رەسەي يمپەرياسىنىڭ كەزىندە «كيرگيز-كايساك» اتانعان قازاق حالقى وسىدان 95 جىل بۇرىن ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن رەسمي تۇردە قايتارىپ الدى. تاريحي ماڭىزى وراسان زور بولىپ تابىلاتىن وسىنداي شەشىم قالاي قابىلداندى؟ وسىعان ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەيىك.
قازاق رەسپۋبليكاسى 1919 جىلى 19 شىلدەدە (وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى 10 شىلدە دەپ قاتە جازىپ كەلەدى - س.ش.) قۇرىلعان قىرعىز (قازاق) ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ (قازرەۆكوم) 15 ايعا سوزىلعان ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 1920 ج. 26 تامىزداعى بۇكىلرەسەيلىك واك مەن ركفسر حالكومكەڭەسىنىڭ «اۆتونوميالى قىرعىز (قازاق) سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەتى نەگىزىندە 1920 جىلى 4–12 قازاندا ورىنبوردا وتكەن قاكسر كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتاي سەزىندە قۇرىلدى.
وكىنىشكە وراي، قاكسر-ءنىڭ تەرريتورياسىن انىقتاۋعا جانە ونى قۇرۋ تۋرالى دەكرەتتى شىعارۋعا اتسالىسقان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ويىنا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتى تاڭعان «كيرگيز» اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى يدەيا كەلمەگەن سياقتى. ەگەر، قازاق قايراتكەرلەرى تاراپىنان مۇنداي ۇسىنىس جاسالسا، موسكۆا جوق دەمەس ەدى. وعان پاتشا زامانىندا "سارت" اتانعان "وزبەكتىڭ" ءوز اتىن قايتارىپ الۋى ناقتى مىسال بولا الادى. ارينە، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە تەرريتوريالىق اۆتونوميا الۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان قازاق قايراتكەرلەرىن تۇسىنۋگە بولادى. ءبىر قىزىعى، 1920 جىلدان باستاپ ورىس تىلىندەگى رەسمي قۇجاتتاردا «كيرگيز» دەپ جازىلسا، قازاق تىلىندەگى قۇجاتتار مەن مەرزىمدى باسىلىمداردا «قازاق» جانە «قازاقستان» اتاۋى كەڭىنەن قولدانىلدى.
ەڭ العاش قازاق حالقىنىڭ تاريحي اتاۋىن رەسمي تۇردە قايتارىپ، ونى دۇرىس جازۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن سول كەزدەگى قاكسر حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى س. سەيفۋللين بولدى. ول 1923 جىلى 15 اقپاندا شىققان «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە ماناپ شاميل دەگەن بۇركەنشىك ەسىممەن «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» اتتى ماقالا جاريالاپ، وندا: «ءبىزدىڭ ءار قازاق جىگىتى «كير» دەگەن پەرىنى تاستاپ، قويماستان «قازاق»، «قازاق» دەگەن ءسوزدى جۇمساپ، باسقا جۇرتتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭدىرىپ ۇيرەتۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ ورتالىق ۇكىمەتى «كيرگيز» دەگەن ەسىمدى جويىپ، «قازاق» دەگەن ەسىمدى قولدانۋعا جارلىق (دەكرەت) شىعارۋ كەرەك. قازاقتى «قازاق» دەيىك، تاريحي قاتەنى تۇزەتەيىك!» دەپ ۇران تاستادى. بۇل كەزدە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق بىرلىكتەرگە ءبولىپ، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ جوسپارلانىپ جاتقاندىقتان، ماسەلە سانالى تۇردە كەيىنگە قالدىرىلعان سياقتى.
ورتا ازيا مەن قازاقستاندا بولعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ساياساتى بارىسىندا قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ تاشكەنت ءۇشىن بولعان كۇرەسى اۋىر جەڭىلىسپەن اياقتالىپ، ەجەلدەن قازاق حالقى قونىستانعان 900 000 كۆ ۆەرست جەردىڭ ورنىنا 600 000 كۆ ۆەرست جەرگە يە بولىپ، 900 000 قازاق وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قالىپ قويدى. تاشكەنتتەن ايىرىلعان قاكسر-ىندە جاڭا استانا ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە كوتەرىلدى. رك(ب)پ قازوبكومى بيۋروسىنىڭ ورىنبور-تورعاي وبلىسىن قۇرۋ جانە وبلىستىڭ استاناسى رەتىندە ورىنبور قالاسىن قالدىرۋ تۋرالى شەشىمىنە قارسى بولعان س. مەڭدەشەۆ قاكسر-ءنىڭ جاڭا استاناسى رەتىندە اقمەشىت قالاسىن ۇسىندى. وسىلايشا، اقمەشىت قالاسى بىرىككەن قازاق جەرلەرىنىڭ جاڭا استاناسى بولىپ بەلگىلەندى.
1925 جىلى 15–19 ءساۋىر ارالىعىندا قىرعىز (قازاق) اكسر كەڭەستەرىنىڭ بەسىنشى بۇكىلقازاق سەزى اقمەشىت قالاسىندا ءوتتى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تومەندەگىدەي ماسەلەلەر قاراستىرىلدى: 1) قازاتكوم مەن قازحالكومنىڭ ەسەپتىك بايانداماسى; 2) قاكسر-دەگى حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرى تۋرالى; 3) قاكسر-دەگى جەرگە ورنالاستىرۋ مەن سۋعارۋ تۋرالى; 4) ساۋدا مەن كووپەراتسيا تۋرالى; 5) قاكسر-دەگى قارجى جاعدايى; 6) قازاتكوم قۇرامىن جانە كەڭەستەردىڭ بۇكىلرەسەيلىك سەزىنە دەلەگاتتار سايلاۋ. سەزگە بارلىعى 394 دەلەگات شەشۋشى جانە 52 دەلەگات كەڭەس بەرۋشى داۋىسپەن قاتىستى. سەزگە جەر-جەردەن سايلانىپ كەلگەن 394 دەلەگات شەشۋشى داۋىسپەن، 52 دەلەگات كەڭەسشى داۋىسپەن قاتىستى. دەلەگاتتاردىڭ 284-ءى ركپ(ب) مۇشەسى، 41-ءى مۇشەلىككە كانديدات، 4-ءۋى كومسومول بولسا، 65-ءى پارتيادا جوقتار ەدى. سەزد دەلەگاتتارىنىڭ 258-ءى (65,5 پايىز) جەرگىلىكتى ۇلتتار (قازاق، وزبەك، قىرعىز جانە ت.ب. تۇركى حالىقتارى) بولسا، 136-ى (34,5 پايىزى) ەۋروپالىق ۇلت وكىلدەرى بولدى. جىنىستىق قۇرامى بويىنشا 29 ايەل بولسا، 365-ءى ەرلەر بولدى.
سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە قازاق حالقىنا تاريحي «قازاق» اتاۋىن قايتارۋ ماسەلەسى بولعان جوق ەدى. 19 ساۋىردە وتكەن سەزدىڭ 8-ءشى سوڭعى ماجىلىسىندە تەك قازاتكوم قۇرامىن سايلاۋ ماسەلەسى قالعان ەدى. بىراق، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بەيرەسمي جيىنىندا قابىلدانعان ورتاق شەشىمگە سايكەس، كۇتپەگەن جەردەن ءسوز العان رك(ب)پ قازولكەكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ قازاق حالقىنا رەسمي تۇردە «قازاق» اتىن قايتارۋ، رەسپۋبليكانى «قازاقستان» دەپ اتاۋ جانە اقمەشىت اتاۋىن قىزىلوردا دەپ وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىستاردى بىرتىندەپ جاريالادى. سەزد دەلەگاتتارى بۇل ۇسىنىستارعا قىزۋ قولداۋ كورسەتتى. وسىلايشا، 1925 جىلى 19 ساۋىردە قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، شەشىمدى بەكىتۋ ءۇشىن بواك قاراۋىنا ۇسىندى. بواك بۇل شەشىمدى 1925 جىلى 15 ماۋسىمدا رەسمي تۇردە ماقۇلداعان دەكرەت قابىلدادى. وسى دەكرەتتىڭ الدىندا، 1925 جىلى 25 مامىردا بواك «قارا-قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىن قايتا اتاۋ تۋرالى» دەكرەت قابىلداپ، ونى قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن دا اتاپ وتكەن ءلازىم.
سەزد 151 مۇشەدەن جانە 50 مۇشەلىككە كانديداتتان تۇراتىن قازاتكوم قۇرامىن سايلادى. 5-سايلانعان قازواك قۇرامى قاكسر جۇمىسشى-شارۋا ۇكىمەتىنىڭ حابارشىسىنىڭ 1925 جىلى 15-تامىزداعى سانىندا جاريالاندى.
19 ساۋىردە اقمەشىت قالاسىندا بۇكىلقازاقستاندىق كەڭەستەردىڭ 5-سەزى جابىلعاننان كەيىن 5-سايلانعان قازاتكومنىڭ 1-سەسسياسى بولىپ ءوتتى. كۇن تارتىبىندە قازواك تورالقاسىن جانە قاكسر حالكومدارىن سايلاۋ ماسەلەسى بولدى. 15 ادامنان تۇراتىن قازاتكوم تورالقاسى جانە 5 ادام وعان كانديدات بولىپ سايلاندى. تورالقا مۇشەلەرى - ج.مىڭباەۆ (توراعا), ي.كاشيرين (ورىنباسار), ءو.بەكىمبەتوۆ (ورىنباسار), ب.ارالباەۆ (حاتشى), ن.نۇرماقوۆ، ءا.الىبەكوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ن.پانين، يا.بويارسكي، س.قوجانوۆ، ا.ورازباەۆا، ا.تۇرسىنوۆ، ا.پەرشين، ۆ.نانەيشۆيلي، ءى.قۇرامىسوۆ بولسا، ا.كەنجين، ا.سەرعازيەۆ، ن.ەجوۆ، ف.بازينسكي، ن.ارىقوۆالار كانديدات بولىپ سايلاندى.
5-ءشى سايلانعان قازاق حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى:
1. نۇرماقوۆ نىعمەت نۇرماقۇلى - حكك توراعاسى
2. سەرعازيەۆ ابىلاي سەرعازىۇلى – قازحكك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە مەمجوسكوم توراعاسى
3. ەسقاراەۆ سۇلەيمان ەسقاراۇلى - ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ حالكومى
4. مامبەەۆ سادۋاقاس ساعىندىقۇلى – ادىلەت حالكوماتىنىڭ حالكومى
5. ءتاتىموۆ مۇحامەدعالي قويشىبايۇلى – ەڭبەك حالكوماتىنىڭ حالكومى
6. مايمين يسيدور بوريسوۆيچ – قارجى حالكوماتىنىڭ حالكومى
7. حانگەرەەۆ ءدارىباي حانگەرەيۇلى - الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالكوماتىنىڭ حالكومى
8. الىبەكوۆ الياسقار مەڭديارۇلى – جەر-سۋ حالكوماتىنىڭ حالكومى
9. كەنجين اسپانديار كەنجەۇلى - ىشكى ساۋدا حالكوماتىنىڭ حالكومى
10. سادۋاقاسوۆ سماعۇل - اعارتۋ حالكوماتىنىڭ حالكومى
11. شاموۆ ميحايل سەرگەەۆيچ – دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكوماتىنىڭ حالكومى
12. پانين نيكولاي نيكولاەۆيچ – جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالكوماتىنىڭ حالكومى
13. كوچەتوۆ ۆلاديمير نيكولاەۆيچ - سىرتقى ساۋدا حالكوماتىنىڭ حالكومى
14. قۇلىمبەتوۆ ۇزاقباي جەلدىربايۇلى – قاكسر حشوك توراعاسى
15. كاشيرين يۆان دميتريەۆيچ - بسب ءوو (ۋپولگپۋ)
16. حرەنوۆ ستەپان گريگورەۆيچ – قازاق وكرۋگتىك بايلانىسىنىڭ باستىعى
17. اتانيازوۆ مىرزاعۇل اتانيازۇلى – رسفسر جوعارعى سوتى قازاق ءبولىمىنىڭ توراعاسى
18. كرۋتيلين يۆان پەتروۆيچ – قازاق وسب مەڭگەرۋشىسى
19. شەلىحمانوۆ يۆان پاۆلوۆيچ – قازاق ولكەلىك اسكەري كوميسسارى.
اقپارات ءسابيت شىلدەبايدىڭ Facebook پاراقشاسىنان الىندى
