Jas ūrpaqty patriottyq ruhta tärbieleude halqynyŋ bostandyǧy üşın ǧasyrlar boiy qan tögıp, janyn pida etken, osy jolda pendeşılıkke boi ūrmai, jan raqatyn ızdemei, ömırın sarp etken ata-babalarymyzdyŋ amanat retınde qaldyrǧan şyǧarmaşylyq mūrasyn zerttep, zerdeleudıŋ, ony keŋ kölemde nasihattaudyŋ maŋyzy erekşe.
Osyndai tūlǧalardyŋ bırı – Mūstafa Şoqai (1890–1941). Onyŋ dünietanymy batys pen şyǧys örkenietterınıŋ eŋ ozyq jetıstıkterı toǧysynda qalyptasyp, gruzin, äzerbaijan, tatar jäne t.b. halyqtardyŋ ūlttyq köşbasşylary, fransuz, aǧylşyn, nemıs, poliak, orys qairatkerlerımen qarym-qatynastary barysynda şyŋdaldy. Degenmen, Mūstafa közqarastarynyŋ negızın Alaş jäne Jädid qozǧalystarynyŋ jetekşılerı ūstanǧan ideialyq-saiasi oi-pıkırler qūraidy. Ä.Bökeihanovtyŋ student Mūstafany Memlekettık dumanyŋ Mūsylman fraksiiasy janyndaǧy keŋesşı biuro qūramyna ūsynuy, otarlyq saiasattyŋ män-maǧynasyn tüsınu üşın oǧan qonys audaru saiasatyn taldap köruge keŋes beruı, 1917 jylǧy qazaq sezderınıŋ jūmysyna qatysuǧa şaqyryp, ümıt artuy, sonymen bırge jas kezınen Türkıstandaǧy saiasi oqiǧalarǧa aralasyp, Jädid qozǧalysy radikaldyq qanaty jetekşılerınıŋ bırı bolǧandyǧy M.Şoqaidyŋ qazaq, özbek, qyrǧyz, türıkmen, täjık halyqtarynyŋ ūlttyq müddelerı üşın küresken ortaq tūlǧa ekendıgın däleldeidı. Mūny ol öz sözımen de, ısımen de körsettı.
M.Şoqai Ä.Bökeihanovpen, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, Ä.Topchibaşi, M.E.Rasulzade, S.Jantörin, M.Behbudi, A.Fitrat, Ubaidolla Qojaev, t.b. qairatkerlermen tyǧyz bailanysta jürıp, san aluan saiasi aǧymdar men mektepterden sabaq aldy.
M.Şoqai – özınıŋ bılımdarlyǧy, demokratiialyq oi-örısı tūrǧysynan älemdık deŋgeige köterılgen tūtas bıtımdı tūlǧa. Onyŋ eŋbekterındegı ejelgı grek, rim avtorlaryna, batys filosoftary Kant, Gegel, Fihte, Spenser, Sent-Bevke, orys jazuşylary Belinskii, Gegel, Saltykov-Şedringe sıltemeler osy pıkırdıŋ bır dälelı retınde körınedı. Qaitys bolarynyŋ aldynda da ol Saltykov-Şedrin men A.Miskevichtıŋ kıtaptaryn oqu üstınde bolady.
Zaiyby Mariia Şoqai Mūstafany: «Saiasat adamy bolǧandyqtan, bolyp jatqan oqiǧalardyŋ şeşımın tabu üşın köp oilanatyn. Tarihty berılıp oqityn. Parij kıtaphanasyna baratyn. Adamdar arasyndaǧy qatynastardy zertteuge ülken män beretın» dep eske alady.
TÄUELSIZDIK FİLOSOFİIаSY
M.Şoqai ömırınıŋ alfa men omegasy täuelsızdık ideiasy bolyp tabylady. «Keŋes ökımetı jäne qyrǧyzdar», «Qyrǧyz keŋes respublikasy», «Qyrǧyzdardyŋ Leninge haty», «Qyrǧyzdar Keŋes ökımetınıŋ qolastynda», «Qyrǧyziiadaǧy aşarşylyq» (qyrǧyzdar – qazaqtar. – K.E.) jäne t.b. eŋbekterınde ölkede ornaǧan jaŋa ökımettıŋ otarlyq üstemdıktıŋ bürkemelengen türı ekendıgın, proletariaty joq elde proletariat diktaturasyn ornatudyŋ basqaşa boluynyŋ mümkın emestıgın jan-jaqty däleldep berdı. Alaş jetekşılerı Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov ta solai paiymdaǧan.
V.İ.Leninnıŋ özı de «Proletarlyq revoliusiia jäne renegat Kautskii» degen eŋbegınde «Keŋester – proletarlyq revoliusiianyŋ orystyq formasy» dep tanyǧan-dy. Al Stalin bolsa, 1921 jyly H partiia konferensiiasynda: «Nasionalnoe samoopredelenie prevratilos v pustoi zvuk… Etogo lozunga u nas bolşe net v programme» dep kesıp aitady.
Türkıstan Mūhtariiatynyŋ asa qatygezdıkpen janyştaluynan jäne Keŋes ökımetı basşylarynyŋ osy mälımdemelerınen soŋ M.Şoqaidyŋ öz halqynyŋ ūlttyq müddelerın qorǧau joldaryn ızdestıruden basqa amaly qalmaidy.
Eŋ aldymen ol «Reseidegı revoliusiialyq prosestıŋ bırtūtastyǧy», onda «ūlttyq mäselenıŋ proletarlyq revoliusiia müddelerıne baǧynyştylyǧy» turaly lenindık teoriiany joqqa şyǧaryp, Türkıstan mäselesın bır eldıŋ ışınde azşylyqqa ainalyp qalǧan halyqtardyŋ qūqyqtaryn qorǧaityn «ūlttyq mäsele» şeŋberınde emes, «ūlttyq-memlekettık mäsele» retınde qarastyrdy. «Ūlttyq mäsele» memleket ışınde özderınıŋ jaǧdailaryn jeŋıldetuge baǧyttalǧan reformalardy jüzege asyrudy bıldırse, M.Şoqai qoiyp otyrǧan «ūlttyq-memlekettık mäsele» metropoliiadan bölınıp şyǧyp, öz aldyna derbes memleket qūru üşın küres jürgızudı maqsat tūtady. Jai ūlttyq mäsele men ūlttyq-memlekettık mäselenıŋ özgeşelıgı osynda.
Būryn ūlttyq jetekşıler zemstvolyq avtonomiia tuy astynda äreket etıp, keiın Qazan revoliusiiasynyŋ bas kezınde ūlttyq-territoriialyq avtonomiia jariialau jolyna tüsse, Türkıstan Mūhtariiatynyŋ joiyluy jäne Alaşorda ükımetınıŋ taratyluynan soŋ ūlttyq müddelerdı qorǧauda batyl qadamdar jasala bastaidy. Ölke tūrǧyndarynyŋ ūlt-azattyq qozǧalysynda jaŋa kezeŋ bastalady.
Mūstafa Şoqai Alaş qozǧalysynyŋ negızgı ideialaryn emigrasiialyq jaǧdaida jalǧastyra otyryp, qozǧalystyŋ strategiiasy men taktikasyn, iaǧni kürestıŋ tüpkı maqsaty men oǧan jetu joldaryn anyqtaidy.
Tolyq täuelsızdık üşın küres jürgızu jönındegı pıkırge den qoiuy M.Şoqaidyŋ 1919 jylǧy Parijdegı Versal kongresıne joldaǧan radiotelegrammasynan-aq baiqalǧanymen, būl ideia, ūlttyq qozǧalystyŋ tüpkılıktı maqsaty retınde, onyŋ 1923 jyly 15 mamyrda «Orient et Occident» degen parijdık jurnalda jariialanǧan maqalasynda jan-jaqty naqtylanady. Onda avtonomiia baǧdarlamasyn ūlttyq täuelsızdık ideiasymen auystyru mäselesı tūŋǧyş qoiylady. Maqala Europa baspasözınde Türkıstannyŋ tolyq täuelsızdık jolynda küres jürgızetındıgı turaly da tūŋǧyş material bolatyn.
M.Şoqaidyŋ būrynǧy avtonomiia turaly ideiadan tolyq täuelsızdık ideiasyna köşuı jalǧyz türkıstandyqtardyŋ ǧana emes, bükıl äzerbaijan, tatar-başqūrt, ukrain, gruzin ūlttyq qozǧalystary üşın de asa maŋyzdy faktorǧa ainalady. Maqala bükıl Europa jūrtşylyǧynyŋ qoǧamdyq oi-pıkırıne äser etedı, sebebı köptegen mäselelerdıŋ basyn aşuǧa kömektesedı, halyqty «tarihi» jäne «tarihi emes» dep bölıp-jaruşy keudemsoq avtorlardyŋ tüsınıgıne özgerıs engızdı, Türkıstan halyqtarynyŋ saiasi tūrǧydan jetılgendıgın körsettı. Qazaq, özbek, qyrǧyz, t.b. türkı-mūsylman halyqtarynyŋ özderın «aǧa halyq» retınde esepteitınder saiasatynyŋ nysany emes, tarih subektısı ekendıgın orys, fransuz, aǧylşyn, nemıs, poliak, türık, şaǧatai, gruzin tılderınde jazylǧan eŋbekterınde asqan şeberlıkpen, būltartpas däleldermen jetkızdı.
M.Şoqai ūlttyq täuelsızdıktı eşbır balamasy joq, bärınen de biık tūrǧan adamzat qūndylyǧy retınde eseptedı jäne ony är halyqtyŋ tabiǧi qūqy retınde sanady. Sebebı memlekettık bilık halyqtyŋ tolyqtai öz qūzyrynda bolǧan jaǧdaida ǧana onyŋ ūlttyq müddelerı jüzege asady, syrtqy sūǧanaqtyqtan qorǧanuǧa mümkındık tuady.
«Tabiǧi qūqyq» degenımız – halyqtyŋ, ūlttyŋ ajyratylmaityn qūqyǧy. Ony memleket te, basqa qūrylym da menşıktene almaidy. «Tabiǧi qūqyq» ideiasy Amerikanyŋ Täuelsızdık deklarasiiasy (1776), fransuzdardyŋ Adam men azamat qūqyqtary deklarasiiasynda jäne basqa da aktılerde körınıs tapty. M.Şoqai, ozyq zaŋger, oişyl saiasatker retınde, ony osy maǧynada ūǧyndy.
Halyqtyŋ özın-özı bileu qūqyn jüzege asyruǧa ūmtyluşylyǧy basqa halyqtyŋ qūqyn būzuǧa baǧyttalmaǧan, alaida met-ropoliia tarapynan oǧan qarsy san aluan kedergılerdıŋ oryn aluy otarlyq üstemdıktı qamtamasyz etuden ǧana tuyndaidy.
Halyqtyŋ özın-özı bileu qūqy turaly mäsele M.Şoqaidyŋ «Türkıstandaǧy keŋes ūlttyq saiasatynyŋ teoriiasy men praktikasy», «Ūlttyq mäsele töŋıregınde», «Ūlttyq küres maidanynda», «Keŋes Odaǧyndaǧy ūlttyq mäsele» jäne t.b. eŋbekterınde osy baǧytta saralanady. «Avtonomiiadan – täuelsızdıkke» degen eŋbegınde: «Avtonomiia – bızdıŋ basymyzdan keşken bır tarihi qūbylys. Bügın bız ony eske tüsırumen, ǧana şektelemız. Qaitalamaimyz!
Eresek adamdar özderınıŋ balalyq däuırın eske alatyny – tabiǧi qūbylys. Bıraq ol sol däuırge qaita oralamyn dep oilamaidy. Sol siiaqty bız de ūlttyq saiasi ömırımızdıŋ balalyq däuırı bolǧan Türkıstan avtonomiiasyn tek tarihi qūbylys retınde ǧana eske alamyz» dep jazdy.
AZATTYQQA APARAR JOL
M.Şoqai Türkıstan halyqtarynyŋ ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ tüpkı maqsatyn aiqyndap qana qoiǧan joq, sonymen bırge jaŋa jaǧdaida oǧan jetu joldaryn, qimyl baǧyttary men sipatyn belgılep berdı. Ol endıgı jerde İsatai men Mahambet, Kenesary, t.b. bastaǧan, tıptı keŋ kölemde oryn alǧan 1916 jylǧy qaruly köterılısterdıŋ de zamany ötkenın, sol sebeptı bostandyqqa beibıt jolmen, Türkıstan halyqtarynyŋ küş-jıgerın bır maqsat jolynda bırıktıru, ūlttyq sanany oiatu arqyly jetudıŋ mümkın ekendıgı turaly saiasi josparyn ūsyndy.
Basmaşylyq ta – ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ qūramdas bır bölıgı ekendıgın aityp, bıraq «Özara bailanysy joq jergılıktı sipattaǧy mūndai boi körsetulermen atamekenımızdı qūtqaru mümkın bolmaitynyn bır sätke de esten şyǧarmauymyz kerek» dep eskertedı. Ol ömır boiy qazaq, özbek, qyrǧyz, türıkmen, täjık halyqtarynyŋ derbestıkke qol jetkızuı olardyŋ öz qoldarynda, bırlese bıluınde ekendıgın tüsındırumen boldy. Ǧylymi tılge köşsek, M.Şoqai būl halyqtardy bır ūlt retınde eseptep, olardy türkıstandyqtar dep, al olar mekendegen aumaqty Türkıstan dep atady. Ol etnikalyq bıregeilıktı qalyptastyru jolyn ūstandy. Būl mäsele boiynşa öz közqarasyn M.Şoqai «Türkıstan türıkterı» (1932) degen eŋbegınde bylaişa baiandaidy: «Türkıstannyŋ bolaşaǧy «Täuelsız Türkıstan» ūrany astynda Reseiden bölınıp şyǧyp, Türkıstan memleketın qūratyn halyq būqarasynyŋ qolynda… Bız bügın ūltty qūtqaru küresımızde, ūlttyq qūrylysymyzda türkıstandyqtardy ru, ūlystarǧa bölıp, ışten ırıtkı salatyndardy Türkıstan ūltşyldyq ideiasy men mūrattarynyŋ jaulary dep esepteiız. Qazaq, qyrǧyz, özbek, türıkmen… – bärı bır kısıdei jūmylyp, Türkıstannyŋ ūlttyq ūrany astyna toptaspaiynşa, Türkıstannyŋ bolaşaǧyn qamtamasyz etu mümkın emes».
Ol Türkıstannyŋ täuelsızdıgı üşın küresın, onyŋ, iaǧni Türkıstannyŋ türıkşıldıgımen şatastyruǧa bolmaityndyǧyn eskertedı. Türıkşıldık – būl etnikalyq şyǧu tegı, iaǧni etnogenez ben mädeniet mäselesı, al täuelsızdık üşın küres – kün tärtıbındegı mäsele.
Mūstafanyŋ türıkşıldıgı jäne onyŋ būl taqyryp jönındegı eŋbekterı Türkıstanmen ǧana şektelmeidı. Ol, ūlttyq türkılık müddelerdı qorǧau qajettılıgı tuyndaǧan kezde, eşbır qiyndyqtan bas tartpaityn. Türık respublikasynyŋ jetıstıkterıne şyn jüregımen quandy, ony basqa türkı elderı üşın ruhtandyruşy küş retınde sanady. «Reseide qoǧamdyq jüienıŋ ärtürlı bolǧanyna qaramastan, olardyŋ bärı ainalyp kelıp türıkşıldıkke jau bolatyn… Ol sol arqyly Türkıstan türıkterınıŋ özınıŋ süiıktı Türkiiasyna degen süiıspenşılıgı men mahabbatyn suytyp, aqyrynda joiyp ta jıberudı maqsat tūtady» dep jazdy.
M.Şoqaidyŋ: «Bız, türıkter, Türkiiaǧa qatysty mäselelerde asa abai boluǧa tiıspız. Türkiianyŋ töl müddelerımen, onyŋ ışkı jäne syrtqy saiasatymen qaişy keletın ısterge barmauymyz lazym» degen ösietın esten şyǧarmaǧanymyz jön.
M.Şoqai memlekettık täuelsızdık üşın küres formalary men täsılderın teoriialyq tūrǧydan belgılep qana qoiǧan joq, onyŋ ūiymdastyruşylyq negızderın qalyptastyrdy. Emigrasiianyŋ asa qiyn da kürdelı jaǧdaiynda «Türkıstan ūlttyq bırlıgı» saiasi ūiymyna basşylyq ettı, «Ieni Türkıstan», «Iаş Türkıstan», «Türkıstan» jurnaldaryn ūiymdastyrdy. Kreml qojalarynyŋ özın mazasyzdandyrǧan «Iаş Türkıstan» basylymy on jyl boiyna (1929-1939 jj.) şyn mänındegı azattyq jarşysyna ainaldy.
«Prometei», «Iаş Türkıstan» jurnaldary, europalyq basylymdar arqyly Türkıstan ūlttyq qozǧalysynyŋ sipaty men tüpkı maqsaty, ädılettılıgı jönındegı oilaryn älem qauymdastyǧyna jetkızıp, qoǧamdyq pıkır qalyptastyrdy. Öz tarapynda soŋǧy jaǧdai ūlttyq azattyq qozǧalysqa ǧana emes, keiın öz täuelsızdıkterın jariialaǧan ortaaziialyq respublikalarǧa moraldık qoldau körsetuge alǧyşarttar qalady.
Bırneşe ret özderınıŋ ūlttyq talaptary jönındegı Ukraina, Gruziia, Äzerbaijan jäne soltüstık kavkazdyqtar ökılderımen bırge Ūlttar Ligasynyŋ ştabyna memorandum tapsyru üşın Jenevaǧa bardy. Jeneva, London, Parij, Berlin, Varşava qalalarynda sūhbattar berdı. Äigılı diplomattar, saiasatkerler men jurnalistterdıŋ forumdarynda türkıstandyqtardyŋ saiasi baǧdarlamasy jönınde baiandamalar jasady. Solardyŋ bırınde, 1930 jyldyŋ 8 qaŋtarynda «France-Orient» komitetınıŋ jinalysynda: «Bızdıŋ barlyq küş-jıgerımız Türkıstan dauysyn eŋ alys qiyrlarǧa jetkızudı maqsat tūtady, halqymyzdyŋ atynan «Türkıstan tolyq memlekettık täuelsızdıktı talap etedı!» dep bar dauysymyzben aiqai saluǧa kez kelgen mümkındıktı alǧys sözımızben paidalanamyz» degen edı.
Memlekettık dumanyŋ būrynǧy müşesı jäne Gruziianyŋ syrtqy ıster ministrı A.Chhenkeli: «Mūstafanyŋ Parijdegı, Londondaǧy, Jenevadaǧy jäne Batystyŋ basqa da ortalyqtaryndaǧy qyzmetınıŋ san aluandyǧy men nätijelılıgı sonşalyqty, tıptı ony esepke alu qiynǧa soǧady… Dala aznauriınen ol naǧyz hylyqtyq-ūlttyq Kösemge ainaldy» dep aitqan-dy. M.Şoqaiǧa osy maǧynalas baǧa A.Iа.Şulgin tarapynan da berıledı. «Şyn mänınde ol baitaq eldıŋ, bükıl Ortalyq Aziianyŋ, bütın Türkıstannyŋ naǧyz kösemı bolatyn» dep aǧynan jaryla, M.Şoqaidyŋ qyrqynda söz söiledı.
M.Şoqaidyŋ memlekettık täuelsızdık turaly oi-pıkırlerı uaqyt pen zaman talaptaryna sai naqtylanyp, tolyqtyrylyp otyrdy. Būl jaǧdai, äsırese, ūlttyq qozǧalystyŋ negızgı küşterıne, odaqtastar mäselesıne, qozǧalystaǧy jastardyŋ, ūlttyq kadrlardyŋ, onyŋ ışınde intelligensiianyŋ rölıne qatysty. Ärine, mūnyŋ ärqaisysy boiynşa bır-bır eŋbek jazuǧa bolady.
«Ūlttyq küres maidanynda» degen eŋbegınde (1931): «Bız jastarymyzdyŋ bolaşaqqa degen ümıtı men senımınıŋ säl de bolsa kemuınen qorqamyz. Bızdıŋ bolaşaǧymyz, bızdıŋ ūlttyq töŋkerısımız ben ūlttyq memleketımız jastarymyzdyŋ ümıtı men senımıne bailanysty» dep, jastardyŋ ūlttyq ruhta tärbielenuıne zor män berdı. Qairatkerdıŋ būl amanaty da bügıngı künı özektılıgın saqtap, elımızdıŋ saiasatynan körınıs tabuda.
TÜPKI MAQSAT – MEMLEKET
Bolaşaq Türkıstan memleketınıŋ saiasi jüiesı, ışkı, syrtqy saiasaty jönındegı mäseleler M.Şoqaidy oilandyrmai qoiǧan joq. Alaida ol türlı sebepterge bailanysty: «Halqymyz memleketı men qoǧamdyq ömırın öz qalauynşa qūru qūqyǧyna ie bola almai otyrǧan kezde, syrtqy ortaq jauǧa qarsy bırlıkte küres jürgızıp jatqan şaqta, Türkıstannyŋ bolaşaǧy anadai nemese mynadai taipanyŋ qolynda dep paiymdauǧa salynyp jürsek, mūnyŋ özı ūlttyq jauymyzdyŋ diırmenıne su qūiyp, nanyna mai jaǧyp beruden basqa eşteŋe de bolmas edı» dep 1932 jyly eskertken.
Degenmen, onyŋ Türkıstanda demokratiialyq qoǧam qūrudy armandaityny Türkıstan Mūhtariiatynyŋ zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy organdaryn qūruǧa atsalysqan kezınen belgılı edı. Resei qūramynda bolǧanymen, Mūhtariiat şyn mänındegı Ortalyq Aziiadaǧy tūŋǧyş demokratiialyq el boldy. Onyŋ saiasi jüiesı jönınde öz estelıkterınde M.Şoqai bylai deidı: «Bız sol tūsta avtonomiiany bylai tüsınetınbız: Türkıstannyŋ derbes el basqaratyn mekemelerı men atqaru organdary, iaǧni zaŋ şyǧaratyn parlamentı jäne ıs jürgızetın ükımetı boluǧa tiıs dep oilaitynbyz».
Täuelsızdık alǧannan keiın M.Şoqai qazaq, özbek, qyrǧyz, türıkmen, täjık halyqtarynyŋ bır memleketke bırıgıp, Türkıstan Federasiiasyn qūrudy ūsyndy. Zaiyby Mariia Şoqaidyŋ Mūstafa Şveisariia memleketı tärızdes federasiia qūrǧysy keldı deuı sondyqtan. Oǧan enetın bes halyqtyŋ bırde-bırı artyqşylyqpen paidalanbaityn, teŋ qūqyly bolmaq.
Memleket qūru – saiasi mäsele, sondyqtan da ol näsıldık erekşelıkke emes, geosaiasi faktorǧa baǧyt ūstaǧandy qalaidy. Keibır avtorlardyŋ memlekettı türık bırlıgı negızınde qūru jönındegı ūsynystaryna orai M.Şoqai bylaişa tüsındırme beredı: «Bız saiasi jäne saiasi-ekonomikalyq mäselenı talqylap otyrmyz… Mysal üşın Qyrymdy, Türkıstandy jäne Äzerbaijandy alaiyq. Būlar türık ölkelerı. Būl ölkelerdegı türık näsılderı özara mädeni bailanysta ösıp-önıp keledı. Öitkenı olardyŋ tegı, näsılı bır – türık. Al olardyŋ saiasi mäseledegı bırlıgı jönınen alsaq, būl basqa mäsele. Mäselen, Äzerbaijan saiasi jäne ekonomikalyq jaǧynan, Türkıstanǧa qaraǧanda, Gruziia men Kavkaz ūlttaryna köbırek bailanǧan. Sol sebeptı onyŋ Kavkaz Federasiiasyna kıruı äbden tabiǧi. Qyrym da sol tärızdı. Ol saiasi, ekonomikalyq jaǧynan bızden görı Ukrainaǧa jaqyn».
Memleket qūruda jaǧrafiialyq jäne sodan tuyndaityn basqa da jaǧdailardy esepke alu kerektıgı jönındegı oi-pıkırlerın 1939 jyly jazylǧan «Türık bırlıgı jönınde» degen eŋbegınde naqtylap, Reseige qaraǧan türık düniesınde tek Türkıstannyŋ geosaiasi jaǧdaiy ǧana onyŋ türıktık talaptaryna säikes keledı dep qorytyndylaidy.
Mūnan alaida türkı memleketterı, geosaiasi faktorlarǧa basymdyq bere otyryp, bır-bırınen müldem ajyrasyp ketuı tiıs degen ūǧym tumaidy. Türıkter kez kelgen uaqytta jäne kez kelgen jerde bır-bırıne ruhani-moraldık kömek körsetulerı kerek deidı.
Bıraq Mūstafa eşqaşan da Anadolydan Altaiǧa deiın bır türık memleketın qūrudy közdegen emes. Sondyqtan da ony türıkşıldıktıŋ türkıstandyq baǧytynyŋ negızın qalauşy deuımızge negız bar.
M.Şoqai ūlttyq memleket qūrudy, ūlttyq bolǧanda, sol memleket barlyq ūlttar men ūlystarǧa qyzmet etetın memleket qūrudy armandady. Sebebı ūlttyq mädeniet tek ūlttyq memlekette ǧana ösıp-örkendeidı, ol öz kezegınde halyqtyŋ ūlt bolyp qalyptasuyn qamtamasyz etedı. «Ataqty alman filosoftary Kant pen Fihteler: halyq bırın-bırı jäne özın-özı basqara almaityn, basqalardyŋ basqaruynda ǧana bolatyn tobyrlar. Ūlt – basqalarǧa täueldı bolmaǧan, özınıŋ mekemelerıne ie jäne özınıŋ bıryŋǧai müddesı bar halyqtar jiyntyǧy. Filosofiiasynyŋ tūjyrymdauynşa, halyq – obekt, ūlt – subekt» dep jazady M.Şoqai.
Täuelsızdık alǧannan keiın otarlyq saiasattyŋ obektısı bolyp kelgen halyqty özın-özı bileitın tarih subektısıne ainaldyru ūlttyq intelligensiiaǧa jükteledı. Sebebı «Düniejüzınde ziialylarsyz ūltqa ainalǧan saiasi, äleumettık halyq būqarasy bolǧan emes».
M.Şoqai bolaşaq Türkıstan memleketınıŋ saiasi tüzılımı jönınde mäselenı anyqtaudy halyqtyŋ öz qalauyna qaldyrǧan tūstary bolǧanyn da aita ketkenımız jön. «Rahym angam täubesıne keldı» (1930) degen eŋbegınde: «Men, Mūstafa Şoqaiūly, Türkıstan halqynyŋ öz qalauy, öz taŋdauymen qūrylǧan basqaru apparatyna öz erkımmen qyzmet etuge daiynmyn. Öz pıkırlesterımızdı de osyndai mekemelerdıŋ maŋaiyna toptasuǧa şaqyramyn. Eger ol kezde Türkıstan būqarasy özderınıŋ ūlttyq memleketı üşın keŋestık jüienı taŋdasa, onda men ol ökımetke şyn nietımmen adal qyzmet etuge uäde beremın» dep mälımdeidı.
Degenmen, M.Şoqai bolaşaq Türkıstan memleketınde dınge de, näsılge de eş artyqşylyq berılmeitınıne, adamdardy ūltyna orai alalamaityndyǧyna senımmen qarap, zaiyrly qoǧam ornatuǧa ūmtyldy. Ol özınıŋ saiasi küresı men qazaq, özbek, türıkmen, täjık, qyrǧyz halyqtarynyŋ bolaşaǧy jönındegı közqarasy tüpkılıktı aiqyndalǧan kezde: «Alystan da, jaqynnan da bızge Türkıstannyŋ ūlttyq-saiasi josparlaryna säikes kele bermeitın aqyl-keŋes berılıp keledı. Olar üş sipatta. Bırı – Türkıstan bükıl Orta Aziiany qamtidy, sol sebeptı ol Aziiaǧa baǧyt-baǧdar ūstauy tiıs; ekınşısı – Türkıstan – mūsylmandar men mūsylmandar mädenietınıŋ elı, sondyqtan da ol islamşyldyq kürestıŋ maŋyzdy ortalyqtarynyŋ bırı bolǧany jön; üşınşısı, öz atauy körsetıp tūrǧandai, Türkıstan – türkılerdıŋ elı, türkılerdıŋ besıgı, osy tūrǧydan ol türıkşıldık ortalyǧy boluy qajet degenge saiady» dep olardyŋ būl talap-ūsynystaryna demokratiialyq qoǧam artyqşylyqtary tūrǧysynan jauap beredı.
Bolaşaq memleket üşın dıni, näsılşıldık qaişylyqtarǧa äkeletın joldardan aulaq bolu kerektıgın, är halyqtyŋ ūlttyq qūndylyqtaryna asa saqtyqpen, qūrmetpen qarauşylyqtyŋ maŋyzdylyǧyn aitady.
Täuelsız Qazaqstanda ūlttar men ūlystar jönınde jürgızılıp otyrǧan saiasat ta osy Mūstafa amanatyna jeteleidı.
M.Şoqai avtokratiialyq, totalitarlyq jüielerdı jek kördı. Gitler men Stalinnıŋ bırı – «nasist», ekınşısı – «internasionalist» dep atalǧanymen, ekeuınıŋ de «saiasat pen zūlymdyqta därejelerı bırdei» dep tüsındı.
«1936 jyl» degen eŋbegınde, – «Keŋestık Reseide bar närse Stalinge bailanysty. Şoşqalar torailasa, siyrlar būzaulasa, bidai men maqta mol önım berse – osynyŋ bärı Stalinnıŋ qyzmetı, Stalinnıŋ ıstegenı bolyp tabylady. Demek, būl elde Stalinsız şoşqa torailamaidy, bidai ösıp-önbeidı» dep synady keŋestık jüienı.
Būl da – M.Şoqaidyŋ ülken demokrat bolǧandyǧynyŋ bır körınısı.
Mūstafanyŋ Türkıstannyŋ tolyq täuelsızdıgı üşın küresı Reseidı jek köruden, ne onymen barlyq mädeni, ekonomikalyq qatynastardy üzu ideiasynan tuyndamaidy. Osyǧan bailanysty onyŋ «Maten» gazetınıŋ tılşısı Anri de Qorabtyŋ «Türkıstan – keŋestık Resei üşın ömırlık maŋyzdy ölke» degen maqalasyna bıldırılgen pıkırı bügıngı küngı täuelsız Qazaqstan üşın de özektılıgın joiǧan joq. Fransuz jurnalisı kezınde V.Lenin Türkıstandy Resei üşın «ömırlık maŋyzdy» dep eseptegen, orystar ony uysynan şyǧarmauǧa tyrysady dei otyryp, M.Şoqaidyŋ bırneşe närsenı atap körsetkenıne toqtalady.
A.de Korabtyŋ tūjyrymdary jönınde mūraǧattan M.Şoqaidyŋ qoljazba küiınde saqtalǧan jarty bettık pıkırı tabyldy. Onda Mūstafa: «A.de Korabtyŋ maqalasy – menımen äŋgımelesudıŋ nätijesı emes. Onyŋ ötınışı boiynşa Türkıstan turaly ülken maqala jazyp bergenmın. Al ol onyŋ negızınde menımen sūhbattasqan bolyp, öz atynan maqala jazyp şyǧypty. Maqalada tolyp jatqan tüsınıspestıkterge jol berılgen» dep körsetedı. Olardyŋ barlyǧyna jauap bere otyryp, M.Şoqai fransuz avtorynyŋ ony qalai da Reseidıŋ mäŋgılık jauy, Angliianyŋ dosy retınde suretteuge qarsylyǧyn bıldıredı. Ol A.de Korabtyŋ būl pıkırın «müldem qate» dep, «Ärkım de bır elge közjūmbailyq jaulyqpen, ekınşısıne dostyqpen qarauynyŋ nege soqtyratyny jönınde özıne esep beruı kerek dep oilaimyn. Men bır närsenı bılemın: Reseige, ol qandai bolsa da, jaulyq ūstanymda bolu – bızder üşın aqylǧa qonbaityn saiasat bolar edı, al Angliiamen arnaiy dostyqtan bızdıŋ ūtarymyz şamaly» dep tüiındeidı M.Şoqai.
Degenmen, ol Reseimen «dostyq» qatynasta boludy onyŋ degenıne köne berumen, öz täuelsızdıgın joǧaltatyn saiasatpen şatastyrmaidy. «Qandai Reseimen bolsa da belgılı deŋgeide bızder «dostasuǧa» ūmtyluymyz kerek. Būl, ärine, bızderdıŋ ūlttyq bostandyǧymyzdan bas tartu emes. Qarsy jaqtan şynaiy dostyqpen qoldau tappaityn jauapsyz dostyq köp ziianyn tigızedı. Mūnyŋ, äsırese, halyq būqarasy saiasi tūrǧyda ūiymdaspaǧan, özın älı ūlt retınde sezınbegen bızde, Türkıstanda, este ūstaluy tiıs» dep eskertedı.
Mūstafanyŋ būl sözderı aǧylşyn qairatkerı U.Cherchill aitqan delınıp jürgen «memlekette mäŋgılık dos ta, mäŋgılık qas ta joq, tek mäŋgılık ūlttyq müdde ǧana bar» degen aforizmdı eske tüsıredı.
Mūstafa täuelsızdık alyp, derbes memleketın qūrǧannan keiın türkıstandyqtardyŋ, jalǧyz Reseige bailanyp qalmai, köpvektorly saiasat ūstanuyn, äsırese, öz damuynda alǧa ketken batys elderımen tiımdı qarym-qatynastar ornatuyn qalaidy.
Ol tarihtyŋ qai kezeŋınde de ūlttyq müdde töŋıregınde toptasqan türkıstandyqtarǧa arqa süieumen qatar, halyqaralyq qoldaudyŋ maŋyzdylyǧyna toqtalady. «Türkıstannyŋ ūlt-azattyq küresı auyr da, azapty da joldardan ötıp keledı. Būl küreste bız memleketımızdı qūru men bekemdeudıŋ alǧaşqy kezeŋderınde syrttyŋ kömegıne mūqtaj bolamyz, bıraq «syrttyŋ kömegın Türkıstannyŋ ūlttyq täuelsızdıgıne nūqsan keltırmeu şartymen ǧana aluǧa tiıspız» dep jazdy M.Şoqai 1937 jyly.
Sodan berı 78 jyl öttı: dünie özgerdı, imperiialar küirep, jaŋa memleketter tarih sahnasyna şyqty… Bıraq ūlttyq täuelsızdıktıŋ baǧa jetpes qūndylyq ekendıgı, ony qandai da bır saiasi oiynnyŋ nysanyna ainaldyruǧa bolmaityndyǧy jönındegı zaŋdylyq eş özgergen joq.
Köşım ESMAǦAMBETOV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, professor,
"Ana tılı".
