Äleumettık tıl bılımın zertteuşı belgılı ǧalym B. Hasanov etnikalyq Otanynan tys jerlerde tūratyn qazaqtardy «qazaq diasporasy» dep atau qajettıgın körsete kele, qazaq tılınde osy diaspora sözıne balama retınde «şoǧyr» sözı qoldanyluy kerek degen oryndy ūsynys aitady. Ǧalym şetelderde şoǧyrlanǧan qazaqtardyŋ tılın, ömırın zertteu qazaq tıl bılımı üşın ǧana emes, düniejüzı äleumettık lingvistikasy üşın mänı zor ekenın atai kele bylai deidı: «Jer jahannyŋ 40 elınde qonys tepken qazaqtyŋ «qazaq» bolyp qaluynyŋ bırden-bır kuäsı onyŋ saqtalǧan tılı. Būǧan dälel sol – onyŋ ana tılınıŋ köptegen elderde qazaq ömırınıŋ tört negızgı salasynda, atap aitqanda, tūrmysta, qoǧamdyq ömır men körkem şyǧarmaşylyq, auyz ädebietı salasynda tiianaqty qoldanyluy. Demek, qazaq şoǧyryna bailanysty zertteudıŋ bar bastauy - tıl»
B. Hasanov aitylǧan oiyn örbıte kele, qazaq şoǧyrlarynyŋ tıldıŋ jaǧdaiyn zertteudıŋ türlı qajettılıgın atai kelıp, bylai deidı: «Bırınşıden, būl zertteu etnos öz ortasynan tys jerde, özge tıldık ortada öz tılın qalai saqtap, damyta alady?» degen düniejüzılık kökeikestı mäselenıŋ şeşıluıne öz ülesın qosady.
Al, J. Bolatov bylai deidı. «Olardyŋ tıl erekşelıkerımen tanysu Qytai Halyq Respublikasynda tūratyn qazaqtardyŋ tılı turaly belgılı därejede qorytyndy jasauǧa mümkındık beredı. Mäselen, olardyŋ tılınde özındık erekşelıkterımen bırge qazaq tılınıŋ şyǧys govorlaryna ortaq erekşelıkterdı anyqtauǧa bolady. Öitkenı būl qazaqtar men Şyǧys Qazaqstan, Semei, Pavlodar, Taldyqorǧan oblystary tūrǧyndary etnikalyq jaǧynan bıryŋǧai bolyp tabylady»,- dei kele avtor: «Şyǧys govorlarynyŋ tarihyna qatysty keibır mäselelerdıŋ Qytai, Moŋǧol qazaqtarynyŋ tılın zerttegende ǧana anyqtalatynyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy»,-deidı.
Qytai qazaqtary tılındegı jergılıktı erekşelıkter jaiynda ekspedisiialyq zertteuler jasap, ol jaiynda oi-pıkır aitqan ǧalymdar qatarynda şyŋjaŋ tıl-jazu komitetınıŋ professory Li syndy, Pekindegı ūlttar universitetınıŋ professory Gyŋ Şymin, Batys ūlttar institutynyŋ ǧalymy Uaŋ Lizyŋdy, Pekin ūlttar universitetınıŋ dosentı Chyn Iаniandy, Oqabai Toiynbaiūlyn, Omarqan Asylūlyn, Şyŋjaŋ universitetınıŋ professory Mörqan Kemelqanūlyn jäne Şyŋjaŋ qoǧamdyq ǧylym akademiiasynyŋ aǧa zertteuşısı Jaqyp Myrzaqanūlyn aituǧa bolady
Qytaida tūratyn qazaqtardyŋ tılındegı jergılıktı erekşelıkterge eŋ alǧaş köŋıl bölgen qytai ǧalymy professor Li Syn boldy. Ol alǧaş ret 1955 jyly qūramnyda 7 adamnan tūratyn ekspedisiia ūiymdastyryp, Ile audanynyŋ Tura su auylynda jäne Altai aimaǧyna qarasty Ūtybaq auylynda bolyp, materialdar jinap qaitqan. Keiınnen ǧalym, osy zertteu ekspidisiiasynyŋ nätijesın «Şyŋjaŋdaǧy türkı tıldes halyqtar tılınıŋ jergılıktı erekşelıkterı jönındegı alǧaşqy ızdenıster» degen maqalasynda jinaqtap körsettı. Ol Qazaqstan men Qytai qazaqtaryndaǧy dybystyq erekşelıkterdı däleldei otyryp, Qazaqstan qazaqtary ädebi tılındegı tıze, habar, tarih lezde sekıldı sözderdıŋ Qytai qazaqtary tılınde dıze, qabar, tariq, ılezde türınde aitylatynyn körsetken. Degenmen, Li Syn ekı el arasyndaǧy leksikalyq, grammatikalyq erekşelıkterge köŋıl audarmaǧan
Qytai qazaqtary tılıne bırşama köŋıl bölgen ǧalymnyŋ bırı – professor Gyŋ Şymin. Professor Gyŋ Şymin özınıŋ «Qazaq tılı grammatikasy» degen eŋbegınde osy öŋırde tūratyn, qazaqtar tılındegı erekşelıkterge egjei-tegjeilı toqtalǧan. Ǧalym tıl bılımınıŋ dialektologiia salasynyŋ tıl ǧylymy, tıl tarihy üşın asa maŋyzdylyǧyn atai kelıp, Qytaida tūratyn qazaqtar tılınde asa ülken tıldık ala-qūlalyq joq ekendıgın, Qytai qazaqtary negızınen tıldık tūtastyǧyn saqtap qalǧandyǧyn atap körsetedı. Soǧan qaramastan, tıldık erekşelıkter mülde joq emestıgın atai kelıp, ǧalym Qytai qazaqtary tılın şyǧys soltüstık, govor aimaǧy men batys oŋtüstık govor aimaǧyna bölıp qarastyrady. Ekı govorlyq aimaqty salystyra otyryp Gyŋ Şymin şyǧys soltüstık govor aimaǧynyŋ territoriiasy keŋdıgın, halqynyŋ ssany da moldyǧyn eskere otyryp, Qytai qazaqtary ädebi tılınıŋ qalyptasuyna negız bolyp otyrǧan osy şyǧys soltüstık govory ekendıgın aitady.
Qytai qazaqtarynyŋ tıl erekşelıgıne köŋıl bölgen ǧalymnyŋ bırı – Chyn Iаnian. Chyn Iаnian Qytai qazaqtary tılın Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ ädebi tılımen salystyra otyryp, olardyŋ öz ışınen qandy, tuystyǧyna qarai ru-ruǧa bölıngenmen qarys-qatynas tyǧyz saqtalǧanyn aita otyryp, sonyŋ saldarynan aitarlyqtai jergılıktı erekşelıkter baiqalmaidy degendı aitady. Soǧan qaramastan geografiialyq jer jaǧdaiyna bailanysty, ärı rular arasyndaǧy özgeşılıkterge bailanysty belgılı därejedegı tıldık erekşelıkter qalyptasqanyn aita kele, ol erekşelıkter negızınen dybystyq jäne leksikalyq tūrǧyda körınetının, al grammatikalyq erekşelıkter baiqalmaitynyn aitady. Qorytyndylai kele ǧalym bylai deidı: «Qazaq halqy tarihi sebepter saldarynan ekıge bölınıp qonystanǧandyqtan, qazaq tılı şekara attanǧan tılge ainaldy. Ekı elge bölınıp qonystanǧan qazaq halqynda tegı bır tamyrdan öngen köptegen ortaqtyqtar bolsa da, bıraq özderı qonystanǧan ekı eldıŋ qoǧamdyq, ekonomikalyq, mädeniet damuynyŋ deŋgeiı ärkelkı, jürgızıp otyrǧan ūlt saiasaty men ūlttyq tıl jazu saiasatynyŋ basqaşa bolu sebebınen, sondai-aq özge ūlt tılınıŋ yqpalyna ūşyrau därejesı ūqsamaǧandyqtan Qytai qazaqtary tılı men Qazaqstan qazaqtary tılınde keibır erekşelıkter paida boldy. Ärine, būǧan taǧy ekı tıldıŋ geografiialyq ortasy men qoǧamdyq mädenietınıŋ de özındık yqpaly bolady»
Qytai qazaqtary tılıne osyndai köŋıl bölgen ǧalymnyŋ bırı – Uaŋ Lizyŋ. Ol Qytai qazaqtary tılındegı dialektılık erekşelıkterdıŋ qalyptasuyndaǧy faktorlarǧa toqtala kelıp «...Bıraq ielegen territoriiasy keŋ, qonystanuy batyraŋdy, onyŋ üstıne körşı ūlttar men ūlystardyŋ yqpalyna ünemı ūşyrap otyrǧandyqtan qazaq tılınde dialektılık erekşelık paida bolady», - deidı. Özınıŋ joǧary oqu ornyna arnap jazǧan «Qazaq dialektologiiasy» oqulyǧynda ǧalym dialekt ūǧymyna bylai dep anyqtama berdı: «dialektılık erekşelıkke ie jergılıktı tıl degenımız – ädebi tıldıŋ öz erekşelıgı bolyp sanalatyn aimaqtyq tıl bolyp tabylady. Iаǧni, ortaq ädebi tılde ejelden bar erekşelıkterden tys erekşelıkterge ie tıl. Ärı ol ortaq ädebi tıldıŋ qūramdas bölımı esepteledı»
Qytai qazaqtary tılıne azdy-köptı köŋıl bölgen ǧalymnyŋ bırı - Jaqyp Myrzaqanūly. Ǧalym qazaq tılı erekşelıkterınıŋ qalyptasu tarihy köne rulyq, taipalyq kezeŋnen bastalatynyn, bıraq qazaq tılı bırtūtas halyq tılı bolyp qalyptasqandyǧyn, sondyqtan azdaǧan dybystyq leksikalyq özgeşelıkterge ūşyraǧan ru tılderı bar ekenın aitady. Ol Ile aimaǧyna qarasty Tekes, Chapchal, Monǧolküre, Qorǧas qatarly audandardaǧy alban, suan rularynyŋ tılındegı keibır erekşelıkterge toqtalady. Jäne olardyŋ öte az ekenın aita kelıp, ǧalym olardyŋ bırtūtas ūlt tılıne äserı eleusız ekenın aitady.
Qytai qazaqtary tılındegı tūraqty söz tırkesıne mülde köŋıl bölınbegen deuge bolady. Sondai-aq Qytai qazaqtary tılınde jergılıktı erekşelıkter öte moldyǧymen közge tüsedı. Bıraq ony zertteu bızdıŋ nysanamyzǧa kırmeitındıkten, bız sol tıldık erekşelıkter öte moldyǧymen közge tüsedı. Bıraq ony zertteu bızdıŋ nysanamyzǧa kırmeitındıkten, bız sol tıldık erekşelıkterdıŋ auqymdy bölıgın qūraityn tūraqty söz tırkesterıne toqtaludy jön kördık.
Qytai qazaqtarynda Ädebi tılde
tūrmysqa qysyrau tūrmys qystau
bülınşılık salu bülık salu
şyrapatyn būzu şyrqyn būzu
känı bolu känıgı bolu
şeke qarau şekeden qarau
raiyna baǧu raiyn baǧu
ezıp maltau maltasyn ezu
ış qūsada bolu ış qūsa bolu
batyna almau bata almau
köz aidyn bolu közaiym bolu
Erekşelıgı – tek qūramyndaǧy keibır sözder azdy-köptı grammatikalyq özgeşılıkterge ūşyraǧan.
Qytai qazaqtary tılındegı jalpyhalyqtyq leksikadan jasalǧan dialektılık frazeologizmderdıŋ bırqatary ädebi tılde de kezdesedı. Alaida būl aimaqta ol tırkestıŋ qūramy türlı leksika simantikalyq (qanjılık bolu qansorpa bolu; arşyǧan jauŋaqyndai) "arşyǧan jūmyrtqadai" , t.b. grammatikalyq (batyna almau "bata almau") qarymjysyn qaitaru qarymtasyn qaitaru t.b. dybystyq jaǧynan (oraty kelu) oraiy kelu, pısı jeŋu mysy jeŋu, t.b.) özgerıske ūşyraǧan. Qytai qazaqtary tılındegı dialektılık frazeologizmderdıŋ jalpyhalyqtyq leksikadan qūralǧan türınıŋ özı aluan türlı erekşelıktermen sipattalatyny aiqyndalady.
Bırqatar frazeologizmder tıkelei Qytai tılınıŋ äserınen qalyptasqan. Frazeologizder qūramyndaǧy Qytai tılındegı sözder dybystyq, grammatikalyq jaǧynan Qazaq tılıne beiımdelgen. Mysaly, jily bolu "küiıp pısu, aşulanu", (qytai tılınde ji - kūiıp pısu, aşulanu; zautaly qylu "aiaq asty bolu, qorlanu" (qytai tılınde; zao ta le - aiaq asty bolu, qor bolu degen maǧynada))
Qytai qazaqtary tılındegı audarylyp, qoldanysqa engen.
Mysaly; jūmsa qoldylyq ısteu, köŋılşektık, köŋılge qarauşylyq (qytaişa; shou-qol, kgft - jūmsaq); özın-özı borşalau "özın-özı syndau, özıne baǧa beru" (qytai tılınde; zi wo pao xi); jalaŋaiaq därıger "auyl aralap emdeitın därıger" (qytai tılınde: chi jiaoyi sheng).
Qytai qazaqtary tılınıŋ zerttelu sipatyn jinaqtai kele aitarymyz, bırınşıden, Qytai qazaqtarynyŋ tılı jan-jaqty ǧylymi tūrǧydan arnaiy zerttelmegen. Degenmen būl mäsele Qazaqstan ǧalymdarynyŋ da, Qytai ǧalymdarynyŋ da onyŋ ışınde, Qytaida tūratyn qazaq ǧalymlarynyŋ da ünemı nazaryn audaryp kelgen.
Ekınşıden, Qytai qazaqtary tılındegı erekşelıkter negızınen Qytai ǧalymdarynyŋ tūrǧysynan edäuır zerttelgen. Alaida būl zertteuler bırtūtas emes, köbıne şaşyraŋqy türde qarastyrylǧan. Olai deuımızge sebep, keibır ǧalymdar tek Qytai qazaqtarynyŋ tılın Qazaqstan qazaqtarynyŋ tılımen jalpylai salystyrady. Onyŋ özınde bırı tek kırme sözder tūrǧysynan (mysaly: Chyn Iаnian negızınee orys tılı äserınen tuǧan sözderdı salystyrady) salystyrsa, endı bır jalpy Qazaqstan qazaqtary tılımen salystyrady, onyŋ özınde naqtylyq joq ekenı baiqalady. Ärine, mūnyŋ özındık sebepterı de joq emes. Aldymen zerttep otyrǧan ǧalymdardyŋ barlyǧy da sol ölkenıŋ ökılderı, ekınşıden, onyŋ ışınde qazaq tılıne taldau jasap otyrǧan ǧalymdardyŋ bırsypyrasy ūlty basqa Qytai ǧalymdary. Sondyqtan, būl pıkırler osyndai azdy-köptı kemşılıkterıne qaramastan, Qytai qazaqtary tılın zertteu salasynda ülken ǧylymi qūndy dünieler bolyp tabylady.
Danat Janataev ,Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūltttyq universitetınıŋ dosentı,filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Arǧymbek Mädina, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūltttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
