Tól týyndyǵa aınalǵan «Qyryq mysal»

12498
Adyrna.kz Telegram

«Qyryq mysal – tól týyndy». Ahmet Baıtursynulynyń ushan-teńiz taǵylymdy eńbekteriniń arasynda «Qyryq mysal» jınaǵynyń oryny erek. 1909 jyly jaryq kórgen «Qyryq mysal» aýdarmalar jınaǵyn A.Baıtursynuly orys halqynyń aqyny Krylov Ivan Andreevıchtiń mysaldary negizinde aýdarǵandyǵyn bilemiz. Áıtse de, ult ustazynyń aýdarǵan qyryq mysalyn oqyp otyrsańyz, qazaq tilindegi sózdik qordyń moldyǵy men tazalyǵyna kóz jetkizesiz. A.Baıtursynuly mysaldardy qazaqy qalyppen baıandaı kelip, halqymyzdyń baı folklorymen, ásirese, maqal-mátelderimen erekshe tujyrymdaıdy. Aqyn mysaldarynyń túpnusqadan anaǵurlym kólemdi bolýyna árqaısynyń sońǵy shýmaqtaryna ǵıbraty mol túsinik berip otyrýy sebep bolǵan. Mysaly, «Eki Bóshke» týyndysynda birinde zaty bar, al biri bos kúıinde kóshede kele jatqandyǵy aıtylady. Zaty bar bóshkeniń aqyryn, al bos bóshke bolsa eldiń mazasyn alyp saldyrlap kele jatady. Osyny aıta kelip aqyn 4 shýmaqty ǵıbratnama qaldyrady. Sońǵy túıininde:

«...Baıqamas ony eshkim jaqyndaspaı,

Istes bop, oı synasyp, aqyldaspaı.

Bóshkede ne zat baryn kim biledi,

Qaqpaǵyn ıa bir jerin tesip ashpaı?!»

Bul sekildi mysaldardyń birnesheýin keltire alamyz. Máselen, «Ózen men Qarasý», «Ańdarǵa kelgen indet», «Kisi men Arystan», «Qartaıǵan Arystan», «Arystan, kıik hám túlki», «Maımyl», «Emen men Qamys» mysaldarynyń sońǵy 3 shýmaǵy, «Qasqyr men Tyrna», «Eki Bóshke» mysaldarynyń sońǵy 4 shýmaǵy ǵıbratty, oı salarlyq túıinge qurylǵan. Kóbinese mysaldyń oı-túıinin beretin kezde toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini retinde qoldanady:

«Naqyl sóz «Álin bilmes álek» degen»,

«Osyndaı áýre bolǵan jannan qapty». («Ógiz ben baqa»);

«Uıalǵan tek turmaıdy» («Sary shymshyq»);

«Bolmasa qaıratyńa ebiń serik,

«Opa joq qur aılasyz myqtylyqtan» («Emen men qamys»);

«Sadaqa bastan qulaq» degen maqal,

«Beıshara jan saýǵalap tura qashty». («Arystan, kıik hám túlki»);

«Zalymdar aıran iship aman ketip,

«Momyndar tutylyp júr shelek jalap» («Ańdarǵa kelgen indet»);

«Kúnáli bireý oıdan, bireý tilden» («Qarashekpen men qoı»);

«Jaqsyny jaqsy degen maqtaý emes,

«Jamandy jaman deseń, bolmaıdy ósek» («Esek pen úki»).

Ahmet Baıtursynulynyń osy sekildi qazaqy maqal-mátelderdi qoldana bilýi dástúr jalǵastyǵy men janr ereksheligin tanyp, ózine tán daralyǵyn aıqyndaı túskendeı. Áıtse de, aqyn maqal-mátelderdi orynsyz qoldana bermeıdi. Keıbirinde mysaldyń yńǵaıyna baılanysty olardy ózgertip te otyrady. Máselen, «Aıran ishken qutylar, shelek jalaǵan tutylar» degen qazaq maqalyn aqyn «Ańdarǵa kelgen indet» mysalynda:

«...Zalymdar aıran iship aman ketip,

Momyndar tutylyp júr shelek jalap»,

- deıdi.

A.Baıtursynuly mysaldarynda aqyn bolýymen qatar oıshyl retinde de kórinedi. Turmystyq kórinisterdi dál bere bilý arqyly ómirdiń shynaıy sýretterin naqtylaı túsedi. «Saryshymshyq» mysalynda ásireleý qalpymen kúlki týdyrsa, onyń artqy jaǵynda zildiń jatqanyn baıqaımyz:

«...Balyq jep, sorpa iship toıynbaqqa,

Ash penen kóbinese aryq keldi.

«Bir soǵym pulsyz astan» deıtinder bar,

Qasyǵyn qoldaryna alyp keldi».

Bul arqyly daıynǵa júgirer «pisken asqa tik qasyq» bolar kúlkili topty astarly ıronııaǵa keltirip otyrǵandaı. Negizinen, aqyn mysaldardyń sıýjetin I.A.Krylov arqyly berip otyrǵanymen, ondaǵy bozbala, sorpa, soǵym, ıa bóleń, ıa naǵashyń, ıa jıeniń, t. sekildi týǵan tilimizdiń baılyǵyn bildiretin sózderdi qoldaný arqyly sıýjetti qazaq dalasyna erkin engizip jibergendeı. Ahmettanýshy ǵalym Ó.Ábdımanuly: «Ahmet Krylovty aýdarýdy maqsat tutpaı, ondaǵy taqyrypty, oı-ózekti ǵana alyp ózinshe erkin jyrlaýǵa, qazaq ómirin tyǵyz baılanystyra otyryp oı aıtýǵa umtylǵan. Ol, ásirese, qazaq ómirine qatysty dilgir de dertti máselelerge kelgende ózindik baǵyt ustanyp, negizgi jelini damyta otyryp, jańǵyrtyp, óz ýaqytyna saı mysaldyń ótkirligin arttyra túsýdi maqsat etkenin ańǵarý qıyn emes» - deıdi.

Qorytyndylaı kele, Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysal» jınaǵynyń árbirine jeke toqtalyp, saralar bolsaq, qazirgi jastar, biz, úlgi alyp júrgen zamanaýı dúnıelerdiń barlyǵy osynda jınaqtalǵan. Ózgeni ulyqtardan buryn, óz qazynamyzdy durys zertteı bileıik, zamandastar!

 

Jansaıa Sman,

«Adyrna» ulttyq portaly

Pikirler