Balzak ádebıetti óner ataýlynyń eń qıyny jáne kúrdelisi dep ataǵan. Ádebıet áleminiń adamzat úshin san qyrly syry bar. Qalamgerler shabyt ústinde tylsym ǵalamǵa enip, keıde uǵynyqsyz ýtopııalardy sharlap, keıde kórgen tústeri arqyly qaıran qaldyrady. Iaǵnı, fantasmagorııasymen beıneni múldem basqasha qabyldap, kórkem ádebıet tásili retinde qııal álemin iske qosady.
Psıhoanalızmniń negizin salǵan Freıd óner týyndylary men tústerdiń arasynda óte mańyzdy parallelızm bar ekenin aıtady. Sondaı-aq, onyń pikirinshe, ádebıet pen tús bir-birimen transferenııada toǵysady. Ádebıettiń psıhoanalıtıkalyq teorııasyna sáıkes aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryn túısik, tús kórý sııaqty konepııalar negizinde jazady. Mysaly, Ýılgelm Iensenniń «Gradıva» atty eńbegi ádebıettiń psıhoanalıtıkalyq teorııasymen túsindiriledi.
Tús teorııasynyń mańyzdy tujyrymdamalarynyń biri – kondensaııa. Kondensaııa, qysqasha aıtqanda, jorýdy qajet etetin jasyryn tústegi birneshe oı, jad jáne fentezıdiń birtutas beınege shoǵyrlanýy retinde qarastyrylady. Kóptegen túısik elementteri ego arqyly keskinge biriktirilip, sheshimi shetin, kúrdeli dúnıege aınalady. Osyǵan baılanysty psıhoanalıtık-synshy Ella Frımen Sharp tús tetikteriniń qalyptasýy, olardyń óner týyndylarymen uqsastyqtary jaıly zertteýler jasaǵan. Máselen, «kondensaııa» proesi tek túste ǵana emes, barlyq sanaly jáne beısanaly aqyl-oı qyzmetterinde belsendilik tanytady. Sharptyń pikirinshe, «ıntýıtıvti bilim» belgili bir ómirlik tájirıbeni beınelese, al túster basqa bir tájirıbeni beıneleıdi. Bul jerdegi tájirıbe ótken oqıǵalarǵa «silteme» jasaýmen ǵana shektelmeıdi, solarmen qatar júretin emoıanaldy kúıler men qushyrlaný tájirıbelerine de negizdeledi. Sonymen qatar, Sharp belgili nárseniń ishindegi «belgisiz» nárseni tuspaldap jetkizý úshin poezııa tiliniń erekshelikterin paıdalaný kerek dep sanaıdy. Sebebi, onyń oıynsha, ádebı synshylardyń joǵary deńgeıdegi óleńderdi taldaý arqyly kórsetken «poezııa tili» erejeleri men Freıd aıtqan tústiń týyndaýyna baılanysty prınıpteri sol beısanaly qaınar kózden paıda bolǵan jáne olardyń arasynda kóptegen ortaq mehanızmder bar. Bul turǵyda poezııa tili kórneki sýretteýdi oqıǵalardy túsindirý úshin qoldanady, erekshelikterdi ortaqtyqqa ákeledi. Aqyndardyń kóbiniń jalǵaýlyqtar men esimdikterden góri syn esimniń qurylymyn tańdaýlary da sondyqtan bolar. Qazirgi qazaq ádebıetinde de psıhoanalıtıkalyq teorııaǵa súıene otyryp taldaýǵa bolatyn shyǵarmalar kezdesedi. Ókinishtisi, osyndaı jańa izdenisterge, tyń reverılerge syn aıtýshylardyń qarasy kóp. Degenmen, bul – jańashyldyqtyń jemisi. Sondaı óner týyndylarynyń biri – Aqberen Elgezektiń «Fantasmagorııa» atty óleńi. Aqynnyń bul óleńinde postmodernızmniń de, sıýrrealızmniń de taby baıqalady.
«Shytyrman túster... ulyǵan ıtter daýysy
Qınaıdy meni, kóz ile qalsam tún ishi.
Aýaǵa tajal sýret sala beredi
Súp-súırik saýsaq-qaýyrsyn», – dep bastalatyn óleń joldarynda aqyn bolmys máselesin ýaqyt pen tústiń osinde birde keńistikti beıneleý arqyly, birde tragedııalyq sheńberde abstrakııalaý arqyly jetkizedi. Bolmystyń mánin izdeý ony poetıkalyq estetıka ortalyǵyndaǵy túske baǵyttaıdy. Shynaıylyqtan asyp túsetin bul túsinik sharasyzdyqqa ákeledi. Túngi uıqyǵa ketkendegi qorqynysh, úreı sııaqty uǵymdar mazasyzdyqty týyndatady.
Shytyrman túster:
qutyrǵan ıtter kúlkisi,
qosbasty attar,
tórtkózdi qyrdyń túlkisi...
Saparǵa shyqsam, qolyma ustap basymdy,
Eńkildep jylap, qabir qazady bir kisi...
Aqynnyń «ıtterdiń kúlkisi», «qosbasty attar», «tórtkózdi túlki» jáne «basyn qolyna ustaǵan adam» sekildi sıýrrealıstik elementterdi sheber paıdalanǵanyn baıqaımyz. Freıdıstik ilim boıynsha adam minezindegi erekshelikter men ómirdiń shynaıy kórinisi adamnyń erkinen tys jaǵdaılarynda ǵana, ıaǵnı, uıqy álemine engende tolyq ashylatynyn alǵa tartýǵa negiz bar. Ekzıstenıalızm baǵytyna sáıkes aqyn óziniń álemdegi ornyn ári sol álemmen baılanysyn ishki túısigi arqyly túsindirýge tyrysady.
Shytyrman túster...
Bitpeıtin zarly jańǵyryq...
Júredi bireý ań qýyp.
Qutyrǵan qasqyr qańǵyryp,
Júredi mańdy lań qylyp.
Erikken bireý ishimnen
ulıdy-aı kelip!..
Áńgúdik...
Avtor sózben sýret sala otyryp, shytyrman túsi týraly aıryqsha sımvoldyq tilde sóıleıdi. Joǵarydaǵy joldarda naqty shyndyq pen abstraktili shyndyq birge beriledi.
Shytyrman túster...
Aıadaı ǵana bólmemde meniń dóńgelep
Laýlaıdy Kúnim... áńgelek...
Oıatshy meni, telefon...
Órtenip baram!..
Jan kerek!..
Aqyn túısiginiń ózine jazdyrǵan óleńi arqyly rýhanı katarsısti bastan keshiredi. Bul óleńdegi obrazdardyń keshendi qabattasýy, birtutas beıneniń bólshek beınege aınalýy onyń qalyptan tys sezim kúılerimen baılanysty.
Metafenomenaldi elementterdi dat jazýshysy Sıoren Kerkegor, nemis jazýshysy Fran Kafka, túrik aqyny Ahmet Hamdı Tanpynar, argentınalyq jazýshy Ernesto Sabato, franýz jazýshysy Albert Kamıý, brıtandyq jazýshy Djon Robert Faýlz, qazaq aqyny Tynyshtyqbek Ábdikákimuly sııaqty ekzıstenıalıst-qalamgerlerdiń de shyǵarmalaryna arqaý etkenderin aıta ketken jón. Ádebıet áleminde ózindik qoltańbalary bar aqyn-jazýshylarymyz kóp bolsyn. Aldaǵy ýaqytta Aqberen Elgezekten basqa da tyń týyndylar kútemiz.
Qýanysh Jumabek
PhD doktory,
«Qazaqstannyń 100 jańa esimi» jobasynyń jeńimpazy
