ۇلى دالا تاريحىندا اتى اڭىزعا اينالعان ارۋلار كوپ. ەل مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك قىلعان، وقىمىستى، زيالى جانداردى تەك مەرەكەلەردە عانا ەسكە الماي، ۇنەمى ۇلگى تۇتىپ جۇرۋگە تاتيدى.
ەل باسقارعان بوپاي حانىم
قازاقتىڭ ءباھادۇر حانى ابىلقايىردىڭ زايىبى، دۇنيەگە نۇرالى، ەرالى، ايشۋاقتاي حانداردى اكەلگەن التىن قۇرساق انا، ۇلت تاريحىندا ۇمىتىلماس ءىز قالدىرىپ، ءوز داۋىرىندە كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، سارابدال ساياساتشى دا بولا ءبىلىپ، ەل بيلىگىنە ىقپال ەتكەن قازاق ايەلى - بوپاي حانىم.
بوپاي حانىم كوزى تىرىسىندە-اق بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى بولدى، كورشى ەلدەرمەن تاتۋ بولىپ، رەسەيمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتتى، سونىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ماسەلەلەردى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشە الدى. ونىڭ 1731 جىلى 22 قاراشادا ورىس پاتشاسى اننا يوانوۆناعا، 1748 جىلى 5 قازاندا ەليزاۆەتا پەتروۆناعا ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە بىرنەشە رەت جولداعان حاتتارى – سونىڭ دالەلى.
بوپاي حانىم كۇيەۋى قايتىس بولعاننان كەيىن دە ساياسي باعىتىن وزگەرتپەي، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اتاقتى بيلەرى مەن باتىرلارى قولداعان ۇلى نۇرالى ارقىلى ساياسات جۇرگىزدى. نۇرالى حان بولىپ سايلانعاننان كەيىن كەلەسى كۇنى بوپاي حانىم ەليزاۆەتا پەتروۆناعا، گەنەرال ا.تەۆكەلەۆكە جانە ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆكە حات جازادى، ولاردى جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى ءجۇزدىڭ اتاقتى 8 ءبيى ورىنبورعا، ودان ءارى سانكت پەتەربۋرگكە اتتانادى.
بوپاي حانىم سانالى شەشىمدەر قابىلداۋ ارقىلى قاجەتسىز قانتوگىستى توقتاتۋعا تىرىستى. كۇيەۋى ابىلقايىر حاندى رۋلاستارى باراق سۇلتان ولتىرگەننىڭ وزىندە ول داۋدى جەكە سوت ارقىلى ەمەس، زاڭ نەگىزىندە، پاتشا اكىمشىلىگى ارقىلى شەشۋگە ۇمتىلعان. ونىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى قازاق-جوڭعار بيلەۋشىلەرى نۇرالى مەن قايىپحان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ورناتۋدا ايقىن سەزىلدى. ونىڭ تاپقىرلىعى مەن ويىنىڭ سەرگەكتىگىن پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ورىس شەنەۋنىكتەرى دە، شەتەلدىك ساياحاتشىلار مەن تاريحشىلار دا بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن. ءحىح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى تاريحشى ا.لەۆشين: «بوپاي ءوزىنىڭ زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا كىشى جۇزدە بەدەل مەن قۇرمەتكە يە بولىپ، سول جىلدارداعى دانا ساياساتتىڭ جۇزەگە اسۋىنا كۇشتى ىقپال ەتتى» دەپ جازدى.
تۇڭعىش مۇعالىم
حۇسني-جامال زۇلقارنايقىزى نۇرالىحانوۆا – جاڭگiر حاننىڭ نەمەرەسi, 1894 جىلى بوكەي ورداسىندا قازاق قىزدارى ءۇشiن مەكتەپ اشقان تۇڭعىش قازاق ارۋى. قازانداعى زەمستۆو مەكتەبىن بىتىرگەن بويجەتكەن نەبارى 22 جاسىندا بوكەي ورداسىندا قىزدار مەكتەبىن اشتى. قازاقتىڭ قايراتكەر قىزدارى – الما ورازباەۆا، ءرازيا مەڭدەشوۆا، ءامينا مامەتوۆا (مانشۇك مامەتوۆانىڭ اناسى) حۇسني-جامالدىڭ مەكتەبiنەن وتكەن.
«مەن باستاعان iسiمدi اياقسىز قالدىرماي، قالايدا اياقتاپ شىعاتىنداي تياناقتى بولۋدى حۇسني-جامال اپايدان ۇيرەندiم. ول اقىلىنا كوركi ساي ەرەكشە جاراتىلعان سۇلۋ جان ەدi. تال بويىندا بiر مiنi جوق، كيiم-كيiسi, ءجۇرiس-تۇرىسىنىڭ ءوزi ۇلكەن مەكتەپ بولاتىن. ونىڭ كوركەم جازۋعا ۇيرەتكەندەگi سۇيرiكتەي ساۋساقتارى، مانەرلەپ وقۋداعى ماقپال داۋسى ءالi ەسiمدە. ول بiزگە جازۋ مەن وقۋدى عانا ۇيرەتiپ قويعان جوق، جۇرتتىڭ الدىندا ءوزiمiزدi قالاي ۇستاۋدى، ءجۇرiپ-تۇرۋدى، بوي كۇتۋدi ەرiنبەي-جالىقپاي ۇيرەتەتiن. ءان سالۋعا، ەۋروپاشا بي بيلەۋگە باۋليتىن»،—دەيدi ەستەلiگiندە ءامينا مامەتوۆا.
تالاي جاستى تاربيەلەگەن ۇستاز 40 جاسىندا العاشقى قازاق زاڭگەرى باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ءىنىسى ارون قاراتاەۆقا تۇرمىسقا شىعادى. بۇعان دەيىن ول مەكتەبى مەن سۇيىكتى شاكىرتتەرىنەن كوز جازىپ قالامىن دەگەن قورقىنىشپەن ءوز مۇددەسىن ويلاۋدى ەكىنشى ورىنعا قويعان.
«تۇرمىسقا شىعىپ، باسقا قالاعا قونىس اۋدارۋ قاجەتتىگى تۋعان كەزدە دە تولقۋ سەزىمىنەن ارىلمادى. اقىرى مەنى شاقىرىپ الىپ: «ەڭ العىر شاكىرتىمنىڭ ءبىرىسىڭ. ءرازيا اينالايىن، مەنىڭ باستاعان ءىسىمدى سەن جالعاستىر. بالالارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن باقىت، سونى ۇمىتپا، اينالايىن دەدى. بۇل سوزدەردى جۇرەگىنىڭ جارتىسى وسى مەكتەپتە قالىپ بارا جاتقانداي داۋىسى دىرىلدەي ايتتى»،— دەپ جازادى ءرازيا مەڭدەشوۆا ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە.
حۇسني-جامالدىڭ تۇرمىسقا شىققاننان كەيىنگى باستامالارى قۋعىن-سۇرگىن ۋاقىتتارىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. بيلىك ونى جانە كۇيەۋىنىڭ ىستەرىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىردى. سوعان قاراماستان حۇسني-جامال زۇلقارنايقىزى ورال قالاسىنىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ جيىندارىنا ءجيى قاتىسىپ، «قازاقستان» گازەتىنىڭ شىعۋىنا اتسالىسىپ، جاس ۇستازدارعا اقىل-كەڭەستەرىن جاريالاپ وتىردى.
«قازاق مەديتسيناسىنىڭ قىزعالداعى»
مەديتسينا سالاسى بىلىكتىلىك پەن مەيىرىمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن عىلىم سالاسى. قازاقتىڭ تۇڭعىش ايەل دارىگەرى گۇلسىم اسفەندياروۆا ءدال وسى قاسيەتتەرگە يە جان بولدى.
اسفەندياروۆ تەگى گۇلسىمنىڭ ءىنىسى سانجار اسفەندياروۆتىڭ ارقاسىندا كەڭىنەن تانىمال بولعانىمەن، سول وتباسىن ءبىرىنشى بولىپ مەديتسينا عىلىمىنا سۇيرەگەن ارۋ - گۇلسىمنىڭ ءوزى.
ول 1880 جىلى تاشكەنتتە دۇنيەگە كەلگەن. اناسى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى، ال اكەسى اسكەري اۋدارماشى بولعان. گۇلسىم بالا كەزىنەن كومەككە مۇقتاج ناۋقاس جانداردى كورىپ ءوستى. بۇل جايتتار بويجەتكەننىڭ دارىگەر بولۋىنا تىكەلەي اسەر ەتتى.
گۇلسىم اسفەندياروۆا سانكت-پەتەربۋرگتە، ءبىرىنشى ايەلدەر مەديتسينالىق ينستيتۋتىندا وقىدى. بۇل سول كەزدەگى بەدەلدى بىرەگەي وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى بولدى، ويتكەنى باسقا ەۋروپالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە ايەلدەر جوعارى مەديتسينالىق ءبىلىم الا المادى. ونىمەن قوسا ينستيتۋتتا ءبىلىم الۋ ءۇشىن 10 ستيپەندياعا كونكۋرس جاريالاندى. گۇلسىم سول ستيپەنديانىڭ يەگەرى اتانعان بولاتىن. ول 1908 جىلى وقۋىن وتە جاقسى باعاعا ءبىتىرىپ، تۋعان جەرىنە ورالىپ، ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەي باستايدى. وسىلايشا گۇلسىم اسفەندياروۆا جوعارى مەديتسينالىق ءبىلىمى بار تۇڭعىش قازاق ايەلى اتاندى.
اسفەندياروۆا ءوزىن تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنە ارنايى جىبەرۋدى ءوتىندى. گۇلسىمنىڭ تىلەگى شىندىققا اينالىپ، ون سەگىز مىڭ ادامنىڭ اراسىنداعى ءوز مىندەتىن جاقسى اتقارعان جالعىز دارىگەر بولدى. ول ادامداردى ەمدەپ قانا قويماي، ولارعا ءبىلىم بەردى، جەكە باس گيگيەناسى جانە ءجيى كەزدەسەتىن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ تۋرالى ناسيحات جۇرگىزدى. گۇلسىم –تۇركىستان ولكەسىندە بوسانۋشى ايەلگە كەسىر تىلىگىن العاش قولدانعان جانە انانىڭ دا، بالانىڭ دا ءومىرىن امان ساقتاپ قالعان دارىگەر.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا تاشكەنتتەگى وتباسىنا ورالدى. وندا دا قول قۋسىرىپ وتىرماي، 30 توسەكتىك اكۋشەر-گينەكولوگيا ءبولىمىن ۇيىمداستىردى. كەيىن گۇلسىم قالالىق پەرزەنتحانانىڭ ديرەكتورى بولىپ، اكۋشەرلىك كۋرستارىن اشتى. 1918 جىلى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان ايەلدەر سەزىنە تاشكەنتتەن دەلەگات بولىپ، تاشكەنت مەديتسينالىق تەحنيكۋمىندا ۇزاق ۋاقىت ساباق بەردى، جۋرنالدارعا ماقالالار جازىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەتىن جالعاستىردى.
«قازاق مەديتسيناسىنىڭ قىزعالداعى» گۇلسىم اسفەندياروۆا بۇكىل ءومىرىن مەديتسينا سالاسىنا ارناپ، ادام جانىنىڭ اراشاشىسى بولدى.
قازاق قىزدارىنان شىققان العاشقى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى اققاعاز دوسجانوۆا ورىنبورداعى قىزدار گيمنازياسىن ءبىتىرىپ، ماسكەۋدەگى مەديتسينا كۋرسىندا جالعاستىرادى. ول ءبىلىم العان جىلدار ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ورشەلەنگەن كەزىنە تۇسپا-تۇس كەلەدى. سوندىقتان دا اققاعاز دوسجانوۆا مەيىربيكە ەسەبىندە مايدان دالاسىنا جىبەرىلەدى. سول جەردە جارالىلارعا العاشقى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋمەن اينالىسادى. قايسار قازاق قىزى كەيىن تاشكەنتتە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىمىن جالعاستىرادى.
اققاعاز دوسجانوۆا — مەديتسينا سالاسىندا عانا ەمەس، باسپاسوزدە دە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان جان. ول «قازاق»، «ايەل تەڭدىگى»، «اباي»، «جاس ازامات» سىندى باسىلىمداردا ەل ىشىندە كەڭ تاراعان جۇقپالى اۋرۋلار جانە ولاردىڭ زيانى مەن الدىن الۋ جولدارى تۋرالى ماقالالار جازىپ تۇرعان.
تۇڭعىش جۋرناليست
ءنازيپا قۇلجانوۆا – قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرناليست قىزى. ول 1887 جىلى تورعايدا دۇنيەگە كەلگەن. بىلىمگە دەگەن العاشقى قادامىن قوستانايدا ىبىراي التىنسارين نەگىزىن قالاعان ورىس-قازاق گيمنازياسىنان باستاعان. كەيىنىرەك ول قىزدار گيمنازياسىندا وقۋىن جالعاستىرىپ، «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن ءتامامدادى. مەكتەپتى ۇزدىك اياقتاعاننان كەيىن بىردەن وقىتۋشىلار سەمينارياسىندا ۇستازدىق قىزمەتكە كىرىسەدى. وسىندا ءجۇرىپ مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆ، ساپارعالي بەگالين، الكەي مارعۇلان مەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتارعا ساباق بەرەدى.
جۋرناليست رەتىندەگى العاشقى ەڭبەكتەرى «قازاق»، «ايقاپ»، «سارىارقا»، «قىزىل قازاقستان»، «ايەل تەڭدىگى»، «بىرلىك تۋى» جانە «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالدارىندا جاريالانعان. ول ءوز ماقالالارىندا قوعامداعى ايەلدەر ماسەلەسىن، ايەلدىڭ وتباسى مەن قوعامدىق ومىردەگى ءرولىن اشىق جازدى. ءار جىلدارى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە،«قىزىل قازاقستان»، «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالدارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەردى اتقارعان.
«ايەل – حالىقتىڭ اناسى. ءوز حالقىن الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزە الاتىن ءبىلىمدى، ەپتى، ەركىن ايەل عانا» دەپ جازعان ەدى ءنازيپا ءوز ماقالالارىنىڭ بىرىندە.
1917 جىلى ءنازيپا سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىنە قاتىسادى. 1920 جىلى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ وقۋلىقتار، كىتاپتار دايىنداۋ، باسپا ءىسى جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولدى. ول قازاق ءالىپبيىن دايىندايتىن باستى مامانداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى.
تۇڭعىش سۋرەتشى
ايشا عالىمباەۆا – قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان تۇڭعىش كەسكىندەمەشى جانە كينو سۋرەتشى. ول 1943 جىلى الماتى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىن اياقتاپ، 1949 جىلى ماسكەۋ جالپىوداقتىق كينەماتوگرافيستەر ينستيتۋتىنىڭ مودا ونەرى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. كاسىبي سۋرەت ونەرىنىڭ كلاسسيگى ءوز تۋىندىلارىندا قازاق ايەلدەرىنىڭ وبرازىن، ونىڭ ءوز زامانىنداعى ءساندى ءومىرىن شەبەر بەينەلەگەن.
ايشا عاريفقىزى 1967 جىلى «قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى» اتاعىن الدى. تۋىندىلارى قازاقستان، تمد جانە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندەگى جەكە كوللەكتسيالارعا قويىلعان. «ماحاببات تۋرالى اڭىز»، «وجەت قىز»، «كەستەلى كيمەشەك»، «باتىر انا» سىندى سۋرەتتەرىن كاسىبي ماماندار جوعارى باعالادى.
تۇڭعىش ۇشقىش، تۇڭعىش «قاھارمان»
فاشيستەر «تۇنگى مىستان» دەپ اتاپ كەتكەن حيۋاز دوسپانوۆا — قازاقتان شىققان تۇڭعىش ۇشقىش قىز، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارداگەرى. ول بالا كۇنىنەن-اق كوك اسپاننىڭ تورىندە اۋەلەۋدى اڭساعان.
قايسار قىز 1940 جىلى مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرەدى. مەكتەپ بىتىرگەندە زاپاستاعى ۇشقىش كۋالىگىن بىرگە الادى. الدىنا ماقسات قويىپ، ماسكەۋدەگى جۋكوۆسكي اتىنداعى اسكەري-اۋە اكادەمياسىنا تۇسۋگە نيەتتەنەدى. الايدا العاشقى قادامى ءساتسىز بولدى. كەيىننەن حيۋاز دوسپانوۆا ماسكەۋدىڭ ءبىرىنشى مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا تاپسىرىپ، وقۋعا تۇسەدى. اراعا ءبىر جىل سالىپ، سوعىس ءورتى تۇتانادى. مايدانعا مەدبيكە نەمەسە سانيتار رەتىندە اتتانامىن دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەن ول سول ۋاقىتتا ايگىلى مارينا راسكوۆانىڭ قىز-كەلىنشەكتەردەن اۆياپولك قۇرىپ جاتقاندىعىن ەستيدى. حيۋاز ويلانباستان پولك باسشىلىعىنا كەلىپ، ءوزىنىڭ ۇشۋ داعدىلارىمەن قاتار وجەتتىلىگىن كورسەتىپ، جاۋىنگەرلەر قۇرامىنا قابىلدانادى.
قازاق قىزى قان مايداندا 300-دەن اسا جاۋىنگەرلىك وپەراتسيا ورىنداعان. كۋبان، تامان، نوۆوروسسيسك، قىرىم، بەلورۋسسيا، پولشانى ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىسقان ارۋ پولكىمەن بىرگە گەرمانياعا دەيىن جەتكەن.
حيۋاز دوسپانوۆا ەرلىگى مەن باتىلدىعى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز»، «II دارەجەلى وتان سوعىسى»، «قىزىل تۋ» وردەندەرىمەن، «كاۆكازدى قورعاعانى ءۇشىن»، «ۆارشاۆانى ازات ەتكەنى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. 2004 جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن – «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا يە بولدى.
تۇڭعىش گەولوگ
پاتشايىم تاجىباەۆا — گەولوگيا عىلىمى سالاسىندا قازاقتان شىققان تۇڭعىش عالىم ايەل. كورنەكتى قوعام قايراتكەرى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. قازاق عىلىمىنىڭ قارانارى قانىش ساتباەۆتان ءتالىم العان.
نەگىزگى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ورتالىق قازاقستاننىڭ شوگىندى جىنىستارى مەن كەن تاستارىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان. ءار جىلدارى عالىمدىعىنا قوسا جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، جوعارعى كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان.
پاتشايىم تاجىباەۆا — قازاقستانداعى ليتولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. جەراستى بايلىعىن زەرتتەگەن پروفەسسوردىڭ 180-نەن استام عىلىمي ەڭبەگى بار. حالىقتار دوستىعى جانە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.
دينا ليتپين،
ديانا اسان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
