العىستى قازان با، قارعىستى قازان با؟
دەگەنمەن تاريحتىڭ ءوز ەسەبى وزىندە. مىڭ جىلدىق مەرەكە قارساڭىندا الماتى توڭىرەگى بىرتىندەپ ەجەلگى قۇندىلىقتارىن تانىم ايدىنىنا شىعارا باستاعانعا ۇقسايدى…
كوشپەلى قازاقتىڭ باستى تىلەكتەرىنىڭ ءبىرى – «قازان اۋزى جوعارى» دەگەنگە سايادى. دەمەك، اس قۇياتىن ىدىس ەجەلدەن قاسيەتتى سانالعان. جالعىز كوشپەلى وركەنيەتتە ەمەس، البەتتە. ىدىستىڭ كۋلتى حريستيان الەمىندە دە بار. ماسەلەن، عايسا پايعامباردىڭ اعاشقا كەرىلەر الدىندا ون ءۇش ساحاباسىمەن بىرگە شاراپ ىشكەن ىدىسى – «قاسيەتتى گراال» باتىس دۇنيەتانىمىنداعى ەڭ قاسيەتتى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى.
تاياۋدا ەسىكتەگى «التىن ادام» جەرلەنگەن وبالاردىڭ بىرىنەن ساق تىلىندە جازۋى بار ىدىس تابىلدى. ءبىر قاراعاندا، ءجاي ىدىس كورىنگەنىمەن، ارحەولوگتار مەن عالىمدار وعان ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. وندا ەسكى قارعىس جازىلعان دەگەن بولجام بار. بولجامداردىڭ بىرىنە سەنسەك، ونى وقىعان ادام وت-سۋدىڭ ءبارىن تابىندىرا الاتىن كورىنەدى. ازىرگە بۇل جازبانى اشىپ وقي العان ەشكىم جوق.
«جالپى، سول دۇرىس تا» دەيدى ەزوتەريكتەر. سەبەبى، كونە قارعىستى دۇعالاردىڭ كەرەمەتىن ناقتى عىلىم دا جوققا شىعارمايدى. ونىڭ مىسالدارى دا بارشىلىق. ماسەلەن، پيراميدالار قازىلعاننان كەيىن ىزىنشە تانىم ايدىنىنا «پەرعاۋىندار قارعىسى» دەگەن ۇعىم شىقتى. مىسىر پيراميدالارىن قازىپ، پەرعاۋىنداردىڭ باقيلىق ۇيقىسىن بۇزعانداردىڭ وڭعانى جوق. ەڭ سوڭىندا جالعىز ءتىرى قالعان ەكسپەديتسيا باسشىسى لورد كارتەردىڭ جانى شىعار شاقتا «مەن تۋت پاتشانى كورىپ تۇرمىن!..» دەپ شىڭعىرعانىن جالپاق جاھان بىلەدى. بىراق، ودان ساباق العان ەشكىم جوق.
الايدا، اللاعا شۇكىر، ەكى مىڭ جىلدان سوڭ ۇرپاقتارىنىڭ ورتاسىنا قايتا ورالعان التىن ساۋىتتى باتىر بابا بىزگە وكپەلى ەمەس سياقتى. دەگەنمەن، ەسىك وبالارىنان تابىلعان قارعىستى دۇعا جازىلعان-مىس دەپ جۇرگەن ارحەولوگيالىق جادىگەردىڭ ءجايى باسقاشالاۋ ءتارىزدى…
سىنا جازۋدىڭ سىرى ەندى اشىلا ما؟
جادىگەردىڭ تاعى دا ءبىر ايرىقشا ماڭىزى – ونى وقي الساق، ەسىك ءوڭىرىن مەكەندەگەن ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ قانداي تىلدە، تۇركى تىلىندە نەمەسە ءۇندىاري تىلىندە سويلەگەنىن انىقتاۋعا بولادى. ونى ايتپاعاندا، ەجەلگى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ەتنيكالىق انتروپولوگياسى دا ءالى كۇنگە دەيىن انىقتالعان جوق. شىڭعىسحاننىڭ، تەمىرلاننىڭ انتروپولوگيالىق تەگى تۋرالى دا داۋ كوپ. جادىگەردىڭ وسى ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋگە سەپتىگى ءتيۋى دە مۇمكىن.
يران ءتىلىن زەرتتەۋشى ۆ.اباەۆ دەگەن عالىم سكيف ءتىلىنىڭ 400 سوزدەن تۇراتىن سوزدىگىن جاساعانى بەلگىلى. عالىمعا سەنەر بولساق، ەجەلگى كوشپەلىلەر قازىرگى اعىلشىن تىلىنە جاقىن تىلدە سويلەسكەن كورىنەدى. نەسى بار؟! انگلو-ساكستاردىڭ ءوزى دە ارعى بابالارىنىڭ ەدىل اڭعارىن مەكەندەگەن ۋگرو-فين ەتنو-توبىنان شىققانىن جوققا شىعارمايدى. ماسەلەن، سكيفتەر ەر ادامدى قازىرگى اعىلشىن تىلىنە ۇقساس اتاۋمەن اتاعان. ءارى ونداي سوزدەر جەتىپ-ارتىلادى. دەيتۇرعانمەن، ەجەلگى ساقتاردىڭ سوزدىك قۇرامىندا تۇركىلىك انىقتامالار دا جەتكىلىكتى كورىنەدى.
بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ تۇسىنىكتە: ەجەلگى تىلدەردى، اسىرەسە، تىم ەجەلگى تىلدەردى ناقتىلانىپ، پاستۋلاتقا اينالىپ كەتكەن قازىرگى تىلدەردىڭ ەتنوگەنەزدىك توبىنا جاتقىزۋ قيسىنسىز. سەبەبى، ادامزاتتىڭ و باستاعى تەگى دە، ءتىلى دە ورتاق بولعان. تىلدىك ەرەكشەلىكتەر ۋاقىت پەن تۇرمىس ارەكەتى ارقىلى بىرتىندەپ، ۋاقىت وتە قالىپتاسقان.
جادىگەر قاي تىلدە سويلەيدى؟
ەندى ەسىك وبالارىنان تابىلعان سەنساتسيالى ىدىسقا كەلەيىك. الدىمەن ول كوشپەلى ساقتاردا جازبا بولعانىن كورسەتەدى. قازىر جادىگەر ەسىك قالاسىنىڭ مۇراجايىندا تۇر. ءارى ماماندار بۇرىنعى اتەيستىك كەڭەس داۋىرىندەگىدەي ەمەس، ونىڭ ميستيكالىق سيقىرعا تولى ەكەنىن دە جاسىرعان جوق. الدىمەن ونىڭ زاراتۋشترا دىنىنە قاتىسى بار دەگەن بولجامدار ايتىلدى. ءوز زامانىندا قۇدىرەتتى ءدىن بولعان بۇل سەنىمنىڭ قازاقستان ايماعىندا پايدا بولعانى ايدان-انىق. ول تۋرالى جازبا دەرەكتەر دە كەزدەسەدى. زاراتۋشترانى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ شەكاراسىنان تابىلعان اتاقتى ارقايىممەن جانە سىنتاشتى قالاسىمەن دە بايلانىستىراتىندار بار. قالاي دەسەك تە، ەسىكتەن تابىلعان جاڭا سەنساتسيالى جادىگەر تانىم الەمىن تاڭعالدىرىپ وتىر. ءارى سول ارقىلى بۇعان دەيىن سىرى اشىلدى دەلىنىپ جۇرگەن كەيبىر بايلامدار توڭىرەگىنە كۇدىك تە ۇيالاي باستادى.
ەندى ءبىر بولجامدارعا كوز سالساق، ىدىستاعى جازۋدىڭ تۇركىلىك تەگىنە كوز جەتكىزەمىز. الدىمەن ونداعى سىنا جازۋلار جالپاق جاھانعا بەلگىلى ورحون-ەنەساي جازبالارىنا وتە ۇقساس. ال سويتكەن تۇركىنىڭ سىنا جازۋى الدەقاشان تالدانىپ، وقىلىپ قويدى. ەگەر ەسىكتەن تابىلعان جادىگەر وقۋ مەن ينتەرپرەتاتسيانىڭ باسقا دا ءبىر سىرىن اشىپ بەرسە، بۇعان دەيىن ورحون-ەنيسەي جازباسىن اشتى دەپ جۇرگەن كلياشتورنىي سياقتى عالىمداردىڭ تۇجىرىمىنىڭ نە بولارى دا بەلگىسىز…
بۇل جەردەگى باستى تەتىك ىدىستا جازىلعان جازۋدىڭ قاي تىلگە جاتاتىنىندا بولىپ تۇر. اتاقتى ارقايىمعا بايلانىستى تۇركى جانە سلاۆيان عالىمدارى اراسىندا ءبىراز داۋ تۋىپ، ونىڭ ارتىنىڭ مەملەكەتارالىق دۇردارازدىققا اينالعانىن دا بىلەمىز. الدىمەن داۋدىڭ شەكارا دەليميتاتسياسى كەزىندە استانا مەن ماسكەۋ اراسىندا تۋىنداۋى زاڭدى ەدى… سەبەبى، ونداي وركەنيەتتەردىڭ قازىرگى ءىزباسارى بولۋ تۇركىلەرگە دە، سلاۆياندارعا دا از سىي، از مارتەبە ەمەس.
ەسىك وبالارىنان تابىلعان جاڭا جادىگەرگە كەلسەك، تاريحي دەرەكتەر ءوز زامانىندا بۇل وڭىردە ءارتۇرلى تىلدە سويلەگەن ءتورت ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ بولعانىن دالەلدەپ تە قويدى. ولاردىڭ اراسىندا ساقتارمەن قوسا گۋندار دا بار. ال گۋنداردىڭ ۇرپاعىنىڭ قازاقتاردىڭ قۇرامىنا ەنگەنى – داۋ تۋدىرماس اقيقات. قازىرگى عىلىمي تانىم مايدانىندا ەسىكتەن تابىلعان جاڭا جادىگەردەگى جازۋدىڭ قاي تىلگە جاتاتىنى تۋرالى سان الۋان پىكىرلەر تالاسى وربىگەلى تۇر. اقىرى نە بولارىن ۋاقىت كورسەتپەك. مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز.
بىزدە تانىم ايدىنىنا شىعارۋدى ءوزىمىز مىندەت سانايتىن تاعى دا ءبىر توسىن پىكىر بار. ەندى سوعان كەلەيىك. ونىڭ ءتۇيىنى «قورعان با؟» الدە «وبا ما؟» دەگەنگە سايادى. سونىمەن…
«قورعان با؟»، الدە «وبا ما؟»
سوڭعى جىلدارى جالپى ەجەلگى ساقتاردىڭ عاسىرلار قاتپارىنان بىزگە جەتكەن عاجايىپ تا تىلسىمدى سىر بۇككەن جادىگەرلەرى جاريالىلىققا يە بولعالى «ساق قورعاندارى» تۇرىندە ايتىلىپ كەلەدى. ءبارى دە الەم لينگۆيستەرى ايتا-ايتا شارشاعان، ناتيجە شىقپاعان «ۇستەم تىلدەردىڭ باسقالارعا تيگىزەر يمپەراتيۆتى ىقپالىنىڭ» اسەرى.
قازىر ءبىز دە سونداي جاعدايدامىز. قازاقستاننىڭ ءبىر وبلىسىندا قازاقتار شەلەكتى «بەدىرە» دەيدى. وسى ءسوزدى كىرمەسوز دەپ كورشى. وعان ەشكىم سەنبەيدى. سەبەبى ورىستىڭ «ۆەدروسى» تىلدىك لەكسيكونعا الدەقاشان ەنىپ، كىرىگىپ كەتكەن. ونداي «شاتا» سوزدەر قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىندە دە كوپ. ءتىپتى، تۇتاس فرازەولوگيالار دا كەزدەسەدى.
ەندى «قورعان»، «وبا» انىقتامالارىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلەيىك. ورىستار قولدان ۇيىلگەن توبەنى، ياعني وبانى «كۋرگان» دەيدى. ماسەلەن، ەدىل جاعاسىندا «ماماەۆ كۋرگان» دەگەن اتاقتى تاريحي ايماق بار. وسى «ماماەۆ» كىم؟ «كۋرگان» نە؟ «كۋرگان» (قورعان) ءسوزى ۇعىنىقتى بولدى، دەپ ويلايمىز. ەندى «ماماەۆقا» كەلەيىك. «ماماەۆتىڭ» ارتىندا كادىمگى «ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ» دەگەن قازاقى ماتەل قالدىرعان قولباسشى ماماي باتىر تۇر. الايدا، «ۇستەم ءتىلدىڭ» اسەرىمەن اۋەلى ونىڭ ايتىلۋى، سوسىن ونىڭ ۇعىمى، مازمۇنى وزگەردى. قازاقى ۇعىمعا كىرىگىپ كەتكەن قولتۋما سوزدەر دە، قازىرگى تابان ءىزى سار دالادان اسفالتقا قاراي اۋعاندار ۇمىتا باستاعان بايىرعى اسىل سوزدەر پروبلەماسى دا وسى جەردەن تۋىندايدى.
سونىمەن، «قورعان با؟»، «وبا ما؟» دەگەن نەگىزگى ساۋالعا قايتا ورالايىق. اسىقتى تۇزدە ەمەس، «اسفالت ۇستىندە ويناپ» ەرجەتكەندەر «كۋرگاندى» قورعان، بەكىنىس، پورفوس دەپ قابىلدايدى. قازاق تىلىندە «وبا» دەگەن ءسوزدىڭ بارىن استە بىلمەيدى. ءبىزدىڭ «وبا ما؟» دەگەن ساۋالىمىزدى امەريكانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى باراك وباما دەپ ۇعۋى دا كادىك…
مىنە، «اۋىلدان اسفالتتى اۋماققا قونىس اۋدارعان» قازىرگى قازاقى ۋربانيستيكانىڭ تۇسىنىك-ۇعىمى، قابىلداۋى وسىنداي.
ءتۇيىن
سونىمەن، بۇعان دەيىن تانىم ايدىنىنا سەنساتسيالى «التىن ادامدى» بەرگەن ەسىك وبالارىنىڭ الەمدىك ارحەولوگيانى بەرى تاستاعاندا مەدەۆيستيكانى، ءارى تەرەڭدەسەك – تۇتاس ەجەلگى تاريحتى تاعى دا ءبىر ويعا باتىرعان ءجايى بار. جادىگەردەگى تىلسىمدى جازۋدى وقۋ ارقىلى كونە تۇركى، ءۇندىاري نەمەسە ەۋروپالىق تىلدەردىڭ ءبىرىنىڭ مارتەبەسى اسقاقتاپ، ەندى بىرەۋىنىڭ قولدا بار، بۇعان دەيىن ەتنو-ماقتانىشقا اينالعان رۋحاني قۇندىلىعىنان ايرىلىپ قالۋى ابدەن ىقتيمال. ارقايىم، ودان دا ارعى 53 عاسىرلىق تاريحى بار ەجەلگى بوتاي قونىسى توڭىرەگىندەگى «ولار كىم؟ ەۋروپالىقتار ما، ازيالىقتار ما؟» دەگەن بىتىسپەس داۋدىڭ باسىلماي تۇرعان شاعىندا سىر بۇككەن ەسىك وبالارى تاعى دا ءبىر سەنساتسيانىڭ شەتىن شىعارىپ وتىر. راس، ءبىر قاراعاندا جادىگەر-قازان – قازاق جەرىنىڭ، قازاقتىڭ رۋحاني قازىناسى. الايدا، ادامزاتتىڭ ىقىلىم زاماننان بەرگى «ۇلى قونىس اۋدارۋىنىڭ» گيپوتەزا ەسەبىندە العا تارتىلاتىنى داۋسىز. ەندىگى جەڭىس قاي ەتنوسقا تيەسىلى؟ تۇركىلەرگە مە، باسقالارعا ما؟ ونىڭ جاۋابىن تاياۋداعى بولاشاق كورسەتپەك. ال ازىرگە ءبىزدىڭ قولدا «قازان اۋزى جوعارى» دەگەن دامەلى ءۇمىت قانا بار…
ومىرزاق مۇقاي، "الماتى اقشامى".
