-سولدى شاشىپ قولدانا بەرمەگەن، قۇدايسىز قوعامدا ءومىر سۇرە وتىرىپ، اللانى اۋ- زىنان تاستاماعان، جۇرەگىنە يمان قارلىعاشى ۇيا سالعان – تەكتى تالانت. مايمىلدان جاراتىلعانىنا كۇماندانىپ، قازاق اقىندارىنىڭ ىشىنەن ادام اتا مەن حاۋا انا تاقىرىبىن العاشقى بولىپ جىرلاعان – سەزىمتال ليريك. جانە جاراتىلىسقا جان بىتىرگەن پەرىشتە سۇلۋلىقتى كوزىمەن كورگەندەي سۋرەتتەپ، ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن قايتالانباس ەكى قۇبىلىس – ايەل مەن ەركەكتىڭ وڭاشا قالعانداعى ءساتىن كەستەلى تىلمەن كوركەمدەپ، قالاي اسەرلى، ادەمى جەتكىزگەن دەسەيشى.
نە كەرەمەت ءبىزدى مۇندا تاستاعان؟!
ول دا مەنەن، مەن دە ودان جاسقانام.
اينالايىن ادام اتا، حاۋا انا،
الدىمەنەن قايسىڭ ەدىڭ باستاعان؟
الدە، سەن بە، اينالايىن حاۋا انا،
قاۋىزىن اشقان گۇلگە ۇقساپ قاراعان؟
ادام اتا، الدە سەن بە اق گۇلدەن،
ءنار العاندى تىرشىلىككە بالاعان.
(ايتارىم بار سەندەرگە مەن ماقتانىپ),
سەندەر باتقان كۇناعا ءبىز باتپادىق،
تۇرعان بولار، ايتەۋىر، ءبىر وت جانىپ،
جانىپ بارىپ، جانىپ بارىپ توقتادىق.
الپىسىنشى جىلدارى ولەڭ ولكەسىنە دۇبىرلەتىپ كەلىپ، قولتاڭباسىن قالدىرىپ، كيەلى شاڭىراققا ءبىر-ءبىر ۋىق بولىپ قادالعان مۇقاعالي زامانداستارىنىڭ قاي-قايسىسى دا وسال ەمەس. بىراق ادەبيەتتىڭ الىپ مۇحيتىنا ءوز ارناسىمەن كەلىپ قوسىلعان اقىنداردىڭ ىشىنەن ءدىنىن ساتپايتىنىن جۇرتقا جاريا ەتىپ، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ع.س.) ۇمبەتى ەكەنىن مۇقاعالي عانا جاماعاتقا باتىل ايتا الدى.
قايماعى بۇزىلماعان قايران ءدىنىم،
قايماعىڭ بىت-شىت بولدى قايدان بۇگىن؟!
قۇبىلاعا بەت الىپ قول قۋسىرىپ،
ساجدەگە جىعىلاتىن قايدا كۇنىم؟
ساتپايمىن، ساتقان ەمەن ءدىنىمدى مەن،
ولمەيتىن، وشپەيتۇعىن كۇنىم بىلەم.
تاپپايتىن كۇندە تىنىم، تۇندە تىنىم،
مۇسىلمان مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتىمىن.
مۇحاممەدتىڭ ۇممەتى مۇسىلمانمىن،
پايعامبارىم قولدايدى قىسىلعان كۇن.
السىن تاعالام انت ەتەم، انت ەتەمىن،
اللا ەسىمىن جۇرەكتەن ۇشىرعان كۇن»
ەندەشە مىنا ءبىزدىڭ، جاۋھار جىرلارى ەركىمىزدى بيلەپ، ەت- جۇرەگىمىزدى ەلجىرەتىپ، سەزىمىمىزدى جاۋلاپ العان مۇقاعاليدىڭ ميلليونداعان وقىرماندارى تار كەزەڭدە دە اللاسىنا سيىنىپ، اسىل ءدىنىن ۇمىتپاعان اۋليەنىڭ:
دوستىققا ءجۇرمىن،
دوستىققا ءجۇرمىن قۇمارتىپ!
ولگەلى ءجۇرمىن،
وزىمە-ءوزىم ءمىن ارتىپ...
جاۋىزدىڭ بارىپ، جانىنا ءۋازىر بولعاننان،
دوستاردىڭ بارىپ، اۋلاسىندا ولگەن مىڭ ارتىق، – دەپ وزەگىن ورتەپ، ءومىرىن وكسىتكەن وكىنىشتى ولەڭىمەن جەتكىزگەن جانايقايىنا قالاي كۇمان كەلتىرەمىز؟ دۇنيەدەن دوس تاپپاي، سەڭ سوققانداي سەندەلگەندە جالعىز دوسى جۇرەگىمەن عانا سىرلاسىپ، قينالىپ، قاپالانىپ، قۇسالىقتان قايعىرىپ ولگەن مۇڭلىقتىڭ سوزىنە سەنبەۋگە بولا ما؟
جۇرەگىڭىز بار بولسا، مۇقاعاليدىڭ ينتيمدىك ليريكاسىن ايتپاعاندا، تابيعاتقا ءتىل بىتىرگەن جاۋھار جىرلارىنان دا اقىن جانىن جەگىدەي جەگەن وكىنىشتى سەزبەۋ، تالايسىز تاعدىرىنىڭ باسىن شالعان قايعى-قاسىرەتتىڭ مۇنارىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس قوي.
كۇز سەكىلدى بيىلعى كوكتەم ماعان،
كۇرەڭىتىپ تۇرادى...
نەتكەن جامان؟!
كەشە عانا
كەرەمەت كەشكەن عۇمىر
بۇگىن ماعان سەكىلدى وتكەن زامان.
نەمەسە:
جاس تەرەكسىڭ جاپىراق جايا الماعان،
ءبىز – جولاۋشى ساياڭدا ايالداعان.
ءبىز كەتەمىز، قالاسىڭ، تۇلدىر تەرەك،
سالقىن بولا المادى ساياڭ جامان.
سونداي-اق:
مىنا كەلگەن جازىم با – اق تاڭىم با؟!
قايتا ورالعان قۇسىم با باقتارىما؟
قارعىس ايتىپ وتىر ما قارلىعاشتار،
مەنىڭ جۇدەۋ كەشەگى شاقتارىما؟!
مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ ليريكالىق «مەنى» جارىققا ءۇيىر كوبەلەكتەي وزدىگىنەن وتقا تۇسكەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان، كەز-كەلگەن اقىننىڭ ەڭ ۇلى بايلىعى – رۋحاني قازىناسى، ولەڭدەرى ەمەس پە دەگەن وي دا كەلەدى كەيدە باسىڭا. كوڭىلى كوبەلەكتەي الىپ-ۇشقان اقىنداردىڭ ءجيى-ءجيى وتقا قاناتىن كۇيدىرىپ الىپ جاتاتىنى قالىپتى قۇبىلىس ەمەس پە، ءتايىرى. شىعارمالارىنىڭ تاسقا باسىلىپ، كىتاپ بولىپ شىعىپ، حالىق يگىلىگىنە اينالعانىنان ارتىق اقىنعا قانداي مارتەبە، قانداي باقىت كەرەك؟ ەندەشە سەگىز جىر جيناعىن وقىرمانعا ۇسىنىپ ۇلگەرگەن مۇقاعاليدى مۇسىركەۋگە ءبىزدىڭ مورالدىق قاقىمىز بار ما؟
ارينە، قۇداي بەرگەن قابىلەتىن قۇرمەتتەپ مۇقاعاليعا ءبىر سىيلىق نەمەسە اتاق اپەرە الماعانىمىز اقىننىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ ارىمىزعا سىن بولارلىق ۇياتتى ءىس. بىراق، ايتىڭىزشى، بيلىككە كورسەتكەن قىزمەتىن بۇلداپ، قوس-قوستان سىيلىق الىپ، اتاققا تويماعان قالامگەرلەردىڭ قايسىسى تاريحتا قالدى؟ اقىندى ونەر شىڭىنا شىعاراتىن شىعارمالارى عوي. كوزى تىرىسىندە داڭقتارى دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ مەملەكەتىمىزدىكىن ايتپاعاندا، وداقتىق، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سىيلىقتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قالدىرماي العان، اتاعىنان ات ۇرىككەن اقىنداردىڭ پەندەشىلىك تابىستارى ەسىمدەرىنىڭ ۇمىتىلماۋىنا سەبەپتەسە الدى ما؟ نەگە جۇرت ولاردىڭ ەمەس، اتاق پەن سىيلىقتى دامەتپەك تۇگىل، جات جۇرتتا قالعانداي بولىپ، باسىنا باق قۇسى قونباي وڭاشادا جالعىزسىراپ جىلاعان مۇقاعاليدىڭ جىرلارىن قۇمارتىپ وقيدى؟ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك، كۇيكى ءومىردىڭ قۇلىنا اينالىپ كەتپەي، ماڭگىلىكپەن عانا سىرلاسىپ، ۇلى ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىن تاعدىر ەكەنىن اقىننىڭ ءوزى دە مويىنداپتى.
تاعدىر دەيمىز، تاعدىر دەيمىز اشىنا،
تالاق تاعدىر، كۇيبەڭ تىرلىك الدايدى.
اقىماقتىڭ باق بوپ قونىپ باسىنا،
اقىلدىدان اۋلاق كەتەر، بارمايدى.
كوزدەن اقسا جۇرەكتەگى قان-جىلعا،
تابىنا كەپ تاعدىر دەيمىز جانشىلىپ.
بىلە تۇرا ۇرى اربەكەش – تاعدىرعا،
ۋايىمدى ۇستاتامىز قامشى عىپ.
تاعدىر دەيتىن بوس ءسوز، بوس ءسوز، جاراندار،
وتىرىككە ساناڭدار!
تاعدىرىڭدى جاسايتىن دا ادامدار.
تاعدىرىڭدى بۇلدىرەتىن ادامدار!
ايتكەنمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگى قيىن بولعانىمەن، سەگىز كىتابى شىققان اقىننىڭ شىعارماشىلىق تاعدىرى اۋىر بولدى دەگەندى ايتۋعا اۋزىڭ بارمايتىنى دا راس.
سەگىز كىتاپ سىرت كوزگە از ولجا ەمەستەي كورىنگەنىمەن، كولەمى ءسابيدىڭ الاقانىنداي عانا شاعىن، پىشاقتىڭ قىرىنداي جىر جيناقتارىن كورىپ، قولىڭا ۇستاعاندا كوڭىلىڭ قوڭىلتاقسىپ، العاشقى ويىڭنان اينىپ، اقىن تالانتىن قۇرمەتتەگەن قوشەمەتتىڭ ءبىز ويلاعانداي زور بولماعانىنا كوزىڭ جەتە تۇسەدى. جىر سۇلەيىمەن ءبىر زاماندا ءومىر سۇرگەن وزگە ەلدىڭ اسا كورنەكتى شايىرلارى راسۋل عامزاتوۆ، قايسىن كۋليەۆ، ەۆگەني ەۆتۋشەنكو، اندرەي ۆوزنەسەنسكيلەردى حالقىنىڭ قالاي توبەسىنە كوتەرگەنى ەلدىڭ بارىنە ايان. ال، اردى جانىنان دا بيىك قويىپ، اقىندارىمەن ماقتانعاندا وزگە ۇلتتاردى شاڭ قاپتىرىپ كەتەتىن مىنا ءبىزدىڭ، شىعارماشىلىق قابىلەتى ولاردان ارتىق بولماسا، ءبىر مىسقالداي دا كەم ەمەس مۇقاعاليداي تاۋ تۇلعانىڭ ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر جىر جيناعىن دۇرىستاپ شىعارىپ بەرە الماعانىمىز ەلدىگىمىزدى ايتپاعاندا، ازاماتتىعىمىزعا سىن ەمەس پە؟
كورنەكتى اقىن، ءارى عالىم ءابدىلدا تاجىباەۆ جىر سۇلەيىنىڭ قايتىس بولعانىنا ءبىر جىل تولعاندا «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ 1977 جىلعى 26 ناۋرىزىنداعى سانىندا ۇلكەن ماقالا جازىپ مۇقاعالي ولەڭدەرىنە شولۋ جاساي كەلىپ «..وقىرمان قاۋىم اقىننىڭ جارىق كورمەگەن تاماشا ولەڭدەرى وتە كوپ ەكەنىن بىلە بەرمەيدى» دەگەن-تۇعىن. پوەزياعا تورەلىك ايتىپ، وكشەسىن باسقان ءىنىسىنىڭ تا- لانتىن ءبىرىنشى باعالاعان ءابدىلدا اقساقالدىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇقاعاليدىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كىتاپتارىنا ەنبەي قالعان تۋىندىلارى وتە كوپ بولعانعا ۇقسايدى. ءونىمدى ەڭبەك ەتكەنىنە قاراماستان، ايرىقشا تالانت يەسى ەكەنىن تاپ باسىپ، تاني الماعانىمىزدى اكادەميك سىنشى مۇحامەدجان قاراتاەۆ تا 1981 جىلى مۇقاعاليدىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جينالىستا جاساعان بايانداماسىندا ايتىپ كەتىپتى. وسىعان وراي، ارتىنا سونشاما مول مۇرا قالدىرعان اقىننىڭ كىتاپتارى نەگە جۇپىنى بولىپ شىقتى دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋدىڭ رەتى دە، ءجونى دە كەلىپ تۇر.
(جالعاسى بار)
Amangeldi Myrzabek
