Reseı ımperııasynyń kezinde «kırgız-kaısak» atanǵan qazaq halqy osydan 95 jyl buryn óziniń tarıhı ataýyn resmı túrde qaıtaryp aldy. Tarıhı mańyzy orasan zor bolyp tabylatyn osyndaı sheshim qalaı qabyldandy? Osyǵan bir sát kóz júgirteıik.
Qazaq respýblıkasy 1919 jyly 19 shildede (osy ýaqytqa deıin tarıhshylardyń kópshiligi 10 shilde dep qate jazyp keledi - S.Sh.) qurylǵan Qyrǵyz (Qazaq) ólkesin basqarý jónindegi revolıýııalyq komıtetiniń (Qazrevkom) 15 aıǵa sozylǵan uıymdastyrý jumystarynyń nátıjesinde 1920 j. 26 tamyzdaǵy Búkilreseılik OAK men RKFSR Halkomkeńesiniń «Avtonomııaly Qyrǵyz (Qazaq) Soıalıstik Keńestik Respýblıkasyn qurý týraly» dekreti negizinde 1920 jyly 4–12 qazanda Orynborda ótken QAKSR Keńesteriniń Quryltaı sezinde quryldy.
Ókinishke oraı, QAKSR-niń terrıtorııasyn anyqtaýǵa jáne ony qurý týraly dekretti shyǵarýǵa atsalysqan qazaq qaıratkerleriniń oıyna patsha úkimetiniń otarlyq saıasaty tańǵan «kırgız» ataýyn ózgertý týraly ıdeıa kelmegen sııaqty. Eger, qazaq qaıratkerleri tarapynan mundaı usynys jasalsa, Moskva joq demes edi. Oǵan patsha zamanynda "sart" atanǵan "ózbektiń" óz atyn qaıtaryp alýy naqty mysal bola alady. Árıne, qıyn-qystaý kezeńde terrıtorııalyq avtonomııa alýdy birinshi orynǵa qoıǵan qazaq qaıratkerlerin túsinýge bolady. Bir qyzyǵy, 1920 jyldan bastap orys tilindegi resmı qujattarda «kırgız» dep jazylsa, qazaq tilindegi qujattar men merzimdi basylymdarda «qazaq» jáne «Qazaqstan» ataýy keńinen qoldanyldy.
Eń alǵash qazaq halqynyń tarıhı ataýyn resmı túrde qaıtaryp, ony durys jazý máselesin kótergen sol kezdegi QAKSR Halkomkeńesiniń tóraǵasy S. Seıfýllın boldy. Ol 1923 jyly 15 aqpanda shyqqan «Eńbekshil qazaq» gazetinde Manap Shamıl degen búrkenshik esimmen «Qazaqty qazaq deıik, qateni túzeteıik» atty maqala jarııalap, onda: «Bizdiń ár qazaq jigiti «Kır» degen perini tastap, qoımastan «qazaq», «qazaq» degen sózdi jumsap, basqa jurttyń qulaǵyna sińdirip úıretý kerek. Qazaqstannyń ortalyq úkimeti «kırgız» degen esimdi joıyp, «qazaq» degen esimdi qoldanýǵa jarlyq (dekret) shyǵarý kerek. Qazaqty «qazaq» deıik, tarıhı qateni túzeteıik!» dep uran tastady. Bul kezde Túrkistan Respýblıkasyn ulttyq birlikterge bólip, ulttyq-memlekettik mejeleý josparlanyp jatqandyqtan, másele sanaly túrde keıinge qaldyrylǵan sııaqty.
Orta Azııa men Qazaqstanda bolǵan ulttyq-memlekettik mejeleý saıasaty barysynda qazaq qaıratkerleriniń Tashkent úshin bolǵan kúresi aýyr jeńilispen aıaqtalyp, ejelden qazaq halqy qonystanǵan 900 000 kv verst jerdiń ornyna 600 000 kv verst jerge ıe bolyp, 900 000 qazaq Ózbek respýblıkasynyń quramynda qalyp qoıdy. Tashkentten aıyrylǵan QAKSR-inde jańa astana máselesi kún tártibine kóterildi. RK(b)P Qazobkomy bıýrosynyń Orynbor-Torǵaı oblysyn qurý jáne oblystyń astanasy retinde Orynbor qalasyn qaldyrý týraly sheshimine qarsy bolǵan S. Meńdeshev QAKSR-niń jańa astanasy retinde Aqmeshit qalasyn usyndy. Osylaısha, Aqmeshit qalasy birikken qazaq jerleriniń jańa astanasy bolyp belgilendi.
1925 jyly 15–19 sáýir aralyǵynda Qyrǵyz (Qazaq) AKSR Keńesteriniń besinshi búkilqazaq sezi Aqmeshit qalasynda ótti. Sezdiń kún tártibinde tómendegideı máseleler qarastyryldy: 1) Qazatkom men Qazhalkomnyń eseptik baıandamasy; 2) QAKSR-degi halyq aǵartý isiniń kezekti mindetteri týraly; 3) QAKSR-degi jerge ornalastyrý men sýǵarý týraly; 4) Saýda men kooperaııa týraly; 5) QAKSR-degi qarjy jaǵdaıy; 6) Qazatkom quramyn jáne Keńesterdiń Búkilreseılik sezine delegattar saılaý. Sezge barlyǵy 394 delegat sheshýshi jáne 52 delegat keńes berýshi daýyspen qatysty. Sezge jer-jerden saılanyp kelgen 394 delegat sheshýshi daýyspen, 52 delegat keńesshi daýyspen qatysty. Delegattardyń 284-i RKP(b) múshesi, 41-i múshelikke kandıdat, 4-ýi komsomol bolsa, 65-i partııada joqtar edi. Sezd delegattarynyń 258-i (65,5 paıyz) jergilikti ulttar (qazaq, ózbek, qyrǵyz jáne t.b. túrki halyqtary) bolsa, 136-y (34,5 paıyzy) eýropalyq ult ókilderi boldy. Jynystyq quramy boıynsha 29 áıel bolsa, 365-i erler boldy.
Sezdiń kún tártibinde qazaq halqyna tarıhı «qazaq» ataýyn qaıtarý máselesi bolǵan joq edi. 19 sáýirde ótken sezdiń 8-shi sońǵy májilisinde tek Qazatkom quramyn saılaý máselesi qalǵan edi. Biraq, qazaq qaıratkerleriniń beıresmı jıynynda qabyldanǵan ortaq sheshimge sáıkes, kútpegen jerden sóz alǵan RK(b)P Qazólkekomynyń ekinshi hatshysy S. Qojanov qazaq halqyna resmı túrde «qazaq» atyn qaıtarý, respýblıkany «Qazaqstan» dep ataý jáne Aqmeshit ataýyn Qyzylorda dep ózgertý týraly usynystardy birtindep jarııalady. Sezd delegattary bul usynystarǵa qyzý qoldaý kórsetti. Osylaısha, 1925 jyly 19 sáýirde qazaq halqy óziniń tarıhı ataýyn qaıtarý týraly sheshim qabyldap, sheshimdi bekitý úshin BOAK qaraýyna usyndy. BOAK bul sheshimdi 1925 jyly 15 maýsymda resmı túrde maquldaǵan dekret qabyldady. Osy dekrettiń aldynda, 1925 jyly 25 mamyrda BOAK «Qara-Qyrǵyz avtonomııaly oblysyn qaıta ataý týraly» dekret qabyldap, ony Qyrǵyz avtonomııaly oblysy dep ataý týraly sheshim qabyldaǵanyn da atap ótken lázim.
Sezd 151 músheden jáne 50 múshelikke kandıdattan turatyn Qazatkom quramyn saılady. 5-saılanǵan QazOAK quramy QAKSR jumysshy-sharýa úkimetiniń habarshysynyń 1925 jyly 15-tamyzdaǵy sanynda jarııalandy.
19 sáýirde Aqmeshit qalasynda búkilqazaqstandyq keńesterdiń 5-sezi jabylǵannan keıin 5-saılanǵan Qazatkomnyń 1-sessııasy bolyp ótti. Kún tártibinde QazOAK Tóralqasyn jáne QAKSR halkomdaryn saılaý máselesi boldy. 15 adamnan turatyn Qazatkom Tóralqasy jáne 5 adam oǵan kandıdat bolyp saılandy. Tóralqa músheleri - J.Myńbaev (tóraǵa), I.Kashırın (orynbasar), Ó.Bekimbetov (orynbasar), B.Aralbaev (hatshy), N.Nurmaqov, Á.Álibekov, S.Sádýaqasov, N.Panın, Ia.Boıarskıı, S.Qojanov, A.Orazbaeva, A.Tursynov, A.Pershın, V.Naneıshvılı, I.Quramysov bolsa, A.Kenjın, A.Serǵazıev, N.Ejov, F.Bazınskıı, N.Aryqovalar kandıdat bolyp saılandy.
5-shi saılanǵan Qazaq Halyq Komıssarlar Keńesiniń quramy tómendegideı boldy:
1. Nurmaqov Nyǵmet Nurmaquly - HKK tóraǵasy
2. Serǵazıev Abylaı Serǵazyuly – QazHKK tóraǵasynyń orynbasary jáne Memjoskom tóraǵasy
3. Esqaraev Súleıman Esqarauly - Ishki ister halkomatynyń halkomy
4. Mámbeev Sádýaqas Saǵyndyquly – Ádilet halkomatynyń halkomy
5. Tátimov Muhamedǵalı Qoıshybaıuly – Eńbek halkomatynyń halkomy
6. Maımın Isıdor Borısovıch – Qarjy halkomatynyń halkomy
7. Hangereev Dáribaı Hangereıuly - Áleýmettik qamsyzdandyrý halkomatynyń halkomy
8. Álibekov Álıasqar Meńdııaruly – Jer-sý halkomatynyń halkomy
9. Kenjın Aspandııar Kenjeuly - Ishki saýda halkomatynyń halkomy
10. Sádýaqasov Smaǵul - Aǵartý halkomatynyń halkomy
11. Shamov Mıhaıl Sergeevıch – Densaýlyq saqtaý halkomatynyń halkomy
12. Panın Nıkolaı Nıkolaevıch – Jumysshy-sharýa ınspekııasy halkomatynyń halkomy
13. Kochetov Vladımır Nıkolaevıch - Syrtqy saýda halkomatynyń halkomy
14. Qulymbetov Uzaqbaı Jeldirbaıuly – QAKSR HShOK tóraǵasy
15. Kashırın Ivan Dmıtrıevıch - BSB ÓÓ (ÝpolGPÝ)
16. Hrenov Stepan Grıgorevıch – Qazaq okrýgtik baılanysynyń bastyǵy
17. Atanııazov Myrzaǵul Atanııazuly – RSFSR Joǵarǵy Soty Qazaq bóliminiń tóraǵasy
18. Krýtılın Ivan Petrovıch – Qazaq OSB meńgerýshisi
19. Shelyhmanov Ivan Pavlovıch – Qazaq ólkelik áskerı komıssary.
Aqparat Sábıt ShILDEBAIdyń Facebook paraqshasynan alyndy
