قازاق ءسوز ونەرى تاريحىنداعى اۆتورلارى بەلگىلى ايتىس ولەڭدەرى – ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ءداستۇرلى مۇراسى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەت قازىناسى. ايتىستارعا قاتىناسۋشى اقىنداردىڭ ارقايسىسىنىڭ الەۋمەتتىك-قوعامدىق، ەستەتيكالىق-گۋمانيستىك دۇنيەتانىم كوزقاراستارى شىعارمالارىنىڭ حالىققا جاعىمدى ىقپالىن ايقىندايدى. وسى ىقپال ارقىلى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىق دەڭگەيىن باعالايتىن حالىقتىڭ سىنشىل تالعامى دا تانىلادى. ايتىستاردىڭ اۆتورلىق نۇسقالارى – ادەبيەت ۇعىمىنىڭ اياسىندا قاراستىرىلاتىن مۇرالار. ءاربىر اقىننىڭ ءسوز ارقاۋىنا الىناتىن ماسەلەلەردى اۆتورلىق يدەيانىڭ ماقساتتى باعدارىندا جىرلاۋعا ۇمتىلاتىنى – تابيعي جاعداي. اقىننىڭ اۆتورلىق يدەياسى ءومىر شىندىعىنا قاتىستى دەرەكتەردى ىرىكتەپ قولدانۋىنا، دەرەكتىلىگىنە نەگىزدەلەدى. اقىن – اۆتور ءوزىنىڭ تاقىرىبىنا ساي وي جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ، ايتىستىڭ باستالۋىنان اياقتالۋىنا دەيىنگى ءبىرتۇتاس كومپوزيتسيالىق ءورىلىمدى ساقتاي جىرلايدى. ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسىنىڭ نەگىزگى جانرلارىنىڭ ءبىرى ايتىس ونەرىنىڭ تاقىرىپ، يدەيا تۇتاستىعى جۇيەسىندە اۆتوردىڭ كوركەمدىك شەبەرلىگى، ءتىلى، وزىندىك مانەرى ايقىندالادى.
ءحVىىى-حح عاسىرلاردا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ اۆتورلىق پوەزياداعى ايتىس جانرى كورنەكتى سيپاتپەن قالىپتاستى، دامىدى، بۇگىنگى زامانعا جالعاستى. اقىندار ايتىستارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ماڭگىلىككە ساقتاعان جانر ەكەندىگىن تۇپكىلىكتى دالەلدەدى. اقىندار ايتىسىنىڭ ادەبي شىعارماشىلىق بولمىسى تۋرالى ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇستاز-عالىمدارىمىزدىڭ (ا.بايتۇرسىنۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، س.مۇقانوۆ، م.اۋەزوۆ، ق.جۇماليەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، م.عابدۋللين) ەڭبەكتەرىندە كلاسسيكالىق عىلىمي تۇجىرىمدار جاسالعان. ايتىستاردىڭ اۆتورلارى ۇمىتىلعان تۇرلەرى «درامالىق فولكلور» (س.قاسقاباسوۆ، ش.ىبراەۆ، م.جارمۇحامەدۇلى، ر.نۇرعاليەۆ زەرتتەۋلەرى بويىنشا) ساناتىندا باعالانادى. مىسالى: ايتىس ويىندارى (مال مەن ادامنىڭ، ءولى مەن ءتىرىنىڭ، ءتورت تۇلىكتىڭ جانە جانۋارلاردىڭ ايتىستارى), قايىم ايتىسى، بادىك ايتىسى، جار-جار ايتىسى، قاعىسۋلار، ديالوگتار. اقىندار ايتىستارىنىڭ جانرلىق قالىپتاسۋىندا فولكلورداعى وسى ۇلگىلەرىنىڭ داستۇرلىك جانە كوركەمدىك نەگىز بولعاندىعى اقيقات.
اقىندار ايتىسى جانرى – قازاق ءسوز ونەرى تاريحىنداعى ادەبي شىعارماشىلىقتىڭ ناقتى ۇلگىسى. ا.بايتۇرسىنۇلى، م.اۋەزوۆ، س.قاسقاباسوۆ، ر.بەردىباەۆ، م.جارمۇحامەدۇلى، ش.ىبىراەۆ اقىندار ايتىستارىنىڭ جانرلىق دارالىق سيپاتىنا ادەبيەت ۇعىمى اياسىندا قاراستىرىلاتىن پوەتيكالىق بولمىسىنا تياناقتى باعا بەردى.
اقىندار ايتىسى – ليريكالىق، ەپيكالىق، ديداكتيكالىق-فيلوسوفيالىق، اۋەزدىك-ماقامدىق، ت.ب. ەرەكشەلىكتەردى جيناقتاعان پوەتيكالىق سينتەز سيپاتتى كۇردەلى جانر. اقىندار قوعامداعى تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى بارلىق كەزەڭدەردە دە قامتىپ جىرلادى. قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى اقىنداردىڭ اۋىزشا جانە جازباشا ايتىستارى اتالعان ەرەكشەلىكتەرىمەن سارالانا قالىپتاستى. مىسالى، ءحVىىى-ءحىح عاسىرلار جانە حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ادەبي دامۋدا مىناداي كورنەكتى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى اۋىزشا جانە جازباشا ايتىستارى ارقىلى دارالانا تانىلدى: شال قۇلەكەۇلى، شورتانباي قانايۇلى، ءسۇيىنباي ارونۇلى، مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى، قۇلمامبەت قۇلانايان، مۇرات موڭكەۇلى، جامبىل جاباەۆ، ابۋباكىر بورانقۇلۇلى، شوجە قارجاۋبايۇلى، ءبىرجان قوجاعۇلۇلى، اقان قورامساۇلى، سارا تاستانبەكقىزى، اسەت نايمانبايۇلى، نۇرجان ناۋشابايۇلى، ەرىمبەت كولدەيبەكۇلى، ومار شوراياۇقلى، ءجۇسىپ ەشنيازۇلى، ءجۇسىپ كادىربەرگەنۇلى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، مۇسابەك بايزاقۇلى، مانسۇر بەكەجانۇلى جانە ت.ب. بۇل عاسىرلاردا قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى سيپاتىن قۇرايتىن اقىندار شىعارماشىلىعىندا اۋىزشا جانە جازباشا ايتىستاردىڭ مازمۇن مەن ءپىشىن جۇيەسىندەگى كلاسسيكالىق ۇلگىلەرى جاسالدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ەلارالىق-ۇلتارالىق، ياعني حالىقارالىق اقىندار ايتىستارىنىڭ دا ماڭىزدى ورنى بار. قازاق جانە تۋىسقان تۇركى (قىرعىز، قاراقالپاق، تاتار، وزبەك) حالىقتارى اقىندارىنىڭ ايتىستارى ادەبي بايلانىستار كەڭىستىگىندە ەلەۋلى ورىن الادى. تۋىسقان حالىقتار اقىندارىنىڭ بەتپە-بەت وتىرىپ ونەر تىلىمەن سايىسىپ سۇحباتتاسۋى – تۇركى حالىقتارى مادەنيەتتەرى تاريحىنىڭ دارا ەرەكشەلىگى. قازاق جانە قىرعىز اقىندارىنىڭ ايتىستارى ەكى ەلدىڭ رۋحاني مادەنيەتى تاريحىندا ماڭىزدى ۇلەس بولىپ قوسىلدى. ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ، قۇلمامبەت پەن قالامقاستىڭ، سارىباس پەن قالمىرزانىڭ، كەنەن ازىرباەۆ پەن حالىق اكيەۆتىڭ، جاقسىباي مەن وسمانقۇلدىڭ جانە ت.ب. اقىنداردىڭ ايتىستارى ەلارالىق-حالىقارالىق مادەني بايلانىستار جۇيەسىندە پوەتيكالىق ىقپالداستىقتى قالىپتاستىردى. اتالعان ايتىستاردىڭ ادەبيەت تۋىندىلارىنا ءتان بەينەلىلىك ورنەكتەرى وسى جانردىڭ كلاسسيكالىق كوركەمدىك ۇردىسىنە نەگىز قالادى. ايتىستارداعى اقىنداردىڭ شىنايى كەلبەتتەرى پسيحولوگيالىق شابۋىل (قارسىلاسىنىڭ مىسىن باسۋ، كوڭىلىنە ۇرەي، الاڭداۋ، ابىرجۋ تۋعىزۋ) ارقىلى ايقىندالادى. كوركەم بەينەلى، پوەتيكالىق ماعىنالى ويلارمەن، كوركەم كەستەلى شۋماقتارمەن توكپەلەي جىرلاۋ تۇراقتى قولدانىلادى. اقىندار حالىق ادەبيەتىندەگى ءداستۇرلى اسىرەلەۋلەردى (گيپەربولانى) ءوزىنىڭ شابىت قۋاتىن ۇلعايتا ەلەستەتۋگە، كىشىرەيتۋدى (ليتوتانى) قارسىلاسىنىڭ كوڭىل-كۇيىن السىرەتۋگە ارنايدى. سەس كورسەتۋ – اقىندىق داستۇردەگى ەجەلگى پوەتيكالىق-پسيحولوگيالىق تاسىلدەردىڭ ءبىرى. تىڭداۋشىلارىنىڭ، قارسىلاس اقىنىنىڭ جان-جۇيەلىك، ىشكى كوڭىل-كۇي الەمىن وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن اقىندار وسى ءتاسىلدى تۇراقتى قولدانادى. ەلارالىق-ۇلتارالىق ايتىستار – بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە دانەكەر بولعان قارىم-قاتىناستار قۇرالى قاتارىنداعى مادەني قازىنا. حالىقتاردىڭ دەربەس بولىپ قالىپتاسقان تاريحىن قۇرمەتتەپ جىرلاۋ ارقىلى اقىندار جالپىادامزاتتىق گۋمانيستىك مۇراتتاردى يگەرگەن ازاماتتىق-قايراتكەرلىك ۇستانىمدارىن دالەلدەدى. مىسالى، ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىندا ەكى اقىننىڭ دا تۋعان حالقىنا ارناعان پەرزەنتتىك ماحاببات اۋەندەرى بايقالادى. ەكى اقىن دا وزدەرىنىڭ تۋعان ولكەلەرىنىڭ گەوگرافيالىق كەڭىستىگىن، ادامداردىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتتى دامىتقان ۇلاعاتىن جىرلادى. ىستىقكول جايلاۋى، الاتاۋ ءوڭىرى، قازاقتىڭ بارلىق ولكەلەرى (جەتىسۋ، سىر بويى، سارىارقا، ەدىل، جايىق وزەندەرى مەن ورال تاۋى توڭىرەگى جانە سول مەكەندەردەگى قازاقتىڭ اتاتەك جۇيەسىندەگى بارلىق اۋلەتتەر) تولىق قامتىلادى. دەمەك، بۇل ايتىس – ءسۇيىنبايدىڭ بۇكىل قازاق ەلىن تۇتاستاي قامتىپ جىرلاعان ناعىز ۇلت اقىنى ەكەندىگىن دالەلدەگەن شىعارما. ءسۇيىنباي – قازاق دالاسىن مەكەندەگەن بارلىق اتاتەك-اۋلەت جۇيەسىنىڭ ارقايسىسىنا ءتان ەرلىك، ەلدىك قاسيەتتەردى سارالاي، ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن پوەتيكالىق بوياۋلارى قانىق اجارلاۋ، قۇبىلتۋ، ايشىقتاۋ تىلىمەن جىرلاعان. «قارعا تامىرلى قازاق» قالپىمەن قۇرايتىن تاريحي، تابيعي حالىقتىق-ەتنوگرافيالىق ءداستۇرلى زاڭدىلىقتى ماداقتايدى. اقىننىڭ بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ەتنوگرافيالىق بولمىسىن تولىق قامتىعان ازاماتتىق قايراتكەرلىك كوزقاراستارى ولەڭى ورنەگىندەگى كوركەمدىك كەستەلەرى (تەڭەۋ، ەپيتەت، مەتافورا، كەيىپتەۋ، سيمۆول، ت.ب.) تۇتاسقان وسى تۋىندىسى – ايتىس جانرىنىڭ ناعىز كلاسسيكالىق ۇلگىسى. ءسۇيىنبايدىڭ وسى ءۇردىسىن قۇلمامبەت، جامبىل جانە قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنداعى اقىندار جالعاستىرا جىرلادى. بۇل – قازىرگى اقىندار ايتىستارى ءۇشىن تاعىلىم الار ادەبي مەكتەپ ءداستۇرىن تانىتاتىن مۇرا.
اقموللا مەن نۇرىش، ءماشھۇر زىندا، ابۋباكىر مەن نۇرىم ايتىستارى – قازاق، تاتار، باشقۇرت حالىقتارى ادەبيەتتەرى بايلانىستارى اياسىنداعى تۋىندىلار. ال قازاق پەن قاراقالپاق اقىندارى مانسۇر مەن دامەنىڭ، ءاجىنياز بەن مەڭەشتىڭ، ىرىستىنىڭ، ابۋباكىر مەن قۇلمامبەتتىڭ، سەيدالى مەن التىننىڭ ايتىستارى دا وسى جانردىڭ ادەبيەتتەر بايلانىستارىن نىعايتۋداعى ىقپالدى باعدارىن كەڭەيتە ءتۇستى.
حح عاسىردىڭ 40-80 جىلدارىنداعى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن تانىتۋدا اقىندار ايتىسى جانرى ءداستۇرلى قىزمەتىن جاڭعىرتا جالعاستىرا دامىدى. قازاق اۋىلدارىنداعى، قالالارىنداعى كەڭەس زامانىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك وزگەرىستەرى، حالىقتىڭ تۇرمىسى، اۋىلشارۋاشىلىعى، ءوندىرىس ءونىمى، عىلىم مەن تەحنيكا جاڭالىقتار ۋاقىت شىندىعى مەن حالىقتىڭ ارمانىنا ورايلاستىرا جىرلاندى. كەڭەس زامانىنداعى اقىندار ايتىستارىنىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق ىقپال، باقىلاۋ شەڭبەرىندە ورىستەگەن – سول كەزەڭنىڭ اقيقاتى. قازاق پوەزياسىنداعى ءداستۇرلى اۆتورلىق پوەزيا ءۇردىسىن ۋاقىت شىندىعىمەن، حالىقتىڭ ارمانىمەن ورايلاستىرا جىرلاعان جامبىل جاباەۆ، نۇرپەيىس بايعانين، دوسكەي الىمباەۆ، شاشۋباي قوشقارباەۆ، كەنەن ازىرباەۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ، جاقسىباي جانتوبەتوۆ، ماياسار جاپاقوۆ، ۇمبەتالى كارىباەۆ، تولەۋ كوبدىكوۆ، قازانعاپ بايبولوۆ، الىبەك بايكەنوۆ، نارتاي بەكەجانوۆ جانە ت.ب. حالىق اقىندارى دارالانا تانىلدى. سۋىرىپسالما جانە جازباشا اقىندىق ونەر ساپالارىن تۇتاستاندىرا ۇستانعان ءداستۇرلى پوەزيانىڭ كورنەكتى تۇلعالارى ادەبيەتىمىزدىڭ، حالىقتىڭ ۇلاعاتىن نىعايتا ءتۇستى.
قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ۇستاز تۇلعالارى ا.بايتۇرسىنۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافين جانە سولاردىڭ ىزىندەگى جاڭا تولقىن كورنەكتى قالامگەرلەر – ءبارى دە جامبىل جانە ونىڭ داستۇرىندەگى ايتىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن ۇلتتىق ادەبيەت دامۋىنىڭ وزەكتى ارناسى رەتىندە تانىدى. سەبەبى ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسى وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعىندا ايتىستار (اۋىزشا دا، جازباشا دا), سونىمەن بىرگە ليريكالىق-ديداكتيكالىق فيلوسوفيالىق ولەڭدەر، ەپيكالىق داستاندار مول ورىن الدى. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ كوپ تومدىق تاريحناماسىندا ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسى وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى تۇلعالارى بولىپ كەلە جاتقانى – تاريحي اقيقات. حح عاسىردىڭ ءبىرىنىشى جارتىسىنداعى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن قازاق ونەرىنىڭ ايگىلى ونكۇندىكتەرىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تانىتقاندار (1936 جىلى – جامبىل، 1949 جىلى – نارتاي باستاعان حالىق اقىندارى) ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسى وكىلدەرى بولدى. قازاق تاريحىنداعى ەل باسىنا كۇن تۋعان، ەتىگىمەن سۋ كەشكەن سىن كەزەڭدەردە ايتىس ونەرىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى اقىن-جىراۋلار پوەزيانىڭ كوسەمدىك ۇستانىم تۇعىرىنان، حالىقتىڭ جان-جۇيەسىنە دەمەۋشىلىك قىزمەتىنەن ەشقاشان اينىعان ەمەس. سوندىقتان كەڭەس داۋىرىندەگى يدەولوگيالىق-ناسيحاتتىق جۇيە ءداستۇرلى اقىندىق پوەزيانىڭ وسى قىزمەتىنە سۇيەندى. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ وسىنداي ساياساتىنىڭ ارقاسىندا بيلىك پەن مەملەكەت تۇتاستىعىنىڭ، مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا پايدالى ىقپالى انىق تانىلعان تۇلعالارعا مارتەبەلى اتاقتار بەرىلدى. جامبىل جاباەۆ، نۇرپەيىس بايعانين، ساتتىعۇل جانعابىلوۆ، كەنەن ازىرباەۆ، قايىپ اينابەكوۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ، قالقا جاپسارباەۆ، جاقسىباي جانتوبەتوۆ، ۇمبەتالى كارىباەۆ، قۋات تەرىباەۆ، ابدىعالي ساريەۆ، قاليحان التىنباەۆ كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى قاتارىنا رەسمي تۇردە الىندى.
ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسىن بۇگىنگى جالعاستىرۋشىلاردى ۇلتتىق ادەبيەت دامۋىنىڭ قۇرامىندا قاراستىرىپ باعالاعان الىپتار ونەگەسى (س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، س.مۇقانوۆ، م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ) تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ جاڭا تاريحىن جاساپ جاتقان قازىرگى كەزەڭدەردە كومەسكىلەنە باستاعانداي اسەر بەرەدى. رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق ايتىستاردىڭ تالاي رەت جەڭىمپازدارى، قاتىسۋشىلارى بولعان، پوەزيانىڭ ايتىستان باسقا دا جانرلارىنداعى (ليريكالىق ولەڭدەر، داستاندار) تۋىندىلارىن قامتىعان بىرنەشە كىتاپتارى دا جارىق كورگەن اقىنداردىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ مەكەمەلەرى تاراپىنان ەلەپ-ەسكەرۋ شارالارىن كورۋى – تابيعي زاڭدىلىق ەمەس پە؟ بىراق، بۇل – ازىرشە ەندى عانا نازارعا الىنا باستاعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
رەسمي تۇردە «قازاق سسر-نىڭ حالىق اقىنى» قۇرمەتتى اتاعى (1948 ج.) بەلگىلەنىپ، تولەۋ كوبدىكوۆ (1954), كەنەن ازىرباەۆ (1961), قالقا جاپسارباەۆ (1961), ۇمبەتالى كارىباەۆ (1961), ومار شيپين (1961), عابدىمان يگەنسارتوۆ (1962), نۇرحان احمەتبەكوۆ (1963), ماناپ كوكەنوۆ (1980), كوكەن شاكەەۆ (1987), كەيىننەن اسەلحان قالىبەكوۆا، ءاسيا بەركەنوۆا، قاليحان التىنباەۆ، قونىسباي ابىلەۆ وسى اتاقتى يەلەندى. وسى ءداستۇردى قازىر دە جالعاستىرۋ قاجەتتىلىگى – ۋاقىت تالابى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ حالىقتىق قولداۋعا يە بولۋىندا اتا-بابالىق ءداستۇرلى اقىندار پوەزياسىنىڭ تۇلعالارى ىقپالىنىڭ ماڭىزدى بولعاندىعىن تاريحىمىزدىڭ اتالعان بەلەستەرى، ۋاقىت شىندىعى دالەلدەدى. سوندىقتان اۋىزشا جانە جازباشا اقىندىعىمەن حالىققا وتە تانىمال، بەدەلدى بولعان اقىنداردى مەملەكەت تاراپىنان قازىرگى كەزەڭدە دە، بولاشاقتا دا ەلەپ-ەسكەرۋ ارقىلى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نىعايا تۇسۋىنە دەمەۋ جاسالاتىنى انىق.
حح عاسىردىڭ 90-جىلدارى جانە قازىرگى ءححى عاسىردىڭ باس كەزى – قازاقستان تاۋەلسىزدىگى الەمدىك دەڭگەيدە سالتانات قۇرا باستاعان جاڭا تاريحي كەزەڭ. ايتىس اقىندارىنىڭ قاتارىنا جاڭا ەسىمدەر قوسىلدى. امانجول التاەۆ، مۇحامەدجان تازابەكوۆ، مەلس قوسىمباەۆ، سەرىك قۇسانباەۆ، بەكارىس شويبەكوۆ، ەلەنا ابدىحالىقوۆا، داۋلەتكەرەي كاپۇلى، اقمارال لەۋباەۆا، كاريما ورالوۆا، ازىمبەك جانقۇليەۆ، ايتاقىن بۇلعاقوۆ، اينۇر تۇرسىنباەۆا، ورازالى دوسبوسىنوۆ، ابىلقايىر سىزدىقوۆ، رينات زايىتوۆ، ايبەك قاليەۆ، اسپانبەك شۇعاتاەۆ، مۇحتار نيازوۆ، جانسايا مۋسينا، ەركەبۇلان قاينازاروۆ، بولاتبەك ورازباەۆ، مەيىربەك سۇلتانحان، قاليجان دىلداشەۆ جانە ت.ب. جاس تولقىن قوسىلدى. بۇل تولقىنداعى اقىندار سۋىرىپسالما (يمپروۆيزاتسيا) ونەردىڭ جەمىستەرى ولەڭ ورنەكتەرىن، بەينەلىلىك-كوركەمدىك سيپاتىن بايىتا ءتۇستى. ەڭ باستىسى – تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەم وركەنيەتى كەڭىستىگىندەگى مەملەكەتتىك بەدەلدى مارتەبەسى ايرىقشا ۇلىقتالۋدا.
ءسوزىمىزدىڭ ارقاۋىنداعى نەگىزگى ماسەلە – ايتىس اقىندارى ولەڭدەرىنىڭ ادەبيەت جانرى ەكەندىگى. سوندىقتان قازىرگى ايتىس اقىندارى دا ۇلتتىق ادەبيەت تاريحى ارناسىندا جۇرگەن جاۋاپكەرشىلىكتى ۇنەمى ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. قازىرگى ايتىس اقىندارىنىڭ بارلىعى دا ورتا جانە جوعارى ءبىلىم يەلەرى. ارالارىندا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتتارى، دوكتورلارى، عىلىم ماگيسترلارى (مەلس قوسىمباەۆ، ەلەنا ابدىقالىقوۆا، امانجول التاەۆ، سەرىكزات دۇيسەنعازين، داۋلەتكەرەي كاپۇلى، ت.ب.) دا بار. ايتىس ونەرى ارقىلى تانىلعان اقىندارىمىزدىڭ قازاق جانە تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ، الەم مادەنيەتىنىڭ، يسلام ءدىنىنىڭ تولىق تاريحىمەن قارۋلانعان بىلىمدارلىقتارى كورىنۋى ءتيىس.
اقىنداردىڭ ايتىستارىنا ادىلدىك پەن قازىلىق شەشىم جاساۋدىڭ دا ۇلتتىق ءداستۇرلى كلاسسيكالىق حالىقتىق ۇلگىدەگى قالىپتاسقان جولى بار. ياعني، اقىندار ايتىستارىنا وسى ونەردىڭ اعا بۋىن تۇلعالارى اسا كورنەكتى اقىن-جىراۋلار عانا تورەلىك ەتەتىن بولعان. ءحىح-حح عاسىرلارداعى كلاسسيكالىق اقىندار ايتىستارىنا ءسۇيىنبايدىڭ، قۇلمامبەتتىڭ، تۇرماعامبەتتىڭ، داڭمۇرىننىڭ، مانسۇردىڭ، جامبىلدىڭ جانە ت.ب. كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ارالىق-باسالقى (تورەلىك-توقتام) ناسيحات-ارناۋ ولەڭمەن قورىتىندى جاساۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان. بۇل ءداستۇردى قايتادان جاڭعىرتا قولدانىپ قالپىنا كەلتىرۋدىڭ پايداسى زور. ونەر سايىسىن ءادىل باعالاۋدىڭ جولىن اقىن-جىراۋ بابالارىمىزدىڭ وزدەرى قالىپتاستىرعان ءداستۇرىن جاڭعىرتا قولدانۋعا بولادى. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى اقىندار ايتىستارىنىڭ كلاسسيكالىق ەرەكشەلىكتەرى وسىلايشا ۇنەمى جاڭعىرتىلا دامىتىلا جالعاستىرىلۋى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قازىرگى مەملەكەتتىك باعدارلامالارىنىڭ دا جۇزەگە اسۋىنا ىقپالىن تيگىزە الادى. وسى ورايدا، حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ قازىرگى ءححى عاسىردىڭ بەلەستەرىنە دەيىن بابا ءداستۇرلى اقىندار ايتىستارىنىڭ رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق كولەمدە كەڭىنەن ورىستەپ دامۋىندا جوعارى دەڭگەيدەگى بىلىكتىلىكپەن ۇيىمداستىرۋشىلىق-باسشىلىق ەتىپ كەلە جاتقان، قازىرگى كەزدە ايتىس اقىندارى مەن جىرشى، تەرمەشىلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ توراعاسى، كورنەكتى اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ ازاماتتىق-قايراتكەرلىك قىزمەتى حالىقتىڭ، ىستىق ىقىلاسىنا يە بولىپ وتىر. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن جاڭا داۋىردە تىڭ سەرپىنمەن وتكىزىلە باستاعان ايتىس ونەرى ەندى الەم وركەنيەتى كەڭىستىگىنە كەڭ قانات جاياتىنى اقيقات. 2015 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «ناميبيانىڭ ۆيندحۋك قالاسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانى قورعاۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميتەتىنىڭ سەسسياسىندا قازاقستان مەن قىرعىزستان بىرلەسىپ جولداعان «ايتىس – يمپروۆيزاتسيا ونەرى» اتتى نوميناتسياسى ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ كورنەكى تىزىمىنە ەنگىزىلدى» («ەگەمەن قازاقستان»، №233 (28711), 4 جەلتوقسان، جۇما، 2015جىل). وسى كوميسسيانىڭ 2014 جىلعى سەسسياسىندا بۇۇ يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ءوز ەلىمىزدەن «قازاقتىڭ ءداستۇرلى دومبىرا كۇي ونەرى» جانە قىرعىزستانمەن بىرلەسىپ ۇسىنعان «كيىز ءۇيدى جاساۋدىڭ ءداستۇرلى بىلىمدەرى مەن داعدىلارى» اتتى نوميناتسيالارى دا ەنگەن بولاتىن. دەمەك، كوپعاسىرلىق تاريحى بار قازاق ەلىنىڭ ءداستۇرلى اقىندار ايتىستارى ءسوز بەن ساز تۇتاستىعىمەن ادامزات ۇرپاقتارىن ۇلى دالا ەلىنىڭ ماڭگىلىك دۇنيەتانىم ۇلاعاتىمەن باۋرايدى.
تەمىرحان تەبەگەنوۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، جامبىل اتىنداعى
جانە تۇركى الەمى «قىزىل الما»
حالىقارالىق سىيلىقتارىنىڭ
لاۋرەاتى
"انا ءتىلى"
