Biyl Almaty qalasynyŋ myŋjyldyǧy toilanbaq. Tarihy tereŋ qalanyŋ ruhaniiattyŋ ortalyǧy boluǧa tolyq qūqyǧy bar. Bügınde Almaty qalasy elımızdıŋ ozyq ülgıdegı mädeniet pen bılım ortalyǧyna ainaludy maqsat tūtyp otyr. Jön-aq. Rasynda, halqynyŋ sany basym qalada elımızdıŋ eŋ bedeldı oqu oryndary şoǧyrlanǧan, türlı mädeni oşaqtar da jeterlık. Bıraq, mūnda qazaq halqynyŋ tereŋ tarihy men qazynaly mädenietın körsete alatyn ortalyqtar älı künge «öz tynysyn» aşa almai keledı…
«Qazaqstandaǧy özge ūlttardyŋ mädeni ortalyqtaryna tegın keŋse, qyzmet ısteuıne qarajat tölep, şaralaryna tegın konserttık zal berıledı. Bır ǧana Almatynyŋ özınde özge ūlt ökılderınıŋ mädeni ortalyqtary ornalasqan bırneşe ǧimarattar bar. Ondai jeŋıldıkterge qol jetkızgen qazaq mädenietın, ūlttyq qūndylyqtaryn nasihattauǧa arnalǧan bırde-bır ūiym joq. Mysaly, qazaq mädenietın, tarihyn nasihattap jürgen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ tūraqty keŋsesı, jūmysşylaryna töleitın tūraqty jalaqysy bolǧan emes. Äkım bolyp Bauyrjan Baibek kelgenge deiın ūsynylǧan ūlttyq jobalarǧa tek jaltarma jauap hattar ǧana kelıp otyrdy» deidı «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ körkemdık jetekşısı Jolaman Qūjimanov. «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qory Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Jaiau Mūsa,Ükılı Ybyrai tärızdı tūlǧalarǧa arnap konsertter ūiymdastyrǧan bolatyn. Azattyq jolynda quǧyn-sürgın körgen şyǧarmaşylyq tūlǧalarǧa arnap «Azat ruhtyŋ aldaspandary» atty leksiia-konsert ötkızgen edı. Demeuşılık joq bolǧan soŋ bügınde jūmys saiabyrsyp qaldy. Aldyŋǧy jyly ärı baluan, ärı serı Baluan Şolaqtyŋ 150 jyldyǧy Almaty qalasynda atalyp ötpedı, al byltyr däulesker küişı Tättımbettıŋ 200 jyldyǧy elımızdıŋ Astana men Almatydai ortalyqtarynda eskerusız qaldy. Ūlttyq önerge, onyŋ ūly tūlǧalaryna degen nasihat joqtyŋ qasy ekenın osydan-aq aŋǧaruǧa bolady.
1990-şy jyldardan bastap aqparat keŋıstıgı aşyldy. Paidalysy bar, ziiany bar, jan-jaqtan aqparattyq tasqyn elımızge lap qoidy. Keŋes ökımetı ūlttyq immunitetımızdı älsıretıp tastaǧandyqtan, älgı aqparattardy talǧamai «jūttyq». Kez kelgen dıni aǧymdardyŋ, jat ideologiialyq toptyŋ artynda ülken qarjylyq küşter tūr. Bız sondai terıs aǧymdardan mülde qorǧalmaǧan bolyp şyqtyq. Oǧan qarsy küresu – qaru alyp, soǧysu emes, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy baiytyp, öz qorǧanyştyq qabıletımızdı arttyru. Şetten kelgen aǧymdar eŋ äuelı salt-dästürımızdı joqqa şyǧaruǧa tyrysady. Nege? Salt-dästür bızdıŋ ūlt retındegı erekşelıgımız. Odan aiyru arqyly öz tamyrymyzdan üzılemız, ūlttyq kelbetımızden airylamyz.
Resei patşasy 1856 jyly arnaiy jarlyq şyǧaryp, qazaq jerınde medreseler aşyp, dümşe moldalaryn jıberdı. Maqsaty – jat eldıŋ ideiasymen qarulanǧan moldalar arqyly ūlttyŋ ruhani ırgesın ydyratu. Būl turaly äigılı ǧūlama Mäşhür-Jüsıp Köpeiūly «Qazaqtyŋ sanasy aq paraqtai appaq balalaryn milary naşaǧa kepken, qaryndary palauǧa toiǧan sart sauan dümşe moldalary kelıp bylǧap jatyr» deidı. Sol aitqandai, auyldan perışte köŋılmen arman quyp, tap-taza jürekterı jaqsylyq pen ızgılıkke qūştar bolyp tūrǧan jastarǧa ärtürlı aǧymdar öz ideologiialaryn jürgıze bastaidy. Ökınıştısı, Qūrban ait, Mäulıt, Oraza merekelerınde jataqhanalarda asta-tök dastarqan jaiyp, uaǧyzdaryn aityp, jaqsylyqqa jany qūştar jastardyŋ sanasyn ulap jatqanyn oqu ornynyŋ basşylary da aŋdai bermeidı. Būlardan özge ärtürlı sektalardyŋ taratatyn kıtapşa, derektı filmderın, aqparattyq paraqşalaryn aitpai-aq qoialyq. Auyldan kelgen jas erkındık degen osy eken dep tüngı klub aralap, jeŋıl jürıske tüsuı mümkın nemese odan bas tartyp dıni aǧymdardyŋ jetegıne erıp ketuı yqtimal. Al ūltyn süier patriot bolyp qalyptasatyndary neken-saiaq. Öitkenı, ondai orta joq. Ruhani tärbiemen ainalysa alatyn tūlǧalar jeke basynyŋ problemalarymen basy qatyp jür. Tarihşylarǧa, etnograftarǧa, dästürlı änşıler men küişılerge, önertanuşylarǧa, käsıbi pedagogtarǧa jalaqy tölep, ūlttyq tärbie mäselesımen ainalysuǧa mümkındık beru kerek. Joǧary oqu oryndarynda tarihşylarmen, etnograftarmen kezdesuler ötıp, salt-dästür, ūlttyq qūndylyqtar, tarihymyz turaly äŋgımeler qozǧalǧany qajet. Būl eskerusız jürgen salmaqty tūlǧalardy jastarǧa tanystyru tūrǧysynan da paidaly. Ūlttyq mädeniettı nasihattauǧa baǧyttalǧan ortalyqtar ärbır balabaqşada, ärbır mektepte, ärbır joǧary oqu ornynda aşylmaiynşa, jastardyŋ dıni aǧymdar men azǧyndyq jolǧa tüsuıne eşqandai tosqauyl bolmasy anyq. Odan būryn älgı ortalyqtardy ädıstemelık qūral-jabdyqtarmen, qajettı materialdarmen qamtamasyz etıp, jūmys baǧdarlamasynyŋ baǧyt-baǧdaryn aiqyndau – kezek küttırmeitın mäsele.
Ötken jyldyŋ aiaǧynda Almaty qalasynyŋ äkımı Bauyrjan Baibek joǧary deŋgeide «Ūly dala jyrşylary» atty halyqaralyq konferensiia jäne festival ötkızdı. Mūndai igı bastama bärımızdı de quantady. Degenmen, äkım nazaryna jyl saiyn oqu ordasyn bıtırgen qanşama jastar ömırden öz oryndaryn taba almai qara jūmysqa jegıletındıgın jetkızgımız keledı. Jan baǧu üşın qūrylysqa, qarauyldyq jäne t.b. auyr jūmystarǧa baruǧa mäjbür bolady. Tek dombyra ǧana emes, qobyz, jetıgen, sybyzǧy, dästürlı än mamandyqtary boiynşa oqu bıtırgen käsıbi mamandardyŋ barar jerı, basar tauy joq. Telearnalardan tek estradalyq jeŋıl dünieler berıletındıkten, ol jaqta da olarǧa esık tars jabylǧan. Nasihaty da joq. Osy künderı Almaty qalasynda özge ūlttyq aspaptardy aitpaǧanda, tek dombyranyŋ özınen üiırmeler sirek kezdesedı. Ūlttyq muzykadan aşylǧan üiırmeler bır jaǧynan balalarǧa ruhani när berse, ekınşıden, ūlttyq öner ökılderın jūmyspen qamtuǧa kömekteser edı. Sol sebeptı, ärbır mektepte ūlttyq muzyka üiırmelerı boluyn äkımdık talap etse deimız.
Ūlttyq tärbienıŋ maŋyzy öte zor. Ol – balanyŋ är jastaǧy deŋgeiıne bailanysty qoldanylady. Besık jyryn tyŋdap ūiyqtaityn balanyŋ jüikesı tynyş bolady. Ertegı arqyly säbidıŋ öz-özıne, bolaşaǧyna senım artady. Öitkenı, ertegı qaharmany tärızdı tübı zūlymdyqty jeŋıp, jaqsylyqtyŋ saltanat ornaityndyǧyna senedı. Qaharmandyq jyrlarmen jas ören ūltyn süiuge tärbielenedı. Bügıngı bala – erteŋgı azamat, tıptı ata-ana. Qazır elımızde tastandy balalardyŋ köbeiuı, suisid aurularynyŋ artuy jäne taǧy basqa ūlttyq keselder – ata-babalardan kele jatqan sara jolymyzdan ainuymyzdan ekenın aitu kerek. Bızge jaŋa eşnärse oilap tabudyŋ qajetı joq. Bızge ǧasyrlar boiy äbden täjıribeden ötken babalardyŋ sara jolyn jaŋa zaman tehnologiialarynyŋ jetıstıkterın paidalana otyryp jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıre bılu ǧana kerek. Osyndaida taǧy da ūly Mūhtar Äuezovtyŋ «El bolamyn deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen sözı oiǧa oralady.
Erlan TÖLEUTAI, änşı, önertanuşy, kinodramaturg:
– Qazır jer-kök estrada änşılerınıŋ daŋǧaza şuyna tolyp kettı. Eger taza estrada bolsa arman joq qoi, qazırgı estrada änşılerınıŋ barlyǧy tek qana fonogrammamen «öner körsetedı». Osynyŋ saldarynan jastarymyzdyŋ ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ögeisu ürdısı künnen-künge asqynyp keledı. Elımızdegı basqa qalalardai Almaty şaharynda da öner problemasy şaş etekten. Endı būl mäselelerdı bırtındep şeşpei, qol qusyryp qarap otyrar bolsaq, memleket müddesıne, el keleşegıne aitarlyqtai qauıp töndırmek.
Osy tūrǧyda bırneşe ūsynysym bar. Bırınşıden, jaqynda ǧana 80 jyldyq tarihy bar «Qazaqkonsert» bırlestıgı jabyldy. Ärine, ūlt mädenietı men ruhaniiaty üşın aitarlyqtai auyr soqqy. Osy oraida, daŋqty öner ordasynyŋ ǧimaratyn talan-tarajǧa tüsıp ketuden saqtap, ony Qazaq ūlttyq önerınıŋ ordasyna ainaldyrsa eken. Sahnasynda halyq önerpazdarynyŋ şyǧarmaşylyq keşı tūraqty ötıp tūratyn boluy tiıs.
Ekınşıden, Almaty elımızdegı eŋ ırı megopolis. Eger, Bauyrjan Baibek myrza öz tarapynan zaŋdyq-qūqyqtyq negızde fonogrammaǧa tosqauyl qoiatyn bolsa, Almatydan bastau alǧan būl ıske basqa qalalar da ün qosar edı.
Üşınşıden, önersüier qauymdy qynjyltatyn taǧy bır keleŋsızdık, ol
– Almatyda ūlttyq klassikalyq muzykaǧa arnalǧan muzyka baiqaularynyŋ, festivalderdıŋ joqtyǧy. Qala äkımı Almatyda, Alatau bauraiynda ūltyq muzyka festivalderı men konkurstar, konsertter, t.b. mädeni şaralar ūiymdastyryp, ūlttyq önerdı qaita tületuge serpın berse, özınıŋ qajyr-qairatyn, bılımı men bılıgın qosa jūmsap, qazaq mädenietınıŋ örleuıne üles qossa memlekettık ideologiia üşın baǧa jetpes eŋbek bolar edı.
Arman ÄUBÄKIR,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq
bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy, "Ana tılı".
