جاس ۇرپاقتى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيەلەۋدە حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن عاسىرلار بويى قان توگىپ، جانىن پيدا ەتكەن، وسى جولدا پەندەشىلىككە بوي ۇرماي، جان راقاتىن ىزدەمەي، ءومىرىن سارپ ەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ امانات رەتىندە قالدىرعان شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەپ، زەردەلەۋدىڭ، ونى كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
وسىنداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – مۇستافا شوقاي (1890–1941). ونىڭ دۇنيەتانىمى باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرىنىڭ ەڭ وزىق جەتىستىكتەرى توعىسىندا قالىپتاسىپ، گرۋزين، ازەربايجان، تاتار جانە ت.ب. حالىقتاردىڭ ۇلتتىق كوشباسشىلارى، فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىس، پولياك، ورىس قايراتكەرلەرىمەن قارىم-قاتىناستارى بارىسىندا شىڭدالدى. دەگەنمەن، مۇستافا كوزقاراستارىنىڭ نەگىزىن الاش جانە ءجاديد قوزعالىستارىنىڭ جەتەكشىلەرى ۇستانعان يدەيالىق-ساياسي وي-پىكىرلەر قۇرايدى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ستۋدەنت مۇستافانى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى كەڭەسشى بيۋرو قۇرامىنا ۇسىنۋى، وتارلىق ساياساتتىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وعان قونىس اۋدارۋ ساياساتىن تالداپ كورۋگە كەڭەس بەرۋى، 1917 جىلعى قازاق سەزدەرىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋعا شاقىرىپ، ءۇمىت ارتۋى، سونىمەن بىرگە جاس كەزىنەن تۇركىستانداعى ساياسي وقيعالارعا ارالاسىپ، ءجاديد قوزعالىسى راديكالدىق قاناتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعى م.شوقايدىڭ قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەسكەن ورتاق تۇلعا ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مۇنى ول ءوز سوزىمەن دە، ىسىمەن دە كورسەتتى.
م.شوقاي ءا.بوكەيحانوۆپەن، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ءا.توپچيباشي، م.ە.راسۋلزادە، س.ءجانتورين، م.بەحبۋدي، ا.فيترات، ۋبايدوللا قوجاەۆ، ت.ب. قايراتكەرلەرمەن تىعىز بايلانىستا ءجۇرىپ، سان الۋان ساياسي اعىمدار مەن مەكتەپتەردەن ساباق الدى.
م.شوقاي – ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعى، دەموكراتيالىق وي-ءورىسى تۇرعىسىنان الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن تۇتاس ءبىتىمدى تۇلعا. ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ەجەلگى گرەك، ريم اۆتورلارىنا، باتىس فيلوسوفتارى كانت، گەگەل، فيحتە، سپەنسەر، سەنت-بەۆكە، ورىس جازۋشىلارى بەلينسكي، گەگەل، سالتىكوۆ-ششەدرينگە سىلتەمەلەر وسى پىكىردىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە كورىنەدى. قايتىس بولارىنىڭ الدىندا دا ول سالتىكوۆ-ششەدرين مەن ا.ميتسكەۆيچتىڭ كىتاپتارىن وقۋ ۇستىندە بولادى.
زايىبى ماريا شوقاي مۇستافانى: «ساياسات ادامى بولعاندىقتان، بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن كوپ ويلاناتىن. تاريحتى بەرىلىپ وقيتىن. پاريج كىتاپحاناسىنا باراتىن. ادامدار اراسىنداعى قاتىناستاردى زەرتتەۋگە ۇلكەن ءمان بەرەتىن» دەپ ەسكە الادى.
تاۋەلسىزدىك فيلوسوفياسى
م.شوقاي ءومىرىنىڭ الفا مەن ومەگاسى تاۋەلسىزدىك يدەياسى بولىپ تابىلادى. «كەڭەس وكىمەتى جانە قىرعىزدار»، «قىرعىز كەڭەس رەسپۋبليكاسى»، «قىرعىزداردىڭ لەنينگە حاتى»، «قىرعىزدار كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولاستىندا»، «قىرعىزياداعى اشارشىلىق» (قىرعىزدار – قازاقتار. – ك.ە.) جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە ولكەدە ورناعان جاڭا وكىمەتتىڭ وتارلىق ۇستەمدىكتىڭ بۇركەمەلەنگەن ءتۇرى ەكەندىگىن، پرولەتارياتى جوق ەلدە پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن ورناتۋدىڭ باسقاشا بولۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن جان-جاقتى دالەلدەپ بەردى. الاش جەتەكشىلەرى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ تا سولاي پايىمداعان.
ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى دە «پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيا جانە رەنەگات كاۋتسكي» دەگەن ەڭبەگىندە «كەڭەستەر – پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيانىڭ ورىستىق فورماسى» دەپ تانىعان-دى. ال ستالين بولسا، 1921 جىلى ح پارتيا كونفەرەنتسياسىندا: «ناتسيونالنوە سامووپرەدەلەنيە پرەۆراتيلوس ۆ پۋستوي زۆۋك… ەتوگو لوزۋنگا ۋ ناس بولشە نەت ۆ پروگراممە» دەپ كەسىپ ايتادى.
تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ اسا قاتىگەزدىكپەن جانىشتالۋىنان جانە كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ وسى مالىمدەمەلەرىنەن سوڭ م.شوقايدىڭ ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدەن باسقا امالى قالمايدى.
ەڭ الدىمەن ول «رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق پروتسەستىڭ بىرتۇتاستىعى»، وندا «ۇلتتىق ماسەلەنىڭ پرولەتارلىق رەۆوليۋتسيا مۇددەلەرىنە باعىنىشتىلىعى» تۋرالى لەنيندىك تەوريانى جوققا شىعارىپ، تۇركىستان ماسەلەسىن ءبىر ەلدىڭ ىشىندە ازشىلىققا اينالىپ قالعان حالىقتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن «ۇلتتىق ماسەلە» شەڭبەرىندە ەمەس، «ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ماسەلە» رەتىندە قاراستىردى. «ۇلتتىق ماسەلە» مەملەكەت ىشىندە وزدەرىنىڭ جاعدايلارىن جەڭىلدەتۋگە باعىتتالعان رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدى بىلدىرسە، م.شوقاي قويىپ وتىرعان «ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ماسەلە» مەتروپوليادان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدى ماقسات تۇتادى. جاي ۇلتتىق ماسەلە مەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ماسەلەنىڭ وزگەشەلىگى وسىندا.
بۇرىن ۇلتتىق جەتەكشىلەر زەمستۆولىق اۆتونوميا تۋى استىندا ارەكەت ەتىپ، كەيىن قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ باس كەزىندە ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا جاريالاۋ جولىنا تۇسسە، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ جويىلۋى جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تاراتىلۋىنان سوڭ ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋدا باتىل قادامدار جاسالا باستايدى. ولكە تۇرعىندارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا جاڭا كەزەڭ باستالادى.
مۇستافا شوقاي الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى يدەيالارىن ەميگراتسيالىق جاعدايدا جالعاستىرا وتىرىپ، قوزعالىستىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن، ياعني كۇرەستىڭ تۇپكى ماقساتى مەن وعان جەتۋ جولدارىن انىقتايدى.
تولىق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋ جونىندەگى پىكىرگە دەن قويۋى م.شوقايدىڭ 1919 جىلعى پاريجدەگى ۆەرسال كونگرەسىنە جولداعان راديوتەلەگرامماسىنان-اق بايقالعانىمەن، بۇل يدەيا، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى رەتىندە، ونىڭ 1923 جىلى 15 مامىردا «Orient et Occident» دەگەن پاريجدىك جۋرنالدا جاريالانعان ماقالاسىندا جان-جاقتى ناقتىلانادى. وندا اۆتونوميا باعدارلاماسىن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن اۋىستىرۋ ماسەلەسى تۇڭعىش قويىلادى. ماقالا ەۋروپا باسپاسوزىندە تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەس جۇرگىزەتىندىگى تۋرالى دا تۇڭعىش ماتەريال بولاتىن.
م.شوقايدىڭ بۇرىنعى اۆتونوميا تۋرالى يدەيادان تولىق تاۋەلسىزدىك يدەياسىنا كوشۋى جالعىز تۇركىستاندىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ازەربايجان، تاتار-باشقۇرت، ۋكراين، گرۋزين ۇلتتىق قوزعالىستارى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى فاكتورعا اينالادى. ماقالا بۇكىل ەۋروپا جۇرتشىلىعىنىڭ قوعامدىق وي-پىكىرىنە اسەر ەتەدى، سەبەبى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ باسىن اشۋعا كومەكتەسەدى، حالىقتى «تاريحي» جانە «تاريحي ەمەس» دەپ ءبولىپ-جارۋشى كەۋدەمسوق اۆتورلاردىڭ تۇسىنىگىنە وزگەرىس ەنگىزدى، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ساياسي تۇرعىدان جەتىلگەندىگىن كورسەتتى. قازاق، وزبەك، قىرعىز، ت.ب. تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ وزدەرىن «اعا حالىق» رەتىندە ەسەپتەيتىندەر ساياساتىنىڭ نىسانى ەمەس، تاريح سۋبەكتىسى ەكەندىگىن ورىس، فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىس، پولياك، تۇرىك، شاعاتاي، گرۋزين تىلدەرىندە جازىلعان ەڭبەكتەرىندە اسقان شەبەرلىكپەن، بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن جەتكىزدى.
م.شوقاي ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى ەشبىر بالاماسى جوق، بارىنەن دە بيىك تۇرعان ادامزات قۇندىلىعى رەتىندە ەسەپتەدى جانە ونى ءار حالىقتىڭ تابيعي قۇقى رەتىندە سانادى. سەبەبى مەملەكەتتىك بيلىك حالىقتىڭ تولىقتاي ءوز قۇزىرىندا بولعان جاعدايدا عانا ونىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى جۇزەگە اسادى، سىرتقى سۇعاناقتىقتان قورعانۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
«تابيعي قۇقىق» دەگەنىمىز – حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ اجىراتىلمايتىن قۇقىعى. ونى مەملەكەت تە، باسقا قۇرىلىم دا مەنشىكتەنە المايدى. «تابيعي قۇقىق» يدەياسى امەريكانىڭ تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى (1776), فرانتسۋزداردىڭ ادام مەن ازامات قۇقىقتارى دەكلاراتسياسىندا جانە باسقا دا اكتىلەردە كورىنىس تاپتى. م.شوقاي، وزىق زاڭگەر، ويشىل ساياساتكەر رەتىندە، ونى وسى ماعىنادا ۇعىندى.
حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋشىلىعى باسقا حالىقتىڭ قۇقىن بۇزۋعا باعىتتالماعان، الايدا مەت-روپوليا تاراپىنان وعان قارسى سان الۋان كەدەرگىلەردىڭ ورىن الۋى وتارلىق ۇستەمدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەن عانا تۋىندايدى.
حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقى تۋرالى ماسەلە م.شوقايدىڭ «تۇركىستانداعى كەڭەس ۇلتتىق ساياساتىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى»، «ۇلتتىق ماسەلە توڭىرەگىندە»، «ۇلتتىق كۇرەس مايدانىندا»، «كەڭەس وداعىنداعى ۇلتتىق ماسەلە» جانە ت.ب. ەڭبەكتەرىندە وسى باعىتتا سارالانادى. «اۆتونوميادان – تاۋەلسىزدىككە» دەگەن ەڭبەگىندە: «اۆتونوميا – ءبىزدىڭ باسىمىزدان كەشكەن ءبىر تاريحي قۇبىلىس. بۇگىن ءبىز ونى ەسكە تۇسىرۋمەن، عانا شەكتەلەمىز. قايتالامايمىز!
ەرەسەك ادامدار وزدەرىنىڭ بالالىق ءداۋىرىن ەسكە الاتىنى – تابيعي قۇبىلىس. بىراق ول سول داۋىرگە قايتا ورالامىن دەپ ويلامايدى. سول سياقتى ءبىز دە ۇلتتىق ساياسي ءومىرىمىزدىڭ بالالىق ءداۋىرى بولعان تۇركىستان اۆتونومياسىن تەك تاريحي قۇبىلىس رەتىندە عانا ەسكە الامىز» دەپ جازدى.
ازاتتىققا اپارار جول
م.شوقاي تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۇپكى ماقساتىن ايقىنداپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە جاڭا جاعدايدا وعان جەتۋ جولدارىن، قيمىل باعىتتارى مەن سيپاتىن بەلگىلەپ بەردى. ول ەندىگى جەردە يساتاي مەن ماحامبەت، كەنەسارى، ت.ب. باستاعان، ءتىپتى كەڭ كولەمدە ورىن العان 1916 جىلعى قارۋلى كوتەرىلىستەردىڭ دە زامانى وتكەنىن، سول سەبەپتى بوستاندىققا بەيبىت جولمەن، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ كۇش-جىگەرىن ءبىر ماقسات جولىندا بىرىكتىرۋ، ۇلتتىق سانانى وياتۋ ارقىلى جەتۋدىڭ مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى ساياسي جوسپارىن ۇسىندى.
باسماشىلىق تا – ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن ايتىپ، بىراق «ءوزارا بايلانىسى جوق جەرگىلىكتى سيپاتتاعى مۇنداي بوي كورسەتۋلەرمەن اتامەكەنىمىزدى قۇتقارۋ مۇمكىن بولمايتىنىن ءبىر ساتكە دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك» دەپ ەسكەرتەدى. ول ءومىر بويى قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك حالىقتارىنىڭ دەربەستىككە قول جەتكىزۋى ولاردىڭ ءوز قولدارىندا، بىرلەسە بىلۋىندە ەكەندىگىن تۇسىندىرۋمەن بولدى. عىلىمي تىلگە كوشسەك، م.شوقاي بۇل حالىقتاردى ءبىر ۇلت رەتىندە ەسەپتەپ، ولاردى تۇركىستاندىقتار دەپ، ال ولار مەكەندەگەن اۋماقتى تۇركىستان دەپ اتادى. ول ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ جولىن ۇستاندى. بۇل ماسەلە بويىنشا ءوز كوزقاراسىن م.شوقاي «تۇركىستان تۇرىكتەرى» (1932) دەگەن ەڭبەگىندە بىلايشا باياندايدى: «تۇركىستاننىڭ بولاشاعى «تاۋەلسىز تۇركىستان» ۇرانى استىندا رەسەيدەن ءبولىنىپ شىعىپ، تۇركىستان مەملەكەتىن قۇراتىن حالىق بۇقاراسىنىڭ قولىندا… ءبىز بۇگىن ۇلتتى قۇتقارۋ كۇرەسىمىزدە، ۇلتتىق قۇرىلىسىمىزدا تۇركىستاندىقتاردى رۋ، ۇلىستارعا ءبولىپ، ىشتەن ىرىتكى سالاتىنداردى تۇركىستان ۇلتشىلدىق يدەياسى مەن مۇراتتارىنىڭ جاۋلارى دەپ ەسەپتەيىز. قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن… – ءبارى ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق ۇرانى استىنا توپتاسپايىنشا، تۇركىستاننىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس».
ول تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن، ونىڭ، ياعني تۇركىستاننىڭ تۇرىكشىلدىگىمەن شاتاستىرۋعا بولمايتىندىعىن ەسكەرتەدى. تۇرىكشىلدىك – بۇل ەتنيكالىق شىعۋ تەگى، ياعني ەتنوگەنەز بەن مادەنيەت ماسەلەسى، ال تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس – كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە.
مۇستافانىڭ تۇرىكشىلدىگى جانە ونىڭ بۇل تاقىرىپ جونىندەگى ەڭبەكتەرى تۇركىستانمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول، ۇلتتىق تۇركىلىك مۇددەلەردى قورعاۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداعان كەزدە، ەشبىر قيىندىقتان باس تارتپايتىن. تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتىستىكتەرىنە شىن جۇرەگىمەن قۋاندى، ونى باسقا تۇركى ەلدەرى ءۇشىن رۋحتاندىرۋشى كۇش رەتىندە سانادى. «رەسەيدە قوعامدىق جۇيەنىڭ ءارتۇرلى بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ تۇرىكشىلدىككە جاۋ بولاتىن… ول سول ارقىلى تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى تۇركياسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ماحابباتىن سۋىتىپ، اقىرىندا جويىپ تا جىبەرۋدى ماقسات تۇتادى» دەپ جازدى.
م.شوقايدىڭ: «ءبىز، تۇرىكتەر، تۇركياعا قاتىستى ماسەلەلەردە اسا اباي بولۋعا ءتيىسپىز. تۇركيانىڭ ءتول مۇددەلەرىمەن، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمەن قايشى كەلەتىن ىستەرگە بارماۋىمىز لازىم» دەگەن وسيەتىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون.
م.شوقاي مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس فورمالارى مەن تاسىلدەرىن تەوريالىق تۇرعىدان بەلگىلەپ قانا قويعان جوق، ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەرىن قالىپتاستىردى. ەميگراتسيانىڭ اسا قيىن دا كۇردەلى جاعدايىندا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ساياسي ۇيىمىنا باسشىلىق ەتتى، «يەني تۇركىستان»، «ياش تۇركىستان»، «تۇركىستان» جۋرنالدارىن ۇيىمداستىردى. كرەمل قوجالارىنىڭ ءوزىن مازاسىزداندىرعان «ياش تۇركىستان» باسىلىمى ون جىل بويىنا (1929-1939 جج.) شىن مانىندەگى ازاتتىق جارشىسىنا اينالدى.
«پرومەتەي»، «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارى، ەۋروپالىق باسىلىمدار ارقىلى تۇركىستان ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ سيپاتى مەن تۇپكى ماقساتى، ادىلەتتىلىگى جونىندەگى ويلارىن الەم قاۋىمداستىعىنا جەتكىزىپ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىردى. ءوز تاراپىندا سوڭعى جاعداي ۇلتتىق ازاتتىق قوزعالىسقا عانا ەمەس، كەيىن ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاعان ورتاازيالىق رەسپۋبليكالارعا مورالدىك قولداۋ كورسەتۋگە العىشارتتار قالادى.
بىرنەشە رەت وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تالاپتارى جونىندەگى ۋكراينا، گرۋزيا، ازەربايجان جانە سولتۇستىك كاۆكازدىقتار وكىلدەرىمەن بىرگە ۇلتتار ليگاسىنىڭ شتابىنا مەموراندۋم تاپسىرۋ ءۇشىن جەنەۆاعا باردى. جەنەۆا، لوندون، پاريج، بەرلين، ۆارشاۆا قالالارىندا سۇحباتتار بەردى. ايگىلى ديپلوماتتار، ساياساتكەرلەر مەن جۋرناليستتەردىڭ فورۋمدارىندا تۇركىستاندىقتاردىڭ ساياسي باعدارلاماسى جونىندە باياندامالار جاسادى. سولاردىڭ بىرىندە، 1930 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا «France-Orient» كوميتەتىنىڭ جينالىسىندا: «ءبىزدىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىمىز تۇركىستان داۋىسىن ەڭ الىس قيىرلارعا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتادى، حالقىمىزدىڭ اتىنان «تۇركىستان تولىق مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتەدى!» دەپ بار داۋىسىمىزبەن ايقاي سالۋعا كەز كەلگەن مۇمكىندىكتى العىس سوزىمىزبەن پايدالانامىز» دەگەن ەدى.
مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بۇرىنعى مۇشەسى جانە گرۋزيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.چحەنكەلي: «مۇستافانىڭ پاريجدەگى، لوندونداعى، جەنەۆاداعى جانە باتىستىڭ باسقا دا ورتالىقتارىنداعى قىزمەتىنىڭ سان الۋاندىعى مەن ناتيجەلىلىگى سونشالىقتى، ءتىپتى ونى ەسەپكە الۋ قيىنعا سوعادى… دالا ازناۋريىنەن ول ناعىز حىلىقتىق-ۇلتتىق كوسەمگە اينالدى» دەپ ايتقان-دى. م.شوقايعا وسى ماعىنالاس باعا ا.يا.شۋلگين تاراپىنان دا بەرىلەدى. «شىن مانىندە ول بايتاق ەلدىڭ، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ، ءبۇتىن تۇركىستاننىڭ ناعىز كوسەمى بولاتىن» دەپ اعىنان جارىلا، م.شوقايدىڭ قىرقىندا ءسوز سويلەدى.
م.شوقايدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى وي-پىكىرلەرى ۋاقىت پەن زامان تالاپتارىنا ساي ناقتىلانىپ، تولىقتىرىلىپ وتىردى. بۇل جاعداي، اسىرەسە، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ نەگىزگى كۇشتەرىنە، وداقتاستار ماسەلەسىنە، قوزعالىستاعى جاستاردىڭ، ۇلتتىق كادرلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ينتەلليگەنتسيانىڭ رولىنە قاتىستى. ارينە، مۇنىڭ ارقايسىسى بويىنشا ءبىر-ءبىر ەڭبەك جازۋعا بولادى.
«ۇلتتىق كۇرەس مايدانىندا» دەگەن ەڭبەگىندە (1931): «ءبىز جاستارىمىزدىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىتى مەن سەنىمىنىڭ ءسال دە بولسا كەمۋىنەن قورقامىز. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، ءبىزدىڭ ۇلتتىق توڭكەرىسىمىز بەن ۇلتتىق مەملەكەتىمىز جاستارىمىزدىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمىنە بايلانىستى» دەپ، جاستاردىڭ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنۋىنە زور ءمان بەردى. قايراتكەردىڭ بۇل اماناتى دا بۇگىنگى كۇنى وزەكتىلىگىن ساقتاپ، ەلىمىزدىڭ ساياساتىنان كورىنىس تابۋدا.
تۇپكى ماقسات – مەملەكەت
بولاشاق تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ ساياسي جۇيەسى، ىشكى، سىرتقى ساياساتى جونىندەگى ماسەلەلەر م.شوقايدى ويلاندىرماي قويعان جوق. الايدا ول ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى: «حالقىمىز مەملەكەتى مەن قوعامدىق ءومىرىن ءوز قالاۋىنشا قۇرۋ قۇقىعىنا يە بولا الماي وتىرعان كەزدە، سىرتقى ورتاق جاۋعا قارسى بىرلىكتە كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان شاقتا، تۇركىستاننىڭ بولاشاعى اناداي نەمەسە مىناداي تايپانىڭ قولىندا دەپ پايىمداۋعا سالىنىپ جۇرسەك، مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق جاۋىمىزدىڭ ديىرمەنىنە سۋ قۇيىپ، نانىنا ماي جاعىپ بەرۋدەن باسقا ەشتەڭە دە بولماس ەدى» دەپ 1932 جىلى ەسكەرتكەن.
دەگەنمەن، ونىڭ تۇركىستاندا دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋدى ارماندايتىنى تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى ورگاندارىن قۇرۋعا اتسالىسقان كەزىنەن بەلگىلى ەدى. رەسەي قۇرامىندا بولعانىمەن، مۇحتاريات شىن مانىندەگى ورتالىق ازياداعى تۇڭعىش دەموكراتيالىق ەل بولدى. ونىڭ ساياسي جۇيەسى جونىندە ءوز ەستەلىكتەرىندە م.شوقاي بىلاي دەيدى: «ءبىز سول تۇستا اۆتونوميانى بىلاي تۇسىنەتىنبىز: تۇركىستاننىڭ دەربەس ەل باسقاراتىن مەكەمەلەرى مەن اتقارۋ ورگاندارى، ياعني زاڭ شىعاراتىن پارلامەنتى جانە ءىس جۇرگىزەتىن ۇكىمەتى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايتىنبىز».
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن م.شوقاي قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك حالىقتارىنىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ، تۇركىستان فەدەراتسياسىن قۇرۋدى ۇسىندى. زايىبى ماريا شوقايدىڭ مۇستافا شۆەيتساريا مەملەكەتى تارىزدەس فەدەراتسيا قۇرعىسى كەلدى دەۋى سوندىقتان. وعان ەنەتىن بەس حالىقتىڭ بىردە-ءبىرى ارتىقشىلىقپەن پايدالانبايتىن، تەڭ قۇقىلى بولماق.
مەملەكەت قۇرۋ – ساياسي ماسەلە، سوندىقتان دا ول ناسىلدىك ەرەكشەلىككە ەمەس، گەوساياسي فاكتورعا باعىت ۇستاعاندى قالايدى. كەيبىر اۆتورلاردىڭ مەملەكەتتى تۇرىك بىرلىگى نەگىزىندە قۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارىنا وراي م.شوقاي بىلايشا تۇسىندىرمە بەرەدى: «ءبىز ساياسي جانە ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلەنى تالقىلاپ وتىرمىز… مىسال ءۇشىن قىرىمدى، تۇركىستاندى جانە ازەربايجاندى الايىق. بۇلار تۇرىك ولكەلەرى. بۇل ولكەلەردەگى تۇرىك ناسىلدەرى ءوزارا مادەني بايلانىستا ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. ويتكەنى ولاردىڭ تەگى، ءناسىلى ءبىر – تۇرىك. ال ولاردىڭ ساياسي ماسەلەدەگى بىرلىگى جونىنەن الساق، بۇل باسقا ماسەلە. ماسەلەن، ازەربايجان ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعىنان، تۇركىستانعا قاراعاندا، گرۋزيا مەن كاۆكاز ۇلتتارىنا كوبىرەك بايلانعان. سول سەبەپتى ونىڭ كاۆكاز فەدەراتسياسىنا كىرۋى ابدەن تابيعي. قىرىم دا سول ءتارىزدى. ول ساياسي، ەكونوميكالىق جاعىنان بىزدەن گورى ۋكرايناعا جاقىن».
مەملەكەت قۇرۋدا جاعرافيالىق جانە سودان تۋىندايتىن باسقا دا جاعدايلاردى ەسەپكە الۋ كەرەكتىگى جونىندەگى وي-پىكىرلەرىن 1939 جىلى جازىلعان «تۇرىك بىرلىگى جونىندە» دەگەن ەڭبەگىندە ناقتىلاپ، رەسەيگە قاراعان تۇرىك دۇنيەسىندە تەك تۇركىستاننىڭ گەوساياسي جاعدايى عانا ونىڭ تۇرىكتىك تالاپتارىنا سايكەس كەلەدى دەپ قورىتىندىلايدى.
مۇنان الايدا تۇركى مەملەكەتتەرى، گەوساياسي فاكتورلارعا باسىمدىق بەرە وتىرىپ، ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم اجىراسىپ كەتۋى ءتيىس دەگەن ۇعىم تۋمايدى. تۇرىكتەر كەز كەلگەن ۋاقىتتا جانە كەز كەلگەن جەردە ءبىر-بىرىنە رۋحاني-مورالدىك كومەك كورسەتۋلەرى كەرەك دەيدى.
بىراق مۇستافا ەشقاشان دا انادولىدان التايعا دەيىن ءبىر تۇرىك مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەگەن ەمەس. سوندىقتان دا ونى تۇرىكشىلدىكتىڭ تۇركىستاندىق باعىتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەۋىمىزگە نەگىز بار.
م.شوقاي ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى، ۇلتتىق بولعاندا، سول مەملەكەت بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستارعا قىزمەت ەتەتىن مەملەكەت قۇرۋدى ارماندادى. سەبەبى ۇلتتىق مادەنيەت تەك ۇلتتىق مەملەكەتتە عانا ءوسىپ-وركەندەيدى، ول ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. «اتاقتى المان فيلوسوفتارى كانت پەن فيحتەلەر: حالىق ءبىرىن-ءبىرى جانە ءوزىن-ءوزى باسقارا المايتىن، باسقالاردىڭ باسقارۋىندا عانا بولاتىن توبىرلار. ۇلت – باسقالارعا تاۋەلدى بولماعان، ءوزىنىڭ مەكەمەلەرىنە يە جانە ءوزىنىڭ بىرىڭعاي مۇددەسى بار حالىقتار جيىنتىعى. فيلوسوفياسىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، حالىق – وبەكت، ۇلت – سۋبەكت» دەپ جازادى م.شوقاي.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتارلىق ساياساتتىڭ وبەكتىسى بولىپ كەلگەن حالىقتى ءوزىن-ءوزى بيلەيتىن تاريح سۋبەكتىسىنە اينالدىرۋ ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا جۇكتەلەدى. سەبەبى «دۇنيەجۇزىندە زيالىلارسىز ۇلتقا اينالعان ساياسي، الەۋمەتتىك حالىق بۇقاراسى بولعان ەمەس».
م.شوقاي بولاشاق تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ ساياسي ءتۇزىلىمى جونىندە ماسەلەنى انىقتاۋدى حالىقتىڭ ءوز قالاۋىنا قالدىرعان تۇستارى بولعانىن دا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. «راحىم انگام تاۋبەسىنە كەلدى» (1930) دەگەن ەڭبەگىندە: «مەن، مۇستافا شوقايۇلى، تۇركىستان حالقىنىڭ ءوز قالاۋى، ءوز تاڭداۋىمەن قۇرىلعان باسقارۋ اپپاراتىنا ءوز ەركىممەن قىزمەت ەتۋگە دايىنمىن. ءوز پىكىرلەستەرىمىزدى دە وسىنداي مەكەمەلەردىڭ ماڭايىنا توپتاسۋعا شاقىرامىن. ەگەر ول كەزدە تۇركىستان بۇقاراسى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى ءۇشىن كەڭەستىك جۇيەنى تاڭداسا، وندا مەن ول وكىمەتكە شىن نيەتىممەن ادال قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەرەمىن» دەپ مالىمدەيدى.
دەگەنمەن، م.شوقاي بولاشاق تۇركىستان مەملەكەتىندە دىنگە دە، ناسىلگە دە ەش ارتىقشىلىق بەرىلمەيتىنىنە، ادامداردى ۇلتىنا وراي الالامايتىندىعىنا سەنىممەن قاراپ، زايىرلى قوعام ورناتۋعا ۇمتىلدى. ول ءوزىنىڭ ساياسي كۇرەسى مەن قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك، قىرعىز حالىقتارىنىڭ بولاشاعى جونىندەگى كوزقاراسى تۇپكىلىكتى ايقىندالعان كەزدە: «الىستان دا، جاقىننان دا بىزگە تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق-ساياسي جوسپارلارىنا سايكەس كەلە بەرمەيتىن اقىل-كەڭەس بەرىلىپ كەلەدى. ولار ءۇش سيپاتتا. ءبىرى – تۇركىستان بۇكىل ورتا ازيانى قامتيدى، سول سەبەپتى ول ازياعا باعىت-باعدار ۇستاۋى ءتيىس; ەكىنشىسى – تۇركىستان – مۇسىلماندار مەن مۇسىلماندار مادەنيەتىنىڭ ەلى، سوندىقتان دا ول يسلامشىلدىق كۇرەستىڭ ماڭىزدى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانى ءجون; ءۇشىنشىسى، ءوز اتاۋى كورسەتىپ تۇرعانداي، تۇركىستان – تۇركىلەردىڭ ەلى، تۇركىلەردىڭ بەسىگى، وسى تۇرعىدان ول تۇرىكشىلدىك ورتالىعى بولۋى قاجەت دەگەنگە سايادى» دەپ ولاردىڭ بۇل تالاپ-ۇسىنىستارىنا دەموكراتيالىق قوعام ارتىقشىلىقتارى تۇرعىسىنان جاۋاپ بەرەدى.
بولاشاق مەملەكەت ءۇشىن ءدىني، ناسىلشىلدىك قايشىلىقتارعا اكەلەتىن جولداردان اۋلاق بولۋ كەرەكتىگىن، ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا اسا ساقتىقپەن، قۇرمەتپەن قاراۋشىلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتادى.
تاۋەلسىز قازاقستاندا ۇلتتار مەن ۇلىستار جونىندە جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسات تا وسى مۇستافا اماناتىنا جەتەلەيدى.
م.شوقاي اۆتوكراتيالىق، توتاليتارلىق جۇيەلەردى جەك كوردى. گيتلەر مەن ءستاليننىڭ ءبىرى – «ناتسيست»، ەكىنشىسى – «ينتەرناتسيوناليست» دەپ اتالعانىمەن، ەكەۋىنىڭ دە «ساياسات پەن زۇلىمدىقتا دارەجەلەرى بىردەي» دەپ ءتۇسىندى.
«1936 جىل» دەگەن ەڭبەگىندە، – «كەڭەستىك رەسەيدە بار نارسە ستالينگە بايلانىستى. شوشقالار تورايلاسا، سيىرلار بۇزاۋلاسا، بيداي مەن ماقتا مول ءونىم بەرسە – وسىنىڭ ءبارى ءستاليننىڭ قىزمەتى، ءستاليننىڭ ىستەگەنى بولىپ تابىلادى. دەمەك، بۇل ەلدە ءستالينسىز شوشقا تورايلامايدى، بيداي ءوسىپ-ونبەيدى» دەپ سىنادى كەڭەستىك جۇيەنى.
بۇل دا – م.شوقايدىڭ ۇلكەن دەموكرات بولعاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
مۇستافانىڭ تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسى رەسەيدى جەك كورۋدەن، نە ونىمەن بارلىق مادەني، ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ءۇزۋ يدەياسىنان تۋىندامايدى. وسىعان بايلانىستى ونىڭ «ماتەن» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى انري دە قورابتىڭ «تۇركىستان – كەڭەستىك رەسەي ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزدى ولكە» دەگەن ماقالاسىنا بىلدىرىلگەن پىكىرى بۇگىنگى كۇنگى تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق. فرانتسۋز ءجۋرناليسى كەزىندە ۆ.لەنين تۇركىستاندى رەسەي ءۇشىن «ومىرلىك ماڭىزدى» دەپ ەسەپتەگەن، ورىستار ونى ۋىسىنان شىعارماۋعا تىرىسادى دەي وتىرىپ، م.شوقايدىڭ بىرنەشە نارسەنى اتاپ كورسەتكەنىنە توقتالادى.
ا.دە كورابتىڭ تۇجىرىمدارى جونىندە مۇراعاتتان م.شوقايدىڭ قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان جارتى بەتتىك پىكىرى تابىلدى. وندا مۇستافا: «ا.دە كورابتىڭ ماقالاسى – مەنىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ناتيجەسى ەمەس. ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تۇركىستان تۋرالى ۇلكەن ماقالا جازىپ بەرگەنمىن. ال ول ونىڭ نەگىزىندە مەنىمەن سۇحباتتاسقان بولىپ، ءوز اتىنان ماقالا جازىپ شىعىپتى. ماقالادا تولىپ جاتقان تۇسىنىسپەستىكتەرگە جول بەرىلگەن» دەپ كورسەتەدى. ولاردىڭ بارلىعىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، م.شوقاي فرانتسۋز اۆتورىنىڭ ونى قالاي دا رەسەيدىڭ ماڭگىلىك جاۋى، انگليانىڭ دوسى رەتىندە سۋرەتتەۋگە قارسىلىعىن بىلدىرەدى. ول ا.دە كورابتىڭ بۇل پىكىرىن «مۇلدەم قاتە» دەپ، «اركىم دە ءبىر ەلگە كوزجۇمبايلىق جاۋلىقپەن، ەكىنشىسىنە دوستىقپەن قاراۋىنىڭ نەگە سوقتىراتىنى جونىندە وزىنە ەسەپ بەرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. مەن ءبىر نارسەنى بىلەمىن: رەسەيگە، ول قانداي بولسا دا، جاۋلىق ۇستانىمدا بولۋ – بىزدەر ءۇشىن اقىلعا قونبايتىن ساياسات بولار ەدى، ال انگليامەن ارنايى دوستىقتان ءبىزدىڭ ۇتارىمىز شامالى» دەپ تۇيىندەيدى م.شوقاي.
دەگەنمەن، ول رەسەيمەن «دوستىق» قاتىناستا بولۋدى ونىڭ دەگەنىنە كونە بەرۋمەن، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جوعالتاتىن ساياساتپەن شاتاستىرمايدى. «قانداي رەسەيمەن بولسا دا بەلگىلى دەڭگەيدە بىزدەر «دوستاسۋعا» ۇمتىلۋىمىز كەرەك. بۇل، ارينە، بىزدەردىڭ ۇلتتىق بوستاندىعىمىزدان باس تارتۋ ەمەس. قارسى جاقتان شىنايى دوستىقپەن قولداۋ تاپپايتىن جاۋاپسىز دوستىق كوپ زيانىن تيگىزەدى. مۇنىڭ، اسىرەسە، حالىق بۇقاراسى ساياسي تۇرعىدا ۇيىمداسپاعان، ءوزىن ءالى ۇلت رەتىندە سەزىنبەگەن بىزدە، تۇركىستاندا، ەستە ۇستالۋى ءتيىس» دەپ ەسكەرتەدى.
مۇستافانىڭ بۇل سوزدەرى اعىلشىن قايراتكەرى ۋ.چەرچيلل ايتقان دەلىنىپ جۇرگەن «مەملەكەتتە ماڭگىلىك دوس تا، ماڭگىلىك قاس تا جوق، تەك ماڭگىلىك ۇلتتىق مۇددە عانا بار» دەگەن ءافوريزمدى ەسكە تۇسىرەدى.
مۇستافا تاۋەلسىزدىك الىپ، دەربەس مەملەكەتىن قۇرعاننان كەيىن تۇركىستاندىقتاردىڭ، جالعىز رەسەيگە بايلانىپ قالماي، كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋىن، اسىرەسە، ءوز دامۋىندا العا كەتكەن باتىس ەلدەرىمەن ءتيىمدى قارىم-قاتىناستار ورناتۋىن قالايدى.
ول تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە دە ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە توپتاسقان تۇركىستاندىقتارعا ارقا سۇيەۋمەن قاتار، حالىقارالىق قولداۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالادى. «تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى اۋىر دا، ازاپتى دا جولداردان ءوتىپ كەلەدى. بۇل كۇرەستە ءبىز مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ مەن بەكەمدەۋدىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە سىرتتىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولامىز، بىراق «سىرتتىڭ كومەگىن تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرمەۋ شارتىمەن عانا الۋعا ءتيىسپىز» دەپ جازدى م.شوقاي 1937 جىلى.
سودان بەرى 78 جىل ءوتتى: دۇنيە وزگەردى، يمپەريالار كۇيرەپ، جاڭا مەملەكەتتەر تاريح ساحناسىنا شىقتى… بىراق ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىق ەكەندىگى، ونى قانداي دا ءبىر ساياسي ويىننىڭ نىسانىنا اينالدىرۋعا بولمايتىندىعى جونىندەگى زاڭدىلىق ەش وزگەرگەن جوق.
كوشىم ەسماعامبەتوۆ،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
"انا ءتىلى".
