الەۋمەتتىك ءتىل ءبىلىمىن زەرتتەۋشى بەلگىلى عالىم ب. حاسانوۆ ەتنيكالىق وتانىنان تىس جەرلەردە تۇراتىن قازاقتاردى «قازاق دياسپوراسى» دەپ اتاۋ قاجەتتىگىن كورسەتە كەلە، قازاق تىلىندە وسى دياسپورا سوزىنە بالاما رەتىندە «شوعىر» ءسوزى قولدانىلۋى كەرەك دەگەن ورىندى ۇسىنىس ايتادى. عالىم شەتەلدەردە شوعىرلانعان قازاقتاردىڭ ءتىلىن، ءومىرىن زەرتتەۋ قازاق ءتىل ءبىلىمى ءۇشىن عانا ەمەس، دۇنيەجۇزى الەۋمەتتىك لينگۆيستيكاسى ءۇشىن ءمانى زور ەكەنىن اتاي كەلە بىلاي دەيدى: «جەر جاھاننىڭ 40 ەلىندە قونىس تەپكەن قازاقتىڭ «قازاق» بولىپ قالۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كۋاسى ونىڭ ساقتالعان ءتىلى. بۇعان دالەل سول – ونىڭ انا ءتىلىنىڭ كوپتەگەن ەلدەردە قازاق ءومىرىنىڭ ءتورت نەگىزگى سالاسىندا، اتاپ ايتقاندا، تۇرمىستا، قوعامدىق ءومىر مەن كوركەم شىعارماشىلىق، اۋىز ادەبيەتى سالاسىندا تياناقتى قولدانىلۋى. دەمەك، قازاق شوعىرىنا بايلانىستى زەرتتەۋدىڭ بار باستاۋى - ءتىل»
ب. حاسانوۆ ايتىلعان ويىن وربىتە كەلە، قازاق شوعىرلارىنىڭ ءتىلدىڭ جاعدايىن زەرتتەۋدىڭ ءتۇرلى قاجەتتىلىگىن اتاي كەلىپ، بىلاي دەيدى: «بىرىنشىدەن، بۇل زەرتتەۋ ەتنوس ءوز ورتاسىنان تىس جەردە، وزگە تىلدىك ورتادا ءوز ءتىلىن قالاي ساقتاپ، دامىتا الادى؟» دەگەن دۇنيەجۇزىلىك كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسادى.
ال، ج. بولاتوۆ بىلاي دەيدى. «ولاردىڭ ءتىل ەرەكشەلىكەرىمەن تانىسۋ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءتىلى تۋرالى بەلگىلى دارەجەدە قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، ولاردىڭ تىلىندە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ شىعىس گوۆورلارىنا ورتاق ەرەكشەلىكتەردى انىقتاۋعا بولادى. ويتكەنى بۇل قازاقتار مەن شىعىس قازاقستان، سەمەي، پاۆلودار، تالدىقورعان وبلىستارى تۇرعىندارى ەتنيكالىق جاعىنان بىرىڭعاي بولىپ تابىلادى»،- دەي كەلە اۆتور: «شىعىس گوۆورلارىنىڭ تاريحىنا قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ قىتاي، موڭعول قازاقتارىنىڭ ءتىلىن زەرتتەگەندە عانا انىقتالاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى»،-دەيدى.
قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر جايىندا ەكسپەديتسيالىق زەرتتەۋلەر جاساپ، ول جايىندا وي-پىكىر ايتقان عالىمدار قاتارىندا شىڭجاڭ ءتىل-جازۋ كوميتەتىنىڭ پروفەسسورى لي سىندى، پەكيندەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گىڭ شىمين، باتىس ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ عالىمى ۋاڭ ليزىڭدى، پەكين ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى چىن يانياندى، وقاباي تويىنبايۇلىن، ومارقان اسىلۇلىن، شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مورقان كەمەلقانۇلىن جانە شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى جاقىپ مىرزاقانۇلىن ايتۋعا بولادى
قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ تىلىندەگى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرگە ەڭ العاش كوڭىل بولگەن قىتاي عالىمى پروفەسسور لي سىن بولدى. ول العاش رەت 1955 جىلى قۇرامنىدا 7 ادامنان تۇراتىن ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، ىلە اۋدانىنىڭ تۋرا سۋ اۋىلىندا جانە التاي ايماعىنا قاراستى ۇتىباق اۋىلىندا بولىپ، ماتەريالدار جيناپ قايتقان. كەيىننەن عالىم، وسى زەرتتەۋ ەكسپيديتسياسىنىڭ ناتيجەسىن «شىڭجاڭداعى تۇركى تىلدەس حالىقتار ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرى جونىندەگى العاشقى ىزدەنىستەر» دەگەن ماقالاسىندا جيناقتاپ كورسەتتى. ول قازاقستان مەن قىتاي قازاقتارىنداعى دىبىستىق ەرەكشەلىكتەردى دالەلدەي وتىرىپ، قازاقستان قازاقتارى ادەبي تىلىندەگى تىزە، حابار، تاريح لەزدە سەكىلدى سوزدەردىڭ قىتاي قازاقتارى تىلىندە دىزە، قابار، تاريق، ىلەزدە تۇرىندە ايتىلاتىنىن كورسەتكەن. دەگەنمەن، لي سىن ەكى ەل اراسىنداعى لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەرگە كوڭىل اۋدارماعان
قىتاي قازاقتارى تىلىنە ءبىرشاما كوڭىل بولگەن عالىمنىڭ ءبىرى – پروفەسسور گىڭ شىمين. پروفەسسور گىڭ شىمين ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى» دەگەن ەڭبەگىندە وسى وڭىردە تۇراتىن، قازاقتار تىلىندەگى ەرەكشەلىكتەرگە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعان. عالىم ءتىل ءبىلىمىنىڭ ديالەكتولوگيا سالاسىنىڭ ءتىل عىلىمى، ءتىل تاريحى ءۇشىن اسا ماڭىزدىلىعىن اتاي كەلىپ، قىتايدا تۇراتىن قازاقتار تىلىندە اسا ۇلكەن تىلدىك الا-قۇلالىق جوق ەكەندىگىن، قىتاي قازاقتارى نەگىزىنەن تىلدىك تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى. سوعان قاراماستان، تىلدىك ەرەكشەلىكتەر مۇلدە جوق ەمەستىگىن اتاي كەلىپ، عالىم قىتاي قازاقتارى ءتىلىن شىعىس سولتۇستىك، گوۆور ايماعى مەن باتىس وڭتۇستىك گوۆور ايماعىنا ءبولىپ قاراستىرادى. ەكى گوۆورلىق ايماقتى سالىستىرا وتىرىپ گىڭ شىمين شىعىس سولتۇستىك گوۆور ايماعىنىڭ تەرريتورياسى كەڭدىگىن، حالقىنىڭ سسانى دا مولدىعىن ەسكەرە وتىرىپ، قىتاي قازاقتارى ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولىپ وتىرعان وسى شىعىس سولتۇستىك گوۆورى ەكەندىگىن ايتادى.
قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىل ەرەكشەلىگىنە كوڭىل بولگەن عالىمنىڭ ءبىرى – چىن يانيان. چىن يانيان قىتاي قازاقتارى ءتىلىن قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ادەبي تىلىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ءوز ىشىنەن قاندى، تۋىستىعىنا قاراي رۋ-رۋعا بولىنگەنمەن قارىس-قاتىناس تىعىز ساقتالعانىن ايتا وتىرىپ، سونىڭ سالدارىنان ايتارلىقتاي جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر بايقالمايدى دەگەندى ايتادى. سوعان قاراماستان گەوگرافيالىق جەر جاعدايىنا بايلانىستى، ءارى رۋلار اراسىنداعى وزگەشىلىكتەرگە بايلانىستى بەلگىلى دارەجەدەگى تىلدىك ەرەكشەلىكتەر قالىپتاسقانىن ايتا كەلە، ول ەرەكشەلىكتەر نەگىزىنەن دىبىستىق جانە لەكسيكالىق تۇرعىدا كورىنەتىنىن، ال گرامماتيكالىق ەرەكشەلىكتەر بايقالمايتىنىن ايتادى. قورىتىندىلاي كەلە عالىم بىلاي دەيدى: «قازاق حالقى تاريحي سەبەپتەر سالدارىنان ەكىگە ءبولىنىپ قونىستانعاندىقتان، قازاق ءتىلى شەكارا اتتانعان تىلگە اينالدى. ەكى ەلگە ءبولىنىپ قونىستانعان قازاق حالقىندا تەگى ءبىر تامىردان ونگەن كوپتەگەن ورتاقتىقتار بولسا دا، بىراق وزدەرى قونىستانعان ەكى ەلدىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، مادەنيەت دامۋىنىڭ دەڭگەيى اركەلكى، جۇرگىزىپ وتىرعان ۇلت ساياساتى مەن ۇلتتىق ءتىل جازۋ ساياساتىنىڭ باسقاشا بولۋ سەبەبىنەن، سونداي-اق وزگە ۇلت ءتىلىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋ دارەجەسى ۇقساماعاندىقتان قىتاي قازاقتارى ءتىلى مەن قازاقستان قازاقتارى تىلىندە كەيبىر ەرەكشەلىكتەر پايدا بولدى. ارينە، بۇعان تاعى ەكى ءتىلدىڭ گەوگرافيالىق ورتاسى مەن قوعامدىق مادەنيەتىنىڭ دە وزىندىك ىقپالى بولادى»
قىتاي قازاقتارى تىلىنە وسىنداي كوڭىل بولگەن عالىمنىڭ ءبىرى – ۋاڭ ليزىڭ. ول قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەردىڭ قالىپتاسۋىنداعى فاكتورلارعا توقتالا كەلىپ «...بىراق يەلەگەن تەرريتورياسى كەڭ، قونىستانۋى باتىراڭدى، ونىڭ ۇستىنە كورشى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ىقپالىنا ۇنەمى ۇشىراپ وتىرعاندىقتان قازاق تىلىندە ديالەكتىلىك ەرەكشەلىك پايدا بولادى»، - دەيدى. ءوزىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا ارناپ جازعان «قازاق ديالەكتولوگياسى» وقۋلىعىندا عالىم ديالەكت ۇعىمىنا بىلاي دەپ انىقتاما بەردى: «ديالەكتىلىك ەرەكشەلىككە يە جەرگىلىكتى ءتىل دەگەنىمىز – ادەبي ءتىلدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولىپ سانالاتىن ايماقتىق ءتىل بولىپ تابىلادى. ياعني، ورتاق ادەبي تىلدە ەجەلدەن بار ەرەكشەلىكتەردەن تىس ەرەكشەلىكتەرگە يە ءتىل. ءارى ول ورتاق ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامداس ءبولىمى ەسەپتەلەدى»
قىتاي قازاقتارى تىلىنە ازدى-كوپتى كوڭىل بولگەن عالىمنىڭ ءبىرى - جاقىپ مىرزاقانۇلى. عالىم قازاق ءتىلى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى كونە رۋلىق، تايپالىق كەزەڭنەن باستالاتىنىن، بىراق قازاق ءتىلى ءبىرتۇتاس حالىق ءتىلى بولىپ قالىپتاسقاندىعىن، سوندىقتان ازداعان دىبىستىق لەكسيكالىق وزگەشەلىكتەرگە ۇشىراعان رۋ تىلدەرى بار ەكەنىن ايتادى. ول ىلە ايماعىنا قاراستى تەكەس، چاپچال، مونعولكۇرە، قورعاس قاتارلى اۋداندارداعى البان، سۋان رۋلارىنىڭ تىلىندەگى كەيبىر ەرەكشەلىكتەرگە توقتالادى. جانە ولاردىڭ وتە از ەكەنىن ايتا كەلىپ، عالىم ولاردىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت تىلىنە اسەرى ەلەۋسىز ەكەنىن ايتادى.
قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەسىنە مۇلدە كوڭىل بولىنبەگەن دەۋگە بولادى. سونداي-اق قىتاي قازاقتارى تىلىندە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر وتە مولدىعىمەن كوزگە تۇسەدى. بىراق ونى زەرتتەۋ ءبىزدىڭ نىسانامىزعا كىرمەيتىندىكتەن، ءبىز سول تىلدىك ەرەكشەلىكتەر وتە مولدىعىمەن كوزگە تۇسەدى. بىراق ونى زەرتتەۋ ءبىزدىڭ نىسانامىزعا كىرمەيتىندىكتەن، ءبىز سول تىلدىك ەرەكشەلىكتەردىڭ اۋقىمدى بولىگىن قۇرايتىن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنە توقتالۋدى ءجون كوردىك.
قىتاي قازاقتارىندا ادەبي تىلدە
تۇرمىسقا قىسىراۋ تۇرمىس قىستاۋ
بۇلىنشىلىك سالۋ بۇلىك سالۋ
شىراپاتىن بۇزۋ شىرقىن بۇزۋ
كانى بولۋ كانىگى بولۋ
شەكە قاراۋ شەكەدەن قاراۋ
رايىنا باعۋ رايىن باعۋ
ەزىپ مالتاۋ مالتاسىن ەزۋ
ءىش قۇسادا بولۋ ءىش قۇسا بولۋ
باتىنا الماۋ باتا الماۋ
كوز ايدىن بولۋ كوزايىم بولۋ
ەرەكشەلىگى – تەك قۇرامىنداعى كەيبىر سوزدەر ازدى-كوپتى گرامماتيكالىق وزگەشىلىكتەرگە ۇشىراعان.
قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى جالپىحالىقتىق لەكسيكادان جاسالعان ديالەكتىلىك فرازەولوگيزمدەردىڭ بىرقاتارى ادەبي تىلدە دە كەزدەسەدى. الايدا بۇل ايماقتا ول تىركەستىڭ قۇرامى ءتۇرلى لەكسيكا سيمانتيكالىق (قانجىلىك بولۋ قانسورپا بولۋ; ارشىعان جاۋڭاقىنداي) "ارشىعان جۇمىرتقاداي" ، ت.ب. گرامماتيكالىق (باتىنا الماۋ "باتا الماۋ") قارىمجىسىن قايتارۋ قارىمتاسىن قايتارۋ ت.ب. دىبىستىق جاعىنان (وراتى كەلۋ) ورايى كەلۋ، ءپىسى جەڭۋ مىسى جەڭۋ، ت.ب.) وزگەرىسكە ۇشىراعان. قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى ديالەكتىلىك فرازەولوگيزمدەردىڭ جالپىحالىقتىق لەكسيكادان قۇرالعان ءتۇرىنىڭ ءوزى الۋان ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالاتىنى ايقىندالادى.
بىرقاتار فرازەولوگيزمدەر تىكەلەي قىتاي ءتىلىنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان. فرازەولوگيزدەر قۇرامىنداعى قىتاي تىلىندەگى سوزدەر دىبىستىق، گرامماتيكالىق جاعىنان قازاق تىلىنە بەيىمدەلگەن. مىسالى، جيلى بولۋ "كۇيىپ ءپىسۋ، اشۋلانۋ", (قىتاي تىلىندە ji - كۇيىپ ءپىسۋ، اشۋلانۋ; زاۋتالى قىلۋ "اياق استى بولۋ، قورلانۋ" (قىتاي تىلىندە; zao ta le - اياق استى بولۋ، قور بولۋ دەگەن ماعىنادا))
قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى اۋدارىلىپ، قولدانىسقا ەنگەن.
مىسالى; جۇمسا قولدىلىق ىستەۋ، كوڭىلشەكتىك، كوڭىلگە قاراۋشىلىق (قىتايشا; shou-قول، كگفت - جۇمساق); ءوزىن-ءوزى بورشالاۋ ء"وزىن-ءوزى سىنداۋ، وزىنە باعا بەرۋ" (قىتاي تىلىندە; zi wo pao xi); جالاڭاياق دارىگەر "اۋىل ارالاپ ەمدەيتىن دارىگەر" (قىتاي تىلىندە: chi jiaoyi sheng).
قىتاي قازاقتارى ءتىلىنىڭ زەرتتەلۋ سيپاتىن جيناقتاي كەلە ايتارىمىز، بىرىنشىدەن، قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىلى جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدان ارنايى زەرتتەلمەگەن. دەگەنمەن بۇل ماسەلە قازاقستان عالىمدارىنىڭ دا، قىتاي عالىمدارىنىڭ دا ونىڭ ىشىندە، قىتايدا تۇراتىن قازاق عالىملارىنىڭ دا ۇنەمى نازارىن اۋدارىپ كەلگەن.
ەكىنشىدەن، قىتاي قازاقتارى تىلىندەگى ەرەكشەلىكتەر نەگىزىنەن قىتاي عالىمدارىنىڭ تۇرعىسىنان ەداۋىر زەرتتەلگەن. الايدا بۇل زەرتتەۋلەر ءبىرتۇتاس ەمەس، كوبىنە شاشىراڭقى تۇردە قاراستىرىلعان. ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ، كەيبىر عالىمدار تەك قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىلىن قازاقستان قازاقتارىنىڭ تىلىمەن جالپىلاي سالىستىرادى. ونىڭ وزىندە ءبىرى تەك كىرمە سوزدەر تۇرعىسىنان (مىسالى: چىن يانيان نەگىزىنەە ورىس ءتىلى اسەرىنەن تۋعان سوزدەردى سالىستىرادى) سالىستىرسا، ەندى ءبىر جالپى قازاقستان قازاقتارى تىلىمەن سالىستىرادى، ونىڭ وزىندە ناقتىلىق جوق ەكەنى بايقالادى. ارينە، مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. الدىمەن زەرتتەپ وتىرعان عالىمداردىڭ بارلىعى دا سول ولكەنىڭ وكىلدەرى، ەكىنشىدەن، ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىنە تالداۋ جاساپ وتىرعان عالىمداردىڭ ءبىرسىپىراسى ۇلتى باسقا قىتاي عالىمدارى. سوندىقتان، بۇل پىكىرلەر وسىنداي ازدى-كوپتى كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، قىتاي قازاقتارى ءتىلىن زەرتتەۋ سالاسىندا ۇلكەن عىلىمي قۇندى دۇنيەلەر بولىپ تابىلادى.
دانات جاناتاەۆ ،ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
دوتسەنتى،فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ارعىمبەك ءمادينا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
