Qyz Jibek pen Tólegen qosylyp baqytty boldy degendi esitip pe edińiz? Áı, qaıdam! Bul ekeýi qosyla almaı armanda ketken ǵashyqtardyń sımvoly bolyp sanamyzǵa sińgeli qashan?! Biraq, jyraýlyq ónerdiń ushar bıigine shyqqan Teńizbaı jyraýdyń arqasynda osy qos ǵashyq qosylyp, baqytty ómir súripti.
Arqaly jyraý Aqtóbege barǵan bir saparynda «Qyz Jibekti» jyrlaǵan ǵoı. Sonda jyrdaǵy oqıǵa jelisin burynnan biletin jurt Tólegenniń óletin jeri jaqyndaǵanda egilip jylaı bastapty. Osy kezde tyńdarmanyn aıaǵan Teńizbaı jyraý Tólegendi óltirmeı, Qyz Jibekke qosyp beripti. Jyrǵa yntasy aýǵan tyńdaýshylar da jyr nusqasynyń dálsizdigine qınalmaı, jyraýǵa qatty rıza bop tarasqan deıdi.
Bul biz qazaq qazaqtyǵynan aıyrylǵan kez dep júrgen Keńes zamanynda, alpysynshy jyldarda bolǵan oqıǵa.
Qorqyt zamanynan bastaý alǵan jyraýlyq ónerdiń, handyq tusynda handardyń keńesshisi bolyp, el basqarý isine aralasqan jyraýlardyń tarıhtaǵy orny barshamyzǵa málim. Handyq tusynda jyraýlar halyqqa rýhanı azyq berýshi óner ıeleri ǵana emes, kádimgideı saıası qyzmet atqarǵan úlken tulǵalar edi. Ol jaıyndaǵy áńgime bólek. Handyq qulap, qazaq bodan bolyp, ulttyq meninen aıyrylyp qala jazdaǵan keńestik kezeńde de jyraýlyq óner ólgen joq. Burynǵydaı saıası máni bolmaǵanymen halyq jyrdy tyńdaıtyn. Jyraýlardy alystan at sabyltyp izdep, aldyryp, jyrlatatyn. Ǵashyqtyq dastandaryn, batyrlar jyrlaryn, nasıhat˗termelerdi jurt tańdy tańǵa uryp, uıyp tyńdaýshy edi. Toıǵa ataqty jyrshy-jyraýlardy shaqyrý toı ıelerine úlken mártebe bolatyn. Óneri elge qajet bolǵan soń ol ýaqtardaǵy jyrshy˗jyraýlardyń abyroı˗bedeli zor, qarym-qabiletteri, kútim-baptary myqty edi. Ómiri qosylmaǵan Qyz Jibek pen Tólegendi qosyp jibergen tyńdaýshy yqylasy men jyraýdyń sheberligine qarap-aq o kezdegi jyraýlyq ónerdiń deńgeıin baǵamdaı berińiz. Bul úrdis toqsanynshy jyldarǵa deıin osylaı jalǵasyp keldi.
Al biraq, ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janǵan Táýelsizdik jyldarynda jyraýlyq dástúrdiń shyraǵy jandy ma? Árıne, óshti deýden aýlaqpyz. Jyraýlyq óner bar, jyrshylar da kóp. Tek jetimniń kúıin keship tur.
Aıtalyq, qazir pálenshe jyrshy, túgenshe jyraý degendi kóp esitımiz. Biraq, sol jyrshylardyń qandaı jyr jyrlap júr? Búgingi bizdiń jyrshylar baıaǵydaı tańdy-tańǵa jalǵap, epostardy jyrlamaq túgil, ǵashyqtyq dastandarynan azyn-aýlaq úzindi de aıtpaıdy. Jyrshylar kóbine dástúrli ánder, nasıhat-termeler aıtýmen ǵana shekteledi. Onyń ózinde ol aıtqandary halyqqa birde jetse, birde jetpeıdi. Halyqqa tanylyp, ónerin dúıim jurtqa kórsetý úshin jyrshymyz da, dástúrli ánshimiz de qalasyn-qalamasyn estradanyń aýylyna bir at izin salyp qaıtýǵa májbúr. Óıtpese, onyń shyǵarmashylyǵy óz aýyl-aımaǵynan, jyrǵa áýes azǵantaı ortadan aryǵa uzap shyǵa almaıdy.
Taǵy da... «Qaırat Nurtas otyz myń kórermen jınap konert beripti», «Jáne bir ánshi shyǵarmashylyq esep beripti», «Ana bir aqynnyń jyr keshi ótipti», «Aıtys bolypty, oǵan mynadaı avtokólik tigilgen eken» degen aqparattardan qulaǵymyz da, kózimiz de jaýyr bolyp boldy, al, «Belgili jyrshy konert beripti, onda pálen jyr tolǵapty» nemese «Táýelsizdik kúnine arnalǵan merekede áıgili jyraý «Qyrymnyń qyryq batyrynan» jyrlapty» degen jańalyqtardy teledıdardan nemese ınternetten kórgenińiz bar ma? Ondaıdy osy shırek ǵasyrdyń ishinde kórmedik desek, eshkim ótirik deı qoımas.
Ras, ǵasyrlar boıy qazaqqa qaltqysyz qyzmet etken, ulttyń búkil bolmysyn boıyna sińirip, eldikti, erlikti, patrıottyqty, adaldyq pen adamdyqty urpaqtan-urpaqqa dáriptep kelgen jyraýlyq óner baıaǵy mazmunynan áldeqashan aıyryldy. Jazba ádebıet aýyz ádebıetin, onyń ishinde jyraýlyq ónerdi de bir shetke yǵystyryp tastady. Biraq, nesheme jyldar boıy qazaqtyń qanyna sińgen, qazaq ekenimizdiń birinshi belgisi bolǵan bul óner ulttyq qundylyǵymyz, mádenı muramyz ǵoı. Endeshe, ol mádenı muralarymyzdyń qatarynda jarqyrap turýy, jan-jaqty zerttelip, júıelenýi, tól ónerimiz retinde baǵalanyp, aldymen ózimizge, sodan soń ózgelerge dáriptelýi kerek emes pe?
Qazir «jyraýlardyń konerti» degen uǵym, tipti, aqylǵa qonymsyz sııaqty da kórinedi. «Saǵattap jyrlanatyn dastandardy kim tyńdaıdy?» degen oı sanada qylań beredi. Alaıda, aıtysty da eshkim tyńdamaǵan kezder boldy. Ony sahnaǵa alyp shyǵýdyń ózi bir muń bolǵany da belgili. Janashyrlyqtyń, janushyra arasha túsýdiń arqasynda aıtys aman qaldy. Osy kúnde «Aıtys kórmeımin» deý «qazaqpyn» degen azamattarǵa uıat sanalatyn deńgeıge jetken. Rýhanııattan shettep júrgen bylaıǵy jurtty aıtpaǵanda, ádebı, mádenı deıtin ortada júrgen jandar aıtysty kóredi, talqylaıdy, aıtyskerlerdi tanıdy. Biraq, solardyń ishinde jyr tyńdaıtyndary kemde-kem. Búginginiń zııaly qazaǵyna jyrdy bilmeý, tyńdamaý uıat emes. Sózimizge senbeseńiz, keıbir jas jazýshylardan nemese jýrnalısterden Qobylandynyń ne Alpamystyń mazmuny, oqıǵa jelisi týraly surap kórińizshi, bile me eken?
Eldiń esinde qalǵan úlken jyrshylar saıysy 1989 jyly ótipti. Almatydaǵy Lenın atyndaǵy saraıda (qazirgi Respýblıka saraıy) ótken jyrshy-jyraýlardyń halyqaralyq konkýrsyna kóptegen jyrshy-jyraýlar qatysqan edi. Sol konkýrs jyr súıer ortada áli kúnge ańyzǵa bergisiz áńgimelerdiń arqaýy bolyp keledi. Eýropadaǵy qazaqtar sondaǵy terme-tolǵaýlardyń beınetaspasyn búgingi kúnge deıin saqtap, balalarynyń boıyna qazaqylyqty sińirý maqsatynda jıi-jıi tyńdatatyny týraly da estidik. Bul – «Qazirginiń qazaǵy jyr tyńdamaıdy» deıtinderge ýáj. Jyrdy Keńes dáýirinde de tyńdaǵan qazaq Táýelsizdik alǵanda neǵyp tyńdamaıdy? Qıyr shette, ózge jurtta júrgen qandastarǵa kerek jyr óz elinde, atajurtynda otyrǵan bizge nege kerek bolmasyn?
Eýropada on saǵat jandy daýysta án aıtqan adamdy Gınnestiń rekordtar kitabyna engizipti. Bizdegi jyraýlar kúni keshege deıin úsh kún, úsh tún jyrlaıtyn. Ondaı «tańǵa shabatyn» jyraýlarǵa degen qurmet bólekshe edi. Sodan da shyǵar, jyrshylyq ónerge kelgen árbir jas «tańǵa shabýǵa» talaptanǵan. Keshegi ótken Qudaıbergen kerderi, Súgir, Teńizbaı, Naýryzbek sııaqty kóptegen jyraýlar birneshe kún boıy toqtamaı jyrlaǵanda sarqylmas jyr telegeıin tasytatyn. Buǵan olardyń repertýarlary da, jyraýlyq sheberlikteri men kúsh-qýattary da molynan jetetin. On saǵat án aıtqanǵa aýyzdary ashylyp júrgen eýropalyqtar muny estise ne der edi? Ondaı, jyr ónerin ómiriniń mazmuny etken, tarıhı jyr-dastandardy saǵattap jyrlaıtyn, maqamy men daýysy tyńdarmandy elitip ákete alatyn jyraýlar ortamyzda áli de bar. Olar óz ortalarynda úlken suranysqa da, qurmetke de ıe. «Óz ortasy» dep otyrǵanymyz babadan jetken asyl mura – jyrshylyq ónerdi janyna serik etkender, ónerdiń aınalasynda júrgen adamdar. Al jalpaq jurtqa bul jyraýlardyń ózderi de, ónerleri de tanymal emes. Kóńil alańdatar taǵy bir jáıt. Biz aıtyp otyrǵan jyraýlardyń bári de aǵa býyn ókilderi. Al jastardyń arasynda jyrshylyq ónerge qyzyǵyp, terme-nasıhat aıtyp júrgen ónerpazdar bar bolǵanymen, olardan baıaǵydaı tańdy tańǵa jalǵap jyrlaýǵa degen umtylysty kóre almaımyz. Óıtkeni, oǵan suranys joq. Jas jyrshylarǵa da saǵattap jyrlanatyn dastandardy jattaý asa qıyn bola qoımas, biraq, ony tyńdaıtyn jurt bolmasa etken eńbek esh ketpeı me?
HHI ǵasyrdyń adamdary tereńnen góri shalshyqty, saf tunyqtan góri qur jyltyrdy jaqsy kóredi. Uzaq jyrdyń tereń mánine úńilip, ondaǵy fılosofııalyq oılardy tergenshe, estradanyń áýenine eltip, birer mınýt kóńil serpigen tyńdarmanǵa ońaı. Qaptaǵan arzanqol dúnıeniń ortasyna qymbat, biraq, quny da soǵan turarlyq baǵaly dúnıeni aparyp ótkizý qandaı qıyn bolsa, asyqqan, aptyqqan, elirgen, esirgen zamanda jurtqa jyraýlyq ónerdi dáriptep, tanytý da sondaı mashaqatty sharýa bolar. Alaıda, osynyń údesinen shyǵyp otyrǵandar bar. Qyrǵyz aǵaıyndar, máselen. Qyrǵyzda ataqty bir ǵana jyr bar. Sonyń ózin olardyń qalaı qasterlep, álemge qalaı tanytyp otyrǵanyn kórgende bizdiń «jyr-dastan uzaq, efırge, sahnaǵa shyǵarýǵa yńǵaısyz» dep júrgenimizdiń bári qur syltaý ekenine kózimiz anyq jetedi. Qyrǵyzdyń qandaı merekesinde de «Manas» jyry jyrlanady. Ony jyrlaıtyndardy «Manasshy» dep aıryqsha qurmetteıdi. Álemge de mádenı qundylyǵy retinde sol jyrdy kórsetip, ony álemdegi eń uzaq jyr retinde rekordtar kitabyna engizip te qoıypty. Shyndyǵynda, bizde ondaı jyrdyń talaıy bar emes pe? «Qyrymnyń qyryq batyry» «Manastan» kem be? Kórkemdigi jaǵynan da, kólemi jaǵynan da esh kem emes. Biraq, ony ózge túgil, ózimiz bilmeımiz.
Ózbekterde bizdegideı jyraýlyq óner bolǵan joq. Biraq, olar «Alpamysty» enshilep alǵaly qashan?! «Alpamystyń urpaqtarymyz» degen sózdi teledıdardan kúnde qaıtalaıdy, osy jyrdyń jelisi boıynsha kórkem fılm de túsirip tastady. Jyraýlyq ónerin joǵaltyp almaı, dáriptep kele jatqan aǵaıyndardyń biri – qaraqalpaqtar. Qaraqalpaqstanda qazirgi kezde «Qaraqalpaqstannyń halyq jyraýy» degen resmı ataq bar. Ondaı ataq jyr-terme aıtýmen elge tanylǵan, memlekettik merekelerde jyr-dastandardy naqyshyna keltirip oryndap júrgen ónerpazdarǵa beriledi. «Qyryq qyz» dastany, «Edige» jyry tárizdi jyr-dastandardy qazirgi jyraýlardyń oryndaýynda efırden berip, týrısterge tyńdatyp jatqanyn ózimiz kózimizben kórdik.
Uıǵyrlardyń ulttyq mýzykaǵa degen kózqarastarynan da úırenerimiz bar. Olar on eki «muqamyn» túgendep, júıelep qoıǵan. Al qazaqta qansha jyr maqamy baryn bir Qudaıdan basqa ázirge eshkim bilmeıdi. Ony túgendep, zerttep jatqan eshkim joq.
Ótken jyly Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn toıladyq. Osy mereıtoıdyń sebebimen birtalaı tarıhı, mádenı jádigerlerimizdi jańǵyrttyq. Kereı men Jánibekten bastap, Kenesaryǵa deıingi el basqarǵan handar týraly kóptep aıtyldy, jazyldy. Handar shejiresi jasaldy. Árbir hannyń tusyndaǵy saıası oqıǵalar, jaýgershilik jyldary, onda erlik kórsetken batyrlar da nazardan tys qalmady. Elimizdiń túpkir-túpkirinde is-sharalar ótip, eń sońynda Tarazda dúrkiregen toı ótkizip baryp, merekeni qorytyndyladyq.
Alaıda, osy tarıhı, saıası máni zor shara kezinde jyraýlyq óner taǵy da umyt qalǵandaı. 550 jyldyqqa oraı aıtys uıymdastyryp, eldiń ótkeni men búginin jyrlatqanymyz tárizdi, jyraýlardyń da basyn qosyp, ár kezeńderdegi tarıhı oqıǵalar sýrettelgen handar men batyrlar jaıyndaǵy tarıhı jyr-dastandarymyzdy jyrlatýǵa bolmas pa edi? Gazetterde jyraýlyq poezııa týraly ǵylymı baǵyttaǵy maqalalar shyǵyp jatty. Shyndyǵynda, osy mereıtoıǵa oraı jyraýlyq óner týraly, handardyń aqylgóıi bolǵan, handyq kezeńde úlken saıası, ıdeologııalyq qyzmet atqarǵan jyraýlar týraly súbeli eńbekterdi jaryqqa shyǵaratyn jónimiz bar edi. Ókinishke oraı, munyń biri de atqarylǵan joq.
Jyr – halyqtyń tárbıe quraly. Jyrda halqymyzdyń tarıhy, dúnıetanymy, búkil bolmysy kórinis tapqan. Din de, dil de, fılosofııa da, kórkem, baı til de bar munda. Tarıhı jyr-dastandardy sózdik qorymyzdyń muraǵaty deýge bolady. Ony oryndy paıdalanyp, nasıhattap, dáripteý arqyly jas urpaqtyń sanasyna sińire bilsek, utarymyz kóp. Jyraýlyq óner qazaqtyń baı murasy, ulttyq rýhanı qazynasy. Onyń qadirine jetip, óz bıigine qondyryp, ult ıgiligine paıdalaný jyrshylyq ónerdiń aınalasynda júrgen azǵantaı qaýymnyń ǵana mindeti emes, memlekettik deńgeıde atqarylatyn úlken sharýa.
Nurbaný KAMAL
