«Qyryq mysal – töl tuyndy». Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ūşan-teŋız taǧylymdy eŋbekterınıŋ arasynda «Qyryq mysal» jinaǧynyŋ oryny erek. 1909 jyly jaryq körgen «Qyryq mysal» audarmalar jinaǧyn A.Baitūrsynūly orys halqynyŋ aqyny Krylov İvan Andreevichtıŋ mysaldary negızınde audarǧandyǧyn bılemız. Äitse de, ūlt ūstazynyŋ audarǧan qyryq mysalyn oqyp otyrsaŋyz, qazaq tılındegı sözdık qordyŋ moldyǧy men tazalyǧyna köz jetkızesız. A.Baitūrsynūly mysaldardy qazaqy qalyppen baiandai kelıp, halqymyzdyŋ bai folklorymen, äsırese, maqal-mätelderımen erekşe tūjyrymdaidy. Aqyn mysaldarynyŋ tüpnūsqadan anaǧūrlym kölemdı boluyna ärqaisynyŋ soŋǧy şumaqtaryna ǧibraty mol tüsınık berıp otyruy sebep bolǧan. Mysaly, «Ekı Böşke» tuyndysynda bırınde zaty bar, al bırı bos küiınde köşede kele jatqandyǧy aitylady. Zaty bar böşkenıŋ aqyryn, al bos böşke bolsa eldıŋ mazasyn alyp saldyrlap kele jatady. Osyny aita kelıp aqyn 4 şumaqty ǧibratnama qaldyrady. Soŋǧy tüiınınde:
«...Baiqamas ony eşkım jaqyndaspai,
Istes bop, oi synasyp, aqyldaspai.
Böşkede ne zat baryn kım bıledı,
Qaqpaǧyn ia bır jerın tesıp aşpai?!»
Būl sekıldı mysaldardyŋ bırneşeuın keltıre alamyz. Mäselen, «Özen men Qarasu», «Aŋdarǧa kelgen ındet», «Kısı men Arystan», «Qartaiǧan Arystan», «Arystan, kiık häm tülkı», «Maimyl», «Emen men Qamys» mysaldarynyŋ soŋǧy 3 şumaǧy, «Qasqyr men Tyrna», «Ekı Böşke» mysaldarynyŋ soŋǧy 4 şumaǧy ǧibratty, oi salarlyq tüiınge qūrylǧan. Köbınese mysaldyŋ oi-tüiının beretın kezde toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını retınde qoldanady:
«Naqyl söz «Älın bılmes älek» degen»,
«Osyndai äure bolǧan jannan qapty». («Ögız ben baqa»);
«Ūialǧan tek tūrmaidy» («Sary şymşyq»);
«Bolmasa qairatyŋa ebıŋ serık,
«Opa joq qūr ailasyz myqtylyqtan» («Emen men qamys»);
«Sadaqa bastan qūlaq» degen maqal,
«Beişara jan sauǧalap tūra qaşty». («Arystan, kiık häm tülkı»);
«Zalymdar airan ışıp aman ketıp,
«Momyndar tūtylyp jür şelek jalap» («Aŋdarǧa kelgen ındet»);
«Künälı bıreu oidan, bıreu tılden» («Qaraşekpen men qoi»);
«Jaqsyny jaqsy degen maqtau emes,
«Jamandy jaman deseŋ, bolmaidy ösek» («Esek pen ükı»).
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ osy sekıldı qazaqy maqal-mätelderdı qoldana bıluı dästür jalǧastyǧy men janr erekşelıgın tanyp, özıne tän daralyǧyn aiqyndai tüskendei. Äitse de, aqyn maqal-mätelderdı orynsyz qoldana bermeidı. Keibırınde mysaldyŋ yŋǧaiyna bailanysty olardy özgertıp te otyrady. Mäselen, «Airan ışken qūtylar, şelek jalaǧan tūtylar» degen qazaq maqalyn aqyn «Aŋdarǧa kelgen ındet» mysalynda:
«...Zalymdar airan ışıp aman ketıp,
Momyndar tūtylyp jür şelek jalap»,
- deidı.
A.Baitūrsynūly mysaldarynda aqyn boluymen qatar oişyl retınde de körınedı. Tūrmystyq körınısterdı däl bere bılu arqyly ömırdıŋ şynaiy suretterın naqtylai tüsedı. «Saryşymşyq» mysalynda äsıreleu qalpymen külkı tudyrsa, onyŋ artqy jaǧynda zıldıŋ jatqanyn baiqaimyz:
«...Balyq jep, sorpa ışıp toiynbaqqa,
Aş penen köbınese aryq keldı.
«Bır soǧym pūlsyz astan» deitınder bar,
Qasyǧyn qoldaryna alyp keldı».
Būl arqyly daiynǧa jügırer «pısken asqa tık qasyq» bolar külkılı topty astarly ironiiaǧa keltırıp otyrǧandai. Negızınen, aqyn mysaldardyŋ siujetın İ.A.Krylov arqyly berıp otyrǧanymen, ondaǧy bozbala, sorpa, soǧym, ia böleŋ, ia naǧaşyŋ, ia jienıŋ, t. sekıldı tuǧan tılımızdıŋ bailyǧyn bıldıretın sözderdı qoldanu arqyly siujettı qazaq dalasyna erkın engızıp jıbergendei. Ahmettanuşy ǧalym Ö.Äbdimanūly: «Ahmet Krylovty audarudy maqsat tūtpai, ondaǧy taqyrypty, oi-özektı ǧana alyp özınşe erkın jyrlauǧa, qazaq ömırın tyǧyz bailanystyra otyryp oi aituǧa ūmtylǧan. Ol, äsırese, qazaq ömırıne qatysty dılgır de derttı mäselelerge kelgende özındık baǧyt ūstanyp, negızgı jelını damyta otyryp, jaŋǧyrtyp, öz uaqytyna sai mysaldyŋ ötkırlıgın arttyra tüsudı maqsat etkenın aŋǧaru qiyn emes» - deidı.
Qorytyndylai kele, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Qyryq mysal» jinaǧynyŋ ärbırıne jeke toqtalyp, saralar bolsaq, qazırgı jastar, bız, ülgı alyp jürgen zamanaui dünielerdıŋ barlyǧy osynda jinaqtalǧan. Özgenı ūlyqtardan būryn, öz qazynamyzdy dūrys zerttei bıleiık, zamandastar!
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ osy sekıldı qazaqy maqal-mätelderdı qoldana bıluı dästür jalǧastyǧy men janr erekşelıgın tanyp, özıne tän daralyǧyn aiqyndai tüskendei. Äitse de, aqyn maqal-mätelderdı orynsyz qoldana bermeidı. Keibırınde mysaldyŋ yŋǧaiyna bailanysty olardy özgertıp te otyrady. Mäselen, «Airan ışken qūtylar, şelek jalaǧan tūtylar» degen qazaq maqalyn aqyn «Aŋdarǧa kelgen ındet» mysalynda:
«...Zalymdar airan ışıp aman ketıp,
Momyndar tūtylyp jür şelek jalap»,
- deidı.
A.Baitūrsynūly mysaldarynda aqyn boluymen qatar oişyl retınde de körınedı. Tūrmystyq körınısterdı däl bere bılu arqyly ömırdıŋ şynaiy suretterın naqtylai tüsedı. «Saryşymşyq» mysalynda äsıreleu qalpymen külkı tudyrsa, onyŋ artqy jaǧynda zıldıŋ jatqanyn baiqaimyz:
«...Balyq jep, sorpa ışıp toiynbaqqa,
Aş penen köbınese aryq keldı.
«Bır soǧym pūlsyz astan» deitınder bar,
Qasyǧyn qoldaryna alyp keldı».
Būl arqyly daiynǧa jügırer «pısken asqa tık qasyq» bolar külkılı topty astarly ironiiaǧa keltırıp otyrǧandai. Negızınen, aqyn mysaldardyŋ siujetın İ.A.Krylov arqyly berıp otyrǧanymen, ondaǧy bozbala, sorpa, soǧym, ia böleŋ, ia naǧaşyŋ, ia jienıŋ, t. sekıldı tuǧan tılımızdıŋ bailyǧyn bıldıretın sözderdı qoldanu arqyly siujettı qazaq dalasyna erkın engızıp jıbergendei. Ahmettanuşy ǧalym Ö.Äbdimanūly: «Ahmet Krylovty audarudy maqsat tūtpai, ondaǧy taqyrypty, oi-özektı ǧana alyp özınşe erkın jyrlauǧa, qazaq ömırın tyǧyz bailanystyra otyryp oi aituǧa ūmtylǧan. Ol, äsırese, qazaq ömırıne qatysty dılgır de derttı mäselelerge kelgende özındık baǧyt ūstanyp, negızgı jelını damyta otyryp, jaŋǧyrtyp, öz uaqytyna sai mysaldyŋ ötkırlıgın arttyra tüsudı maqsat etkenın aŋǧaru qiyn emes» - deidı.
Qorytyndylai kele, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Qyryq mysal» jinaǧynyŋ ärbırıne jeke toqtalyp, saralar bolsaq, qazırgı jastar, bız, ülgı alyp jürgen zamanaui dünielerdıŋ barlyǧy osynda jinaqtalǧan. Özgenı ūlyqtardan būryn, öz qazynamyzdy dūrys zerttei bıleiık, zamandastar!
Jansaia Sman,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
