بالزاك ادەبيەتتى ونەر اتاۋلىنىڭ ەڭ قيىنى جانە كۇردەلىسى دەپ اتاعان. ادەبيەت الەمىنىڭ ادامزات ءۇشىن سان قىرلى سىرى بار. قالامگەرلەر شابىت ۇستىندە تىلسىم عالامعا ەنىپ، كەيدە ۇعىنىقسىز ۋتوپيالاردى شارلاپ، كەيدە كورگەن تۇستەرى ارقىلى قايران قالدىرادى. ياعني، فانتاسماگورياسىمەن بەينەنى مۇلدەم باسقاشا قابىلداپ، كوركەم ادەبيەت ءتاسىلى رەتىندە قيال الەمىن ىسكە قوسادى.
ءپسيحواناليزمنىڭ نەگىزىن سالعان فرەيد ونەر تۋىندىلارى مەن تۇستەردىڭ اراسىندا وتە ماڭىزدى پاراللەليزم بار ەكەنىن ايتادى. سونداي-اق، ونىڭ پىكىرىنشە، ادەبيەت پەن ءتۇس ءبىر-بىرىمەن ترانسفەرەنتسيادا توعىسادى. ادەبيەتتىڭ پسيحواناليتيكالىق تەورياسىنا سايكەس اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىن تۇيسىك، ءتۇس كورۋ سياقتى كونتسەپتسيالار نەگىزىندە جازادى. مىسالى، ۋيلگەلم يەنسەننىڭ «گراديۆا» اتتى ەڭبەگى ادەبيەتتىڭ پسيحواناليتيكالىق تەورياسىمەن تۇسىندىرىلەدى.
ءتۇس تەورياسىنىڭ ماڭىزدى تۇجىرىمدامالارىنىڭ ءبىرى – كوندەنساتسيا. كوندەنساتسيا، قىسقاشا ايتقاندا، جورۋدى قاجەت ەتەتىن جاسىرىن تۇستەگى بىرنەشە وي، جاد جانە فەنتەزيدىڭ ءبىرتۇتاس بەينەگە شوعىرلانۋى رەتىندە قاراستىرىلادى. كوپتەگەن تۇيسىك ەلەمەنتتەرى ەگو ارقىلى كەسكىنگە بىرىكتىرىلىپ، شەشىمى شەتىن، كۇردەلى دۇنيەگە اينالادى. وسىعان بايلانىستى پسيحواناليتيك-سىنشى ەللا فريمەن شارپ ءتۇس تەتىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋى، ولاردىڭ ونەر تۋىندىلارىمەن ۇقساستىقتارى جايلى زەرتتەۋلەر جاساعان. ماسەلەن، «كوندەنساتسيا» پروتسەسى تەك تۇستە عانا ەمەس، بارلىق سانالى جانە بەيسانالى اقىل-وي قىزمەتتەرىندە بەلسەندىلىك تانىتادى. شارپتىڭ پىكىرىنشە، «ءينتۋيتيۆتى ءبىلىم» بەلگىلى ءبىر ومىرلىك تاجىريبەنى بەينەلەسە، ال تۇستەر باسقا ءبىر تاجىريبەنى بەينەلەيدى. بۇل جەردەگى تاجىريبە وتكەن وقيعالارعا «سىلتەمە» جاساۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، سولارمەن قاتار جۇرەتىن ەموتسيانالدى كۇيلەر مەن قۇشىرلانۋ تاجىريبەلەرىنە دە نەگىزدەلەدى. سونىمەن قاتار، شارپ بەلگىلى نارسەنىڭ ىشىندەگى «بەلگىسىز» نارسەنى تۇسپالداپ جەتكىزۋ ءۇشىن پوەزيا ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن پايدالانۋ كەرەك دەپ سانايدى. سەبەبى، ونىڭ ويىنشا، ادەبي سىنشىلاردىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى ولەڭدەردى تالداۋ ارقىلى كورسەتكەن «پوەزيا ءتىلى» ەرەجەلەرى مەن فرەيد ايتقان ءتۇستىڭ تۋىنداۋىنا بايلانىستى پرينتسيپتەرى سول بەيسانالى قاينار كوزدەن پايدا بولعان جانە ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن ورتاق مەحانيزمدەر بار. بۇل تۇرعىدا پوەزيا ءتىلى كورنەكى سۋرەتتەۋدى وقيعالاردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قولدانادى، ەرەكشەلىكتەردى ورتاقتىققا اكەلەدى. اقىنداردىڭ كوبىنىڭ جالعاۋلىقتار مەن ەسىمدىكتەردەن گورى سىن ەسىمنىڭ قۇرىلىمىن تاڭداۋلارى دا سوندىقتان بولار. قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە دە پسيحواناليتيكالىق تەورياعا سۇيەنە وتىرىپ تالداۋعا بولاتىن شىعارمالار كەزدەسەدى. وكىنىشتىسى، وسىنداي جاڭا ىزدەنىستەرگە، تىڭ رەۆەريلەرگە سىن ايتۋشىلاردىڭ قاراسى كوپ. دەگەنمەن، بۇل – جاڭاشىلدىقتىڭ جەمىسى. سونداي ونەر تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ «فانتاسماگوريا» اتتى ولەڭى. اقىننىڭ بۇل ولەڭىندە پوستمودەرنيزمنىڭ دە، سيۋررەاليزمنىڭ دە تابى بايقالادى.
«شىتىرمان تۇستەر... ۇلىعان يتتەر داۋىسى
قينايدى مەنى، كوز ىلە قالسام ءتۇن ءىشى.
اۋاعا تاجال سۋرەت سالا بەرەدى
ءسۇپ-سۇيرىك ساۋساق-قاۋىرسىن»، – دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارىندا اقىن بولمىس ماسەلەسىن ۋاقىت پەن ءتۇستىڭ وسىندە بىردە كەڭىستىكتى بەينەلەۋ ارقىلى، بىردە تراگەديالىق شەڭبەردە ابستراكتسيالاۋ ارقىلى جەتكىزەدى. بولمىستىڭ ءمانىن ىزدەۋ ونى پوەتيكالىق ەستەتيكا ورتالىعىنداعى تۇسكە باعىتتايدى. شىنايىلىقتان اسىپ تۇسەتىن بۇل تۇسىنىك شاراسىزدىققا اكەلەدى. تۇنگى ۇيقىعا كەتكەندەگى قورقىنىش، ۇرەي سياقتى ۇعىمدار مازاسىزدىقتى تۋىنداتادى.
شىتىرمان تۇستەر:
قۇتىرعان يتتەر كۇلكىسى،
قوسباستى اتتار،
تورتكوزدى قىردىڭ تۇلكىسى...
ساپارعا شىقسام، قولىما ۇستاپ باسىمدى،
ەڭكىلدەپ جىلاپ، قابىر قازادى ءبىر كىسى...
اقىننىڭ «يتتەردىڭ كۇلكىسى»، «قوسباستى اتتار»، «تورتكوزدى تۇلكى» جانە «باسىن قولىنا ۇستاعان ادام» سەكىلدى سيۋررەاليستىك ەلەمەنتتەردى شەبەر پايدالانعانىن بايقايمىز. فرەيديستىك ءىلىم بويىنشا ادام مىنەزىندەگى ەرەكشەلىكتەر مەن ءومىردىڭ شىنايى كورىنىسى ادامنىڭ ەركىنەن تىس جاعدايلارىندا عانا، ياعني، ۇيقى الەمىنە ەنگەندە تولىق اشىلاتىنىن العا تارتۋعا نەگىز بار. ەكزيستەنتسياليزم باعىتىنا سايكەس اقىن ءوزىنىڭ الەمدەگى ورنىن ءارى سول الەممەن بايلانىسىن ىشكى تۇيسىگى ارقىلى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.
شىتىرمان تۇستەر...
بىتپەيتىن زارلى جاڭعىرىق...
جۇرەدى بىرەۋ اڭ قۋىپ.
قۇتىرعان قاسقىر قاڭعىرىپ،
جۇرەدى ماڭدى لاڭ قىلىپ.
ەرىككەن بىرەۋ ىشىمنەن
ۇليدى-اي كەلىپ!..
اڭگۇدىك...
اۆتور سوزبەن سۋرەت سالا وتىرىپ، شىتىرمان ءتۇسى تۋرالى ايرىقشا سيمۆولدىق تىلدە سويلەيدى. جوعارىداعى جولداردا ناقتى شىندىق پەن ابستراكتىلى شىندىق بىرگە بەرىلەدى.
شىتىرمان تۇستەر...
اياداي عانا بولمەمدە مەنىڭ دوڭگەلەپ
لاۋلايدى كۇنىم... اڭگەلەك...
وياتشى مەنى، تەلەفون...
ورتەنىپ بارام!..
جان كەرەك!..
اقىن تۇيسىگىنىڭ وزىنە جازدىرعان ولەڭى ارقىلى رۋحاني كاتارسيستى باستان كەشىرەدى. بۇل ولەڭدەگى وبرازداردىڭ كەشەندى قاباتتاسۋى، ءبىرتۇتاس بەينەنىڭ بولشەك بەينەگە اينالۋى ونىڭ قالىپتان تىس سەزىم كۇيلەرىمەن بايلانىستى.
مەتافەنومەنالدى ەلەمەنتتەردى دات جازۋشىسى سيورەن كەركەگور، نەمىس جازۋشىسى فرانتس كافكا، تۇرىك اقىنى احمەت حامدي تانپىنار، ارگەنتينالىق جازۋشى ەرنەستو ساباتو، فرانتسۋز جازۋشىسى البەرت كاميۋ، بريتاندىق جازۋشى دجون روبەرت فاۋلز، قازاق اقىنى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى سياقتى ەكزيستەنتسياليست-قالامگەرلەردىڭ دە شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەندەرىن ايتا كەتكەن ءجون. ادەبيەت الەمىندە وزىندىك قولتاڭبالارى بار اقىن-جازۋشىلارىمىز كوپ بولسىن. الداعى ۋاقىتتا اقبەرەن ەلگەزەكتەن باسقا دا تىڭ تۋىندىلار كۇتەمىز.
قۋانىش جۇمابەك
PhD دوكتورى،
«قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى
