قىز جىبەك پەن تولەگەن قوسىلىپ باقىتتى بولدى دەگەندى ەسىتىپ پە ەدىڭىز؟ ءاي، قايدام! بۇل ەكەۋى قوسىلا الماي ارماندا كەتكەن عاشىقتاردىڭ سيمۆولى بولىپ سانامىزعا سىڭگەلى قاشان؟! بىراق، جىراۋلىق ونەردىڭ ۇشار بيىگىنە شىققان تەڭىزباي جىراۋدىڭ ارقاسىندا وسى قوس عاشىق قوسىلىپ، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپتى.
ارقالى جىراۋ اقتوبەگە بارعان ءبىر ساپارىندا «قىز جىبەكتى» جىرلاعان عوي. سوندا جىرداعى وقيعا جەلىسىن بۇرىننان بىلەتىن جۇرت تولەگەننىڭ ولەتىن جەرى جاقىنداعاندا ەگىلىپ جىلاي باستاپتى. وسى كەزدە تىڭدارمانىن اياعان تەڭىزباي جىراۋ تولەگەندى ولتىرمەي، قىز جىبەككە قوسىپ بەرىپتى. جىرعا ىنتاسى اۋعان تىڭداۋشىلار دا جىر نۇسقاسىنىڭ دالسىزدىگىنە قينالماي، جىراۋعا قاتتى ريزا بوپ تاراسقان دەيدى.
بۇل ءبىز قازاق قازاقتىعىنان ايىرىلعان كەز دەپ جۇرگەن كەڭەس زامانىندا، الپىسىنشى جىلداردا بولعان وقيعا.
قورقىت زامانىنان باستاۋ العان جىراۋلىق ونەردىڭ، حاندىق تۇسىندا حانداردىڭ كەڭەسشىسى بولىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان جىراۋلاردىڭ تاريحتاعى ورنى بارشامىزعا ءمالىم. حاندىق تۇسىندا جىراۋلار حالىققا رۋحاني ازىق بەرۋشى ونەر يەلەرى عانا ەمەس، كادىمگىدەي ساياسي قىزمەت اتقارعان ۇلكەن تۇلعالار ەدى. ول جايىنداعى اڭگىمە بولەك. حاندىق قۇلاپ، قازاق بودان بولىپ، ۇلتتىق مەنىنەن ايىرىلىپ قالا جازداعان كەڭەستىك كەزەڭدە دە جىراۋلىق ونەر ولگەن جوق. بۇرىنعىداي ساياسي ءمانى بولماعانىمەن حالىق جىردى تىڭدايتىن. جىراۋلاردى الىستان ات سابىلتىپ ىزدەپ، الدىرىپ، جىرلاتاتىن. عاشىقتىق داستاندارىن، باتىرلار جىرلارىن، ناسيحات˗تەرمەلەردى جۇرت تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، ۇيىپ تىڭداۋشى ەدى. تويعا اتاقتى جىرشى-جىراۋلاردى شاقىرۋ توي يەلەرىنە ۇلكەن مارتەبە بولاتىن. ونەرى ەلگە قاجەت بولعان سوڭ ول ۋاقتارداعى جىرشى˗جىراۋلاردىڭ ابىروي˗بەدەلى زور، قارىم-قابىلەتتەرى، كۇتىم-باپتارى مىقتى ەدى. ءومىرى قوسىلماعان قىز جىبەك پەن تولەگەندى قوسىپ جىبەرگەن تىڭداۋشى ىقىلاسى مەن جىراۋدىڭ شەبەرلىگىنە قاراپ-اق و كەزدەگى جىراۋلىق ونەردىڭ دەڭگەيىن باعامداي بەرىڭىز. بۇل ءۇردىس توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن وسىلاي جالعاسىپ كەلدى.
ال بىراق، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعان تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جىراۋلىق ءداستۇردىڭ شىراعى جاندى ما؟ ارينە، ءوشتى دەۋدەن اۋلاقپىز. جىراۋلىق ونەر بار، جىرشىلار دا كوپ. تەك جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ تۇر.
ايتالىق، قازىر پالەنشە جىرشى، تۇگەنشە جىراۋ دەگەندى كوپ ەسىتيمىز. بىراق، سول جىرشىلاردىڭ قانداي جىر جىرلاپ ءجۇر؟ بۇگىنگى ءبىزدىڭ جىرشىلار باياعىداي تاڭدى-تاڭعا جالعاپ، ەپوستاردى جىرلاماق تۇگىل، عاشىقتىق داستاندارىنان ازىن-اۋلاق ءۇزىندى دە ايتپايدى. جىرشىلار كوبىنە ءداستۇرلى اندەر، ناسيحات-تەرمەلەر ايتۋمەن عانا شەكتەلەدى. ونىڭ وزىندە ول ايتقاندارى حالىققا بىردە جەتسە، بىردە جەتپەيدى. حالىققا تانىلىپ، ونەرىن ءدۇيىم جۇرتقا كورسەتۋ ءۇشىن جىرشىمىز دا، ءداستۇرلى ءانشىمىز دە قالاسىن-قالاماسىن ەسترادانىڭ اۋىلىنا ءبىر ات ءىزىن سالىپ قايتۋعا ءماجبۇر. ويتپەسە، ونىڭ شىعارماشىلىعى ءوز اۋىل-ايماعىنان، جىرعا اۋەس ازعانتاي ورتادان ارىعا ۇزاپ شىعا المايدى.
تاعى دا... «قايرات نۇرتاس وتىز مىڭ كورەرمەن جيناپ كونتسەرت بەرىپتى»، «جانە ءبىر ءانشى شىعارماشىلىق ەسەپ بەرىپتى»، «انا ءبىر اقىننىڭ جىر كەشى ءوتىپتى»، «ايتىس بولىپتى، وعان مىناداي اۆتوكولىك تىگىلگەن ەكەن» دەگەن اقپاراتتاردان قۇلاعىمىز دا، كوزىمىز دە جاۋىر بولىپ بولدى، ال، «بەلگىلى جىرشى كونتسەرت بەرىپتى، وندا پالەن جىر تولعاپتى» نەمەسە «تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان مەرەكەدە ايگىلى جىراۋ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنان» جىرلاپتى» دەگەن جاڭالىقتاردى تەلەديداردان نەمەسە ينتەرنەتتەن كورگەنىڭىز بار ما؟ وندايدى وسى شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە كورمەدىك دەسەك، ەشكىم وتىرىك دەي قويماس.
راس، عاسىرلار بويى قازاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، ۇلتتىڭ بۇكىل بولمىسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ەلدىكتى، ەرلىكتى، پاتريوتتىقتى، ادالدىق پەن ادامدىقتى ۇرپاقتان-ۇرپاققا دارىپتەپ كەلگەن جىراۋلىق ونەر باياعى مازمۇنىنان الدەقاشان ايىرىلدى. جازبا ادەبيەت اۋىز ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە جىراۋلىق ونەردى دە ءبىر شەتكە ىعىستىرىپ تاستادى. بىراق، نەشەمە جىلدار بويى قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن، قازاق ەكەنىمىزدىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى بولعان بۇل ونەر ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز، مادەني مۇرامىز عوي. ەندەشە، ول مادەني مۇرالارىمىزدىڭ قاتارىندا جارقىراپ تۇرۋى، جان-جاقتى زەرتتەلىپ، جۇيەلەنۋى، ءتول ونەرىمىز رەتىندە باعالانىپ، الدىمەن وزىمىزگە، سودان سوڭ وزگەلەرگە دارىپتەلۋى كەرەك ەمەس پە؟
قازىر «جىراۋلاردىڭ كونتسەرتى» دەگەن ۇعىم، ءتىپتى، اقىلعا قونىمسىز سياقتى دا كورىنەدى. «ساعاتتاپ جىرلاناتىن داستانداردى كىم تىڭدايدى؟» دەگەن وي سانادا قىلاڭ بەرەدى. الايدا، ايتىستى دا ەشكىم تىڭداماعان كەزدەر بولدى. ونى ساحناعا الىپ شىعۋدىڭ ءوزى ءبىر مۇڭ بولعانى دا بەلگىلى. جاناشىرلىقتىڭ، جانۇشىرا اراشا ءتۇسۋدىڭ ارقاسىندا ايتىس امان قالدى. وسى كۇندە «ايتىس كورمەيمىن» دەۋ «قازاقپىن» دەگەن ازاماتتارعا ۇيات سانالاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. رۋحانياتتان شەتتەپ جۇرگەن بىلايعى جۇرتتى ايتپاعاندا، ادەبي، مادەني دەيتىن ورتادا جۇرگەن جاندار ايتىستى كورەدى، تالقىلايدى، ايتىسكەرلەردى تانيدى. بىراق، سولاردىڭ ىشىندە جىر تىڭدايتىندارى كەمدە-كەم. بۇگىنگىنىڭ زيالى قازاعىنا جىردى بىلمەۋ، تىڭداماۋ ۇيات ەمەس. سوزىمىزگە سەنبەسەڭىز، كەيبىر جاس جازۋشىلاردان نەمەسە جۋرناليستەردەن قوبىلاندىنىڭ نە الپامىستىڭ مازمۇنى، وقيعا جەلىسى تۋرالى سۇراپ كورىڭىزشى، بىلە مە ەكەن؟
ەلدىڭ ەسىندە قالعان ۇلكەن جىرشىلار سايىسى 1989 جىلى ءوتىپتى. الماتىداعى لەنين اتىنداعى سارايدا (قازىرگى رەسپۋبليكا سارايى) وتكەن جىرشى-جىراۋلاردىڭ حالىقارالىق كونكۋرسىنا كوپتەگەن جىرشى-جىراۋلار قاتىسقان ەدى. سول كونكۋرس جىر سۇيەر ورتادا ءالى كۇنگە اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردىڭ ارقاۋى بولىپ كەلەدى. ەۋروپاداعى قازاقتار سونداعى تەرمە-تولعاۋلاردىڭ بەينەتاسپاسىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، بالالارىنىڭ بويىنا قازاقىلىقتى ءسىڭىرۋ ماقساتىندا ءجيى-ءجيى تىڭداتاتىنى تۋرالى دا ەستىدىك. بۇل – «قازىرگىنىڭ قازاعى جىر تىڭدامايدى» دەيتىندەرگە ءۋاج. جىردى كەڭەس داۋىرىندە دە تىڭداعان قازاق تاۋەلسىزدىك العاندا نەعىپ تىڭدامايدى؟ قيىر شەتتە، وزگە جۇرتتا جۇرگەن قانداستارعا كەرەك جىر ءوز ەلىندە، اتاجۇرتىندا وتىرعان بىزگە نەگە كەرەك بولماسىن؟
ەۋروپادا ون ساعات جاندى داۋىستا ءان ايتقان ادامدى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزىپتى. بىزدەگى جىراۋلار كۇنى كەشەگە دەيىن ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن جىرلايتىن. ونداي «تاڭعا شاباتىن» جىراۋلارعا دەگەن قۇرمەت بولەكشە ەدى. سودان دا شىعار، جىرشىلىق ونەرگە كەلگەن ءاربىر جاس «تاڭعا شابۋعا» تالاپتانعان. كەشەگى وتكەن قۇدايبەرگەن كەردەرى، سۇگىر، تەڭىزباي، ناۋرىزبەك سياقتى كوپتەگەن جىراۋلار بىرنەشە كۇن بويى توقتاماي جىرلاعاندا سارقىلماس جىر تەلەگەيىن تاسىتاتىن. بۇعان ولاردىڭ رەپەرتۋارلارى دا، جىراۋلىق شەبەرلىكتەرى مەن كۇش-قۋاتتارى دا مولىنان جەتەتىن. ون ساعات ءان ايتقانعا اۋىزدارى اشىلىپ جۇرگەن ەۋروپالىقتار مۇنى ەستىسە نە دەر ەدى؟ ونداي، جىر ونەرىن ءومىرىنىڭ مازمۇنى ەتكەن، تاريحي جىر-داستانداردى ساعاتتاپ جىرلايتىن، ماقامى مەن داۋىسى تىڭدارماندى ەلىتىپ اكەتە الاتىن جىراۋلار ورتامىزدا ءالى دە بار. ولار ءوز ورتالارىندا ۇلكەن سۇرانىسقا دا، قۇرمەتكە دە يە. «ءوز ورتاسى» دەپ وتىرعانىمىز بابادان جەتكەن اسىل مۇرا – جىرشىلىق ونەردى جانىنا سەرىك ەتكەندەر، ونەردىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ادامدار. ال جالپاق جۇرتقا بۇل جىراۋلاردىڭ وزدەرى دە، ونەرلەرى دە تانىمال ەمەس. كوڭىل الاڭداتار تاعى ءبىر ءجايت. ءبىز ايتىپ وتىرعان جىراۋلاردىڭ ءبارى دە اعا بۋىن وكىلدەرى. ال جاستاردىڭ اراسىندا جىرشىلىق ونەرگە قىزىعىپ، تەرمە-ناسيحات ايتىپ جۇرگەن ونەرپازدار بار بولعانىمەن، ولاردان باياعىداي تاڭدى تاڭعا جالعاپ جىرلاۋعا دەگەن ۇمتىلىستى كورە المايمىز. ويتكەنى، وعان سۇرانىس جوق. جاس جىرشىلارعا دا ساعاتتاپ جىرلاناتىن داستانداردى جاتتاۋ اسا قيىن بولا قويماس، بىراق، ونى تىڭدايتىن جۇرت بولماسا ەتكەن ەڭبەك ەش كەتپەي مە؟
ءححى عاسىردىڭ ادامدارى تەرەڭنەن گورى شالشىقتى، ساف تۇنىقتان گورى قۇر جىلتىردى جاقسى كورەدى. ۇزاق جىردىڭ تەرەڭ مانىنە ءۇڭىلىپ، ونداعى فيلوسوفيالىق ويلاردى تەرگەنشە، ەسترادانىڭ اۋەنىنە ەلتىپ، بىرەر مينۋت كوڭىل سەرپىگەن تىڭدارمانعا وڭاي. قاپتاعان ارزانقول دۇنيەنىڭ ورتاسىنا قىمبات، بىراق، قۇنى دا سوعان تۇرارلىق باعالى دۇنيەنى اپارىپ وتكىزۋ قانداي قيىن بولسا، اسىققان، اپتىققان، ەلىرگەن، ەسىرگەن زاماندا جۇرتقا جىراۋلىق ونەردى دارىپتەپ، تانىتۋ دا سونداي ماشاقاتتى شارۋا بولار. الايدا، وسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ وتىرعاندار بار. قىرعىز اعايىندار، ماسەلەن. قىرعىزدا اتاقتى ءبىر عانا جىر بار. سونىڭ ء وزىن ولاردىڭ قالاي قاستەرلەپ، الەمگە قالاي تانىتىپ وتىرعانىن كورگەندە ءبىزدىڭ «جىر-داستان ۇزاق، ەفيرگە، ساحناعا شىعارۋعا ىڭعايسىز» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى قۇر سىلتاۋ ەكەنىنە كوزىمىز انىق جەتەدى. قىرعىزدىڭ قانداي مەرەكەسىندە دە «ماناس» جىرى جىرلانادى. ونى جىرلايتىنداردى «ماناسشى» دەپ ايرىقشا قۇرمەتتەيدى. الەمگە دە مادەني قۇندىلىعى رەتىندە سول جىردى كورسەتىپ، ونى الەمدەگى ەڭ ۇزاق جىر رەتىندە رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزىپ تە قويىپتى. شىندىعىندا، بىزدە ونداي جىردىڭ تالايى بار ەمەس پە؟ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» «ماناستان» كەم بە؟ كوركەمدىگى جاعىنان دا، كولەمى جاعىنان دا ەش كەم ەمەس. بىراق، ونى وزگە تۇگىل، ءوزىمىز بىلمەيمىز.
وزبەكتەردە بىزدەگىدەي جىراۋلىق ونەر بولعان جوق. بىراق، ولار «الپامىستى» ەنشىلەپ العالى قاشان؟! «الپامىستىڭ ۇرپاقتارىمىز» دەگەن ءسوزدى تەلەديداردان كۇندە قايتالايدى، وسى جىردىڭ جەلىسى بويىنشا كوركەم فيلم دە ءتۇسىرىپ تاستادى. جىراۋلىق ونەرىن جوعالتىپ الماي، دارىپتەپ كەلە جاتقان اعايىنداردىڭ ءبىرى – قاراقالپاقتار. قاراقالپاقستاندا قازىرگى كەزدە «قاراقالپاقستاننىڭ حالىق جىراۋى» دەگەن رەسمي اتاق بار. ونداي اتاق جىر-تەرمە ايتۋمەن ەلگە تانىلعان، مەملەكەتتىك مەرەكەلەردە جىر-داستانداردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداپ جۇرگەن ونەرپازدارعا بەرىلەدى. «قىرىق قىز» داستانى، «ەدىگە» جىرى ءتارىزدى جىر-داستانداردى قازىرگى جىراۋلاردىڭ ورىنداۋىندا ەفيردەن بەرىپ، تۋريستەرگە تىڭداتىپ جاتقانىن ءوزىمىز كوزىمىزبەن كوردىك.
ۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق مۋزىكاعا دەگەن كوزقاراستارىنان دا ۇيرەنەرىمىز بار. ولار ون ەكى «مۇقامىن» تۇگەندەپ، جۇيەلەپ قويعان. ال قازاقتا قانشا جىر ماقامى بارىن ءبىر قۇدايدان باسقا ازىرگە ەشكىم بىلمەيدى. ونى تۇگەندەپ، زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق.
وتكەن جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلادىق. وسى مەرەيتويدىڭ سەبەبىمەن ءبىرتالاي تاريحي، مادەني جادىگەرلەرىمىزدى جاڭعىرتتىق. كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاپ، كەنەسارىعا دەيىنگى ەل باسقارعان حاندار تۋرالى كوپتەپ ايتىلدى، جازىلدى. حاندار شەجىرەسى جاسالدى. ءاربىر حاننىڭ تۇسىنداعى ساياسي وقيعالار، جاۋگەرشىلىك جىلدارى، وندا ەرلىك كورسەتكەن باتىرلار دا نازاردان تىس قالمادى. ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ءىس-شارالار ءوتىپ، ەڭ سوڭىندا تارازدا دۇركىرەگەن توي وتكىزىپ بارىپ، مەرەكەنى قورىتىندىلادىق.
الايدا، وسى تاريحي، ساياسي ءمانى زور شارا كەزىندە جىراۋلىق ونەر تاعى دا ۇمىت قالعانداي. 550 جىلدىققا وراي ايتىس ۇيىمداستىرىپ، ەلدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن جىرلاتقانىمىز ءتارىزدى، جىراۋلاردىڭ دا باسىن قوسىپ، ءار كەزەڭدەردەگى تاريحي وقيعالار سۋرەتتەلگەن حاندار مەن باتىرلار جايىنداعى تاريحي جىر-داستاندارىمىزدى جىرلاتۋعا بولماس پا ەدى؟ گازەتتەردە جىراۋلىق پوەزيا تۋرالى عىلىمي باعىتتاعى ماقالالار شىعىپ جاتتى. شىندىعىندا، وسى مەرەيتويعا وراي جىراۋلىق ونەر تۋرالى، حانداردىڭ اقىلگويى بولعان، حاندىق كەزەڭدە ۇلكەن ساياسي، يدەولوگيالىق قىزمەت اتقارعان جىراۋلار تۋرالى سۇبەلى ەڭبەكتەردى جارىققا شىعاراتىن ء جونىمىز بار ەدى. وكىنىشكە وراي، مۇنىڭ ءبىرى دە اتقارىلعان جوق.
جىر – حالىقتىڭ تاربيە قۇرالى. جىردا حالقىمىزدىڭ تاريحى، دۇنيەتانىمى، بۇكىل بولمىسى كورىنىس تاپقان. ءدىن دە، ءدىل دە، فيلوسوفيا دا، كوركەم، باي ء تىل دە بار مۇندا. تاريحي جىر-داستانداردى سوزدىك قورىمىزدىڭ مۇراعاتى دەۋگە بولادى. ونى ورىندى پايدالانىپ، ناسيحاتتاپ، دارىپتەۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە بىلسەك، ۇتارىمىز كوپ. جىراۋلىق ونەر قازاقتىڭ باي مۇراسى، ۇلتتىق رۋحاني قازىناسى. ونىڭ قادىرىنە جەتىپ، ءوز بيىگىنە قوندىرىپ، ۇلت يگىلىگىنە پايدالانۋ جىرشىلىق ونەردىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ازعانتاي قاۋىمنىڭ عانا مىندەتى ەمەس، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتقارىلاتىن ۇلكەن شارۋا.
نۇربانۋ كامال
