«قىرىق مىسال – ءتول تۋىندى». احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇشان-تەڭىز تاعىلىمدى ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا «قىرىق مىسال» جيناعىنىڭ ورىنى ەرەك. 1909 جىلى جارىق كورگەن «قىرىق مىسال» اۋدارمالار جيناعىن ا.بايتۇرسىنۇلى ورىس حالقىنىڭ اقىنى كرىلوۆ يۆان اندرەەۆيچتىڭ مىسالدارى نەگىزىندە اۋدارعاندىعىن بىلەمىز. ايتسە دە، ۇلت ۇستازىنىڭ اۋدارعان قىرىق مىسالىن وقىپ وتىرساڭىز، قازاق تىلىندەگى سوزدىك قوردىڭ مولدىعى مەن تازالىعىنا كوز جەتكىزەسىز. ا.بايتۇرسىنۇلى مىسالداردى قازاقى قالىپپەن بايانداي كەلىپ، حالقىمىزدىڭ باي فولكلورىمەن، اسىرەسە، ماقال-ماتەلدەرىمەن ەرەكشە تۇجىرىمدايدى. اقىن مىسالدارىنىڭ تۇپنۇسقادان اناعۇرلىم كولەمدى بولۋىنا ارقايسىنىڭ سوڭعى شۋماقتارىنا عيبراتى مول تۇسىنىك بەرىپ وتىرۋى سەبەپ بولعان. مىسالى، «ەكى بوشكە» تۋىندىسىندا بىرىندە زاتى بار، ال ءبىرى بوس كۇيىندە كوشەدە كەلە جاتقاندىعى ايتىلادى. زاتى بار بوشكەنىڭ اقىرىن، ال بوس بوشكە بولسا ەلدىڭ مازاسىن الىپ سالدىرلاپ كەلە جاتادى. وسىنى ايتا كەلىپ اقىن 4 شۋماقتى عيبراتناما قالدىرادى. سوڭعى تۇيىنىندە:
«...بايقاماس ونى ەشكىم جاقىنداسپاي،
ىستەس بوپ، وي سىناسىپ، اقىلداسپاي.
بوشكەدە نە زات بارىن كىم بىلەدى،
قاقپاعىن يا ءبىر جەرىن تەسىپ اشپاي؟!»
بۇل سەكىلدى مىسالداردىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرە الامىز. ماسەلەن، «وزەن مەن قاراسۋ»، «اڭدارعا كەلگەن ىندەت»، «كىسى مەن ارىستان»، «قارتايعان ارىستان»، «ارىستان، كيىك ءھام تۇلكى»، «مايمىل»، «ەمەن مەن قامىس» مىسالدارىنىڭ سوڭعى 3 شۋماعى، «قاسقىر مەن تىرنا»، «ەكى بوشكە» مىسالدارىنىڭ سوڭعى 4 شۋماعى عيبراتتى، وي سالارلىق تۇيىنگە قۇرىلعان. كوبىنەسە مىسالدىڭ وي-ءتۇيىنىن بەرەتىن كەزدە توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى رەتىندە قولدانادى:
«ناقىل ءسوز «ءالىن بىلمەس الەك» دەگەن»،
«وسىنداي اۋرە بولعان جاننان قاپتى». («وگىز بەن باقا»);
«ۇيالعان تەك تۇرمايدى» («سارى شىمشىق»);
«بولماسا قايراتىڭا ەبىڭ سەرىك،
«وپا جوق قۇر ايلاسىز مىقتىلىقتان» («ەمەن مەن قامىس»);
«ساداقا باستان قۇلاق» دەگەن ماقال،
«بەيشارا جان ساۋعالاپ تۇرا قاشتى». («ارىستان، كيىك ءھام تۇلكى»);
«زالىمدار ايران ءىشىپ امان كەتىپ،
«مومىندار تۇتىلىپ ءجۇر شەلەك جالاپ» («اڭدارعا كەلگەن ىندەت»);
«كۇنالى بىرەۋ ويدان، بىرەۋ تىلدەن» («قاراشەكپەن مەن قوي»);
«جاقسىنى جاقسى دەگەن ماقتاۋ ەمەس،
«جاماندى جامان دەسەڭ، بولمايدى وسەك» («ەسەك پەن ۇكى»).
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى سەكىلدى قازاقى ماقال-ماتەلدەردى قولدانا ءبىلۋى ءداستۇر جالعاستىعى مەن جانر ەرەكشەلىگىن تانىپ، وزىنە ءتان دارالىعىن ايقىنداي تۇسكەندەي. ايتسە دە، اقىن ماقال-ماتەلدەردى ورىنسىز قولدانا بەرمەيدى. كەيبىرىندە مىسالدىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى ولاردى وزگەرتىپ تە وتىرادى. ماسەلەن، «ايران ىشكەن قۇتىلار، شەلەك جالاعان تۇتىلار» دەگەن قازاق ماقالىن اقىن «اڭدارعا كەلگەن ىندەت» مىسالىندا:
«...زالىمدار ايران ءىشىپ امان كەتىپ،
مومىندار تۇتىلىپ ءجۇر شەلەك جالاپ»،
- دەيدى.
ا.بايتۇرسىنۇلى مىسالدارىندا اقىن بولۋىمەن قاتار ويشىل رەتىندە دە كورىنەدى. تۇرمىستىق كورىنىستەردى ءدال بەرە ءبىلۋ ارقىلى ءومىردىڭ شىنايى سۋرەتتەرىن ناقتىلاي تۇسەدى. «سارىشىمشىق» مىسالىندا اسىرەلەۋ قالپىمەن كۇلكى تۋدىرسا، ونىڭ ارتقى جاعىندا ءزىلدىڭ جاتقانىن بايقايمىز:
«...بالىق جەپ، سورپا ءىشىپ تويىنباققا،
اش پەنەن كوبىنەسە ارىق كەلدى.
«ءبىر سوعىم پۇلسىز استان» دەيتىندەر بار،
قاسىعىن قولدارىنا الىپ كەلدى».
بۇل ارقىلى دايىنعا جۇگىرەر «پىسكەن اسقا تىك قاسىق» بولار كۇلكىلى توپتى استارلى يرونياعا كەلتىرىپ وتىرعانداي. نەگىزىنەن، اقىن مىسالداردىڭ سيۋجەتىن ي.ا.كرىلوۆ ارقىلى بەرىپ وتىرعانىمەن، ونداعى بوزبالا، سورپا، سوعىم، يا بولەڭ، يا ناعاشىڭ، يا جيەنىڭ، ت. سەكىلدى تۋعان ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن بىلدىرەتىن سوزدەردى قولدانۋ ارقىلى سيۋجەتتى قازاق دالاسىنا ەركىن ەنگىزىپ جىبەرگەندەي. احمەتتانۋشى عالىم ءو.ءابديمانۇلى: «احمەت كرىلوۆتى اۋدارۋدى ماقسات تۇتپاي، ونداعى تاقىرىپتى، وي-وزەكتى عانا الىپ وزىنشە ەركىن جىرلاۋعا، قازاق ءومىرىن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ وي ايتۋعا ۇمتىلعان. ول، اسىرەسە، قازاق ومىرىنە قاتىستى دىلگىر دە دەرتتى ماسەلەلەرگە كەلگەندە وزىندىك باعىت ۇستانىپ، نەگىزگى جەلىنى دامىتا وتىرىپ، جاڭعىرتىپ، ءوز ۋاقىتىنا ساي مىسالدىڭ وتكىرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس» - دەيدى.
قورىتىندىلاي كەلە، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» جيناعىنىڭ اربىرىنە جەكە توقتالىپ، سارالار بولساق، قازىرگى جاستار، ءبىز، ۇلگى الىپ جۇرگەن زاماناۋي دۇنيەلەردىڭ بارلىعى وسىندا جيناقتالعان. وزگەنى ۇلىقتاردان بۇرىن، ءوز قازىنامىزدى دۇرىس زەرتتەي بىلەيىك، زامانداستار!
جانسايا سمان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
