بيىل الماتى قالاسىنىڭ مىڭجىلدىعى تويلانباق. تاريحى تەرەڭ قالانىڭ رۋحانياتتىڭ ورتالىعى بولۋعا تولىق قۇقىعى بار. بۇگىندە الماتى قالاسى ەلىمىزدىڭ وزىق ۇلگىدەگى مادەنيەت پەن ءبىلىم ورتالىعىنا اينالۋدى ماقسات تۇتىپ وتىر. ءجون-اق. راسىندا، حالقىنىڭ سانى باسىم قالادا ەلىمىزدىڭ ەڭ بەدەلدى وقۋ ورىندارى شوعىرلانعان، ءتۇرلى مادەني وشاقتار دا جەتەرلىك. بىراق، مۇندا قازاق حالقىنىڭ تەرەڭ تاريحى مەن قازىنالى مادەنيەتىن كورسەتە الاتىن ورتالىقتار ءالى كۇنگە «ءوز تىنىسىن» اشا الماي كەلەدى…
«قازاقستانداعى وزگە ۇلتتاردىڭ مادەني ورتالىقتارىنا تەگىن كەڭسە، قىزمەت ىستەۋىنە قاراجات تولەپ، شارالارىنا تەگىن كونتسەرتتىك زال بەرىلەدى. ءبىر عانا الماتىنىڭ وزىندە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مادەني ورتالىقتارى ورنالاسقان بىرنەشە عيماراتتار بار. ونداي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزگەن قازاق مادەنيەتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان بىردە-ءبىر ۇيىم جوق. مىسالى، قازاق مادەنيەتىن، تاريحىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ تۇراقتى كەڭسەسى، جۇمىسشىلارىنا تولەيتىن تۇراقتى جالاقىسى بولعان ەمەس. اكىم بولىپ باۋىرجان بايبەك كەلگەنگە دەيىن ۇسىنىلعان ۇلتتىق جوبالارعا تەك جالتارما جاۋاپ حاتتار عانا كەلىپ وتىردى» دەيدى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جولامان قۇجيمانوۆ. «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورى ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا،ۇكىلى ىبىراي ءتارىزدى تۇلعالارعا ارناپ كونتسەرتتەر ۇيىمداستىرعان بولاتىن. ازاتتىق جولىندا قۋعىن-سۇرگىن كورگەن شىعارماشىلىق تۇلعالارعا ارناپ «ازات رۋحتىڭ الداسپاندارى» اتتى لەكتسيا-كونتسەرت وتكىزگەن ەدى. دەمەۋشىلىك جوق بولعان سوڭ بۇگىندە جۇمىس سايابىرسىپ قالدى. الدىڭعى جىلى ءارى بالۋان، ءارى سەرى بالۋان شولاقتىڭ 150 جىلدىعى الماتى قالاسىندا اتالىپ وتپەدى، ال بىلتىر داۋلەسكەر كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ 200 جىلدىعى ەلىمىزدىڭ استانا مەن الماتىداي ورتالىقتارىندا ەسكەرۋسىز قالدى. ۇلتتىق ونەرگە، ونىڭ ۇلى تۇلعالارىنا دەگەن ناسيحات جوقتىڭ قاسى ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى.
1990-شى جىلداردان باستاپ اقپارات كەڭىستىگى اشىلدى. پايدالىسى بار، زيانى بار، جان-جاقتان اقپاراتتىق تاسقىن ەلىمىزگە لاپ قويدى. كەڭەس وكىمەتى ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدى السىرەتىپ تاستاعاندىقتان، الگى اقپاراتتاردى تالعاماي «جۇتتىق». كەز كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ، جات يدەولوگيالىق توپتىڭ ارتىندا ۇلكەن قارجىلىق كۇشتەر تۇر. ءبىز سونداي تەرىس اعىمداردان مۇلدە قورعالماعان بولىپ شىقتىق. وعان قارسى كۇرەسۋ – قارۋ الىپ، سوعىسۋ ەمەس، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى بايىتىپ، ءوز قورعانىشتىق قابىلەتىمىزدى ارتتىرۋ. شەتتەن كەلگەن اعىمدار ەڭ اۋەلى سالت-ءداستۇرىمىزدى جوققا شىعارۋعا تىرىسادى. نەگە؟ سالت-ءداستۇر ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندەگى ەرەكشەلىگىمىز. ودان ايىرۋ ارقىلى ءوز تامىرىمىزدان ۇزىلەمىز، ۇلتتىق كەلبەتىمىزدەن ايرىلامىز.
رەسەي پاتشاسى 1856 جىلى ارنايى جارلىق شىعارىپ، قازاق جەرىندە مەدرەسەلەر اشىپ، دۇمشە مولدالارىن جىبەردى. ماقساتى – جات ەلدىڭ يدەياسىمەن قارۋلانعان مولدالار ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحاني ىرگەسىن ىدىراتۋ. بۇل تۋرالى ايگىلى عۇلاما ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى «قازاقتىڭ ساناسى اق پاراقتاي اپپاق بالالارىن ميلارى ناشاعا كەپكەن، قارىندارى پالاۋعا تويعان سارت ساۋان دۇمشە مولدالارى كەلىپ بىلعاپ جاتىر» دەيدى. سول ايتقانداي، اۋىلدان پەرىشتە كوڭىلمەن ارمان قۋىپ، تاپ-تازا جۇرەكتەرى جاقسىلىق پەن ىزگىلىككە قۇشتار بولىپ تۇرعان جاستارعا ءارتۇرلى اعىمدار ءوز يدەولوگيالارىن جۇرگىزە باستايدى. وكىنىشتىسى، قۇربان ايت، ءماۋلىت، ورازا مەرەكەلەرىندە جاتاقحانالاردا استا-توك داستارقان جايىپ، ۋاعىزدارىن ايتىپ، جاقسىلىققا جانى قۇشتار جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتقانىن وقۋ ورنىنىڭ باسشىلارى دا اڭداي بەرمەيدى. بۇلاردان وزگە ءارتۇرلى سەكتالاردىڭ تاراتاتىن كىتاپشا، دەرەكتى فيلمدەرىن، اقپاراتتىق پاراقشالارىن ايتپاي-اق قويالىق. اۋىلدان كەلگەن جاس ەركىندىك دەگەن وسى ەكەن دەپ تۇنگى كلۋب ارالاپ، جەڭىل جۇرىسكە ءتۇسۋى مۇمكىن نەمەسە ودان باس تارتىپ ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتۋى ىقتيمال. ال ۇلتىن سۇيەر پاتريوت بولىپ قالىپتاساتىندارى نەكەن-ساياق. ويتكەنى، ونداي ورتا جوق. رۋحاني تاربيەمەن اينالىسا الاتىن تۇلعالار جەكە باسىنىڭ پروبلەمالارىمەن باسى قاتىپ ءجۇر. تاريحشىلارعا، ەتنوگرافتارعا، ءداستۇرلى انشىلەر مەن كۇيشىلەرگە، ونەرتانۋشىلارعا، كاسىبي پەداگوگتارعا جالاقى تولەپ، ۇلتتىق تاربيە ماسەلەسىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. جوعارى وقۋ ورىندارىندا تاريحشىلارمەن، ەتنوگرافتارمەن كەزدەسۋلەر ءوتىپ، سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، تاريحىمىز تۋرالى اڭگىمەلەر قوزعالعانى قاجەت. بۇل ەسكەرۋسىز جۇرگەن سالماقتى تۇلعالاردى جاستارعا تانىستىرۋ تۇرعىسىنان دا پايدالى. ۇلتتىق مادەنيەتتى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان ورتالىقتار ءاربىر بالاباقشادا، ءاربىر مەكتەپتە، ءاربىر جوعارى وقۋ ورنىندا اشىلمايىنشا، جاستاردىڭ ءدىني اعىمدار مەن ازعىندىق جولعا تۇسۋىنە ەشقانداي توسقاۋىل بولماسى انىق. ودان بۇرىن الگى ورتالىقتاردى ادىستەمەلىك قۇرال-جابدىقتارمەن، قاجەتتى ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتىپ، جۇمىس باعدارلاماسىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
وتكەن جىلدىڭ اياعىندا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك جوعارى دەڭگەيدە «ۇلى دالا جىرشىلارى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا جانە فەستيۆال وتكىزدى. مۇنداي يگى باستاما ءبارىمىزدى دە قۋانتادى. دەگەنمەن، اكىم نازارىنا جىل سايىن وقۋ ورداسىن بىتىرگەن قانشاما جاستار ومىردەن ءوز ورىندارىن تابا الماي قارا جۇمىسقا جەگىلەتىندىگىن جەتكىزگىمىز كەلەدى. جان باعۋ ءۇشىن قۇرىلىسقا، قاراۋىلدىق جانە ت.ب. اۋىر جۇمىستارعا بارۋعا ءماجبۇر بولادى. تەك دومبىرا عانا ەمەس، قوبىز، جەتىگەن، سىبىزعى، ءداستۇرلى ءان ماماندىقتارى بويىنشا وقۋ بىتىرگەن كاسىبي مامانداردىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى جوق. تەلەارنالاردان تەك ەسترادالىق جەڭىل دۇنيەلەر بەرىلەتىندىكتەن، ول جاقتا دا ولارعا ەسىك تارس جابىلعان. ناسيحاتى دا جوق. وسى كۇندەرى الماتى قالاسىندا وزگە ۇلتتىق اسپاپتاردى ايتپاعاندا، تەك دومبىرانىڭ وزىنەن ۇيىرمەلەر سيرەك كەزدەسەدى. ۇلتتىق مۋزىكادان اشىلعان ۇيىرمەلەر ءبىر جاعىنان بالالارعا رۋحاني ءنار بەرسە، ەكىنشىدەن، ۇلتتىق ونەر وكىلدەرىن جۇمىسپەن قامتۋعا كومەكتەسەر ەدى. سول سەبەپتى، ءاربىر مەكتەپتە ۇلتتىق مۋزىكا ۇيىرمەلەرى بولۋىن اكىمدىك تالاپ ەتسە دەيمىز.
ۇلتتىق تاربيەنىڭ ماڭىزى وتە زور. ول – بالانىڭ ءار جاستاعى دەڭگەيىنە بايلانىستى قولدانىلادى. بەسىك جىرىن تىڭداپ ۇيىقتايتىن بالانىڭ جۇيكەسى تىنىش بولادى. ەرتەگى ارقىلى ءسابيدىڭ ءوز-وزىنە، بولاشاعىنا سەنىم ارتادى. ويتكەنى، ەرتەگى قاھارمانى ءتارىزدى ءتۇبى زۇلىمدىقتى جەڭىپ، جاقسىلىقتىڭ سالتانات ورنايتىندىعىنا سەنەدى. قاھارماندىق جىرلارمەن جاس ورەن ۇلتىن سۇيۋگە تاربيەلەنەدى. بۇگىنگى بالا – ەرتەڭگى ازامات، ءتىپتى اتا-انا. قازىر ەلىمىزدە تاستاندى بالالاردىڭ كوبەيۋى، سۋيتسيد اۋرۋلارىنىڭ ارتۋى جانە تاعى باسقا ۇلتتىق كەسەلدەر – اتا-بابالاردان كەلە جاتقان سارا جولىمىزدان اينۋىمىزدان ەكەنىن ايتۋ كەرەك. بىزگە جاڭا ەشنارسە ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزگە عاسىرلار بويى ابدەن تاجىريبەدەن وتكەن بابالاردىڭ سارا جولىن جاڭا زامان تەحنولوگيالارىنىڭ جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋ عانا كەرەك. وسىندايدا تاعى دا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى.
ەرلان تولەۋتاي، ءانشى، ونەرتانۋشى، كينودراماتۋرگ:
– قازىر جەر-كوك ەسترادا انشىلەرىنىڭ داڭعازا شۋىنا تولىپ كەتتى. ەگەر تازا ەسترادا بولسا ارمان جوق قوي، قازىرگى ەسترادا انشىلەرىنىڭ بارلىعى تەك قانا فونوگراممامەن «ونەر كورسەتەدى». وسىنىڭ سالدارىنان جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى وگەيسۋ ءۇردىسى كۇننەن-كۇنگە اسقىنىپ كەلەدى. ەلىمىزدەگى باسقا قالالارداي الماتى شاھارىندا دا ونەر پروبلەماسى شاش ەتەكتەن. ەندى بۇل ماسەلەلەردى بىرتىندەپ شەشپەي، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرار بولساق، مەملەكەت مۇددەسىنە، ەل كەلەشەگىنە ايتارلىقتاي قاۋىپ توندىرمەك.
وسى تۇرعىدا بىرنەشە ۇسىنىسىم بار. بىرىنشىدەن، جاقىندا عانا 80 جىلدىق تاريحى بار «قازاقكونتسەرت» بىرلەستىگى جابىلدى. ارينە، ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتى ءۇشىن ايتارلىقتاي اۋىر سوققى. وسى ورايدا، داڭقتى ونەر ورداسىنىڭ عيماراتىن تالان-تاراجعا ءتۇسىپ كەتۋدەن ساقتاپ، ونى قازاق ۇلتتىق ونەرىنىڭ ورداسىنا اينالدىرسا ەكەن. ساحناسىندا حالىق ونەرپازدارىنىڭ شىعارماشىلىق كەشى تۇراقتى ءوتىپ تۇراتىن بولۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، الماتى ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى مەگوپوليس. ەگەر، باۋىرجان بايبەك مىرزا ءوز تاراپىنان زاڭدىق-قۇقىقتىق نەگىزدە فونوگرامماعا توسقاۋىل قوياتىن بولسا، الماتىدان باستاۋ العان بۇل ىسكە باسقا قالالار دا ءۇن قوسار ەدى.
ۇشىنشىدەن، ونەرسۇيەر قاۋىمدى قىنجىلتاتىن تاعى ءبىر كەلەڭسىزدىك، ول
– الماتىدا ۇلتتىق كلاسسيكالىق مۋزىكاعا ارنالعان مۋزىكا بايقاۋلارىنىڭ، فەستيۆالدەردىڭ جوقتىعى. قالا اكىمى الماتىدا، الاتاۋ باۋرايىندا ۇلتىق مۋزىكا فەستيۆالدەرى مەن كونكۋرستار، كونتسەرتتەر، ت.ب. مادەني شارالار ۇيىمداستىرىپ، ۇلتتىق ونەردى قايتا تۇلەتۋگە سەرپىن بەرسە، ءوزىنىڭ قاجىر-قايراتىن، ءبىلىمى مەن بىلىگىن قوسا جۇمساپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ ورلەۋىنە ۇلەس قوسسا مەملەكەتتىك يدەولوگيا ءۇشىن باعا جەتپەس ەڭبەك بولار ەدى.
ارمان اۋباكىر،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق
بىرلەستىگى» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى، "انا ءتىلى".
