بۇل فانيدەن نەلەر جايساڭ وتكەن جوق دەيسىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى. كوزدەن تايعان سوڭ كوڭىلدەن كەتەدى. سولاردىڭ كوبى ۇمتىلدى. بىراق ول تۇلعالاردان بالقى بازار جىراۋدىڭ باق-تالايى وزگەشەلەۋ بولدى جوقتاۋشىلارىنىڭ ارقاسىندا. ەسىمى ەسكىرمەدى، رۋحى وشپەدى. سەبەبى شىعارمالارى شاما-شارقىنشا جينالىپ-قاتتالعان-تۇعىن. اتاپ وتسەك، 1925 جىلى تاشكەنتتەن شىققان «تەرمە» جيناعىنا، 1931 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى نۇسقالارى» اتتى ەڭبەككە ەنگەن. داراق دارىننىڭ تۋىندىلارى كەيىنىرەك «ءۇش عاسىر جىرلايدى» (1965), «پوەتى كازاحستانا» (1978), «بەس عاسىر جىرلايدى» (1984), «بازار جىراۋ شىعارمالارى» (1986), «XIX عاسىر ادەبيەتى» (وقۋ قۇرالى، 1992) اتالاتىن كىتاپتاردا جانە توپتاستىرىلدى. ارادا وتكەن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ جىراۋ شىعارمالارىنىڭ تولىق، ءتۇزۋ، اۆتورلىق قولتاڭباسى ايقىن ساقتالعان بىرقاتار نۇسقالارىن، بۇگىنگە شەيىن جاميعاتقا بەيمالىم بولىپ كەلگەن قايسىبىر ولەڭدەرىن تاۋىپ «بالقى بازار» دەگەن اتاۋمەن «جۇلدىز» جۋرنالىنا (2003 جىل) جارلاعان جازۋشى ءھام سىنشى بەكدىلدا الدامجاروۆ-تىن.
«اقجول» گازەتىندە (№374) جارىق كورگەن «بازار جىراۋ» اتتى ماقالاسىندا اقىننىڭ جىر-تولعاۋلارىن جيناستىرۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ، اۋەلى ماسەلە كوتەرگەن تۇركىشىل بوزداق ماعجان جۇماباەۆ. ءارى بىلاي دەپتى سوندا: «قولىمدا بازاردىڭ 4-5-اق ولەڭى بار… بىراق وسى ءتورت-بەس ولەڭدە-اق بازاردىڭ سوزگە جۇيرىك، ويلى اقىن ەكەندىگى سەزىلەتىن سىقىلدى» (قاراڭىز: جۇماباەۆ م. شىعارمالارى: ولەڭدەر، پوەمالار، قارا سوزدەر. (قۇراست. ح. ابدۋللين، ب. دارىمبەتوۆ، ز. جۇماباەۆا) – الماتى: «جازۋشى»، 1989 جىل، 341-بەت).
بۇدان سوڭ وسى شارۋامەن ەگجەي-تەگجەيلى اينالىسقان بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم ابۋباكىر ديۆاەۆ پەن جيداشى القۋات قاينارباەۆتىڭ ەڭبەكتەرى اسا زور. سول جيناقتالعان تۋىندىلاردىڭ كىتاپتارعا ەنىپ، ەل نازارىنا ۇسىنىلۋىنا جانە قىزمەت قىلعان تۇلعالار – س.سەيفۋللين، ءا. مارعۇلان، م. ماعاۋين، م. بايدىلداەۆ، ش. الداشەۆ، ح. سۇيىنشاليەۆتەر ەدى.
بالقى بازاردىڭ شىعارماشىلىعىن «بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى» اتتى تاقىرىپتا عىلىمي تۇرعىدان تۇڭعىش جان-جاقتى ساراپتاپ تارازىلاعان، ولەڭ-جىرلارىن، كوپكە بەلگىسىز ارحيۆتىك نۇسقالارىن «جاميعى قازاق ءبىر تۋعان» دەگەن اتاۋمەن (الماتى، «دەشتى قىپشاق»، 2008 جىل) تولىق جيناق قىپ العاش شىعارعان سەرىكباي قوسان. بازارتانۋدا ايرىقشا تەر توككەن ورنى بولەك – عالىم.
بەلگىلى تۇلعا، اقىن س. سەيفۋللين: «بۇقار مەن ماحامبەتتەن كەيىنگى تولعاۋ الىبى – بازار جىراۋ»، – دەپ باعالاپتى.
سول بازار جىراۋ بۇگىندەرى وبلىس كولەمىندە عانا ۇلىقتالىپ ءجۇر، قىزىلوردالىق بولىپ… ابەس ءجايدىڭ نەگىزى – قازىرگى كەز سىر بويى مەن ىرعىز دالاسىن جايلاعان ءبىر اتانىڭ بالاسى شومەكەيلەردىڭ ەكىگە بولىنۋىنەن ەدى ءبىر-بىرىنەن جاتتانىپ. بۇنىڭ ءتۇپ سەبەبى – سوناۋ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ 1868 جىلعى ايگىلى «ەرەجەسىندە». رەسەي يمپەرياسىنىڭ وكتەمدىگىمەن تۋىستىق نەگىزگە قۇرىلعان كوشپەندىلەردىڭ ءومىر-سالتى، قوعامدىق جۇيەسى تۇبەگەيلى وزگەرتىلدى. جاڭاشا باسقارۋدىڭ رەفورماسى بويىنشا وبلىستار قۇرىلدى. وبلىستار ۋەزدەرگە، ۋەزدەر بولىستارعا ءبولىندى. رۇقساتسىز مەشىتتەر تۇرعىزۋعا، مۇسىلمان مەدرەسەلەرىن اشۋعا تىيىم سالىندى. ءبىر بولىسقا ءبىر مولدا بەكىتىلدى. سۇلتانداردىڭ حۇقىقتارى شەكتەلدى، ولار اۋىل تۇرعىندارى قاتارىنا جاتقىزىلدى. سالىقتىڭ تۇرلەرى كوبەيدى. ارينە، بۇعان قازاقتار تاراپىنان ءتۇرلى نارازىلىقتار ءبىلدىرىلدى.سونىڭ ءبىرى – وبلىس شەكاراسىن شەڭبەر تاقىلەتتەس ەمەس، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي داعدىلى كوشۋ باعىتىندا، ناقتىلاپ ۇعىندىرعاندا، جولاق بويىنشا كوشىپ-قونۋدى سۇراۋى. وسىنداي تىلەكپەن «ەرەجە» جوباسىنا پىكىر ايتقان ورىستىڭ قوعام قايراتكەرى، تاريحشى ا.ي. لەۆشيننىڭ، الىمنەن شىققان بەلگىلى بي، رۋباسى مىرزاعۇل شىمانۇلىنىڭ وتىنىشتەرى قابىلدانبادى. مۇنى تاريح عىلىمى كەيىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «اكىمشىلىك بولىنىستەردى، رۋ بولىنىسىمەن ساناسپاي تەرريتوريالىق پرينتسيپ بويىنشا قۇرۋ «رۋلىق ءتارتىپ» دەگەندى ناشارلاتۋعا باعىتتالعان ەدى» (قاراڭىز: قازاق سسر تاريحى. – الماتى: «قازاق مەملەكەت باسپاسى»، 1957 جىل، 411-بەت).
مۇنىڭ كەلەڭسىز جاقتارىن جوعارىدا بايانداپ وتتىك. سونىمەن ايتپاعىمىزعا ويىسايىق.
مايدان قىزدىڭ شىرعالاڭى
بەس-التى جاسار كەزىمدە-اق ەستىپ ءبىلدىم، بازار جىراۋ ەسىمىن.اتام كارتەننەن. «ءامينا قىز» داستانىن قۇلاققا جاعىمدى شاعىن داۋىسىمەن اندەتە، اراسىندا قارا سوزگە كوشىپ، ۇعىنىقتى قىپ جىرلايتىن. حيكاياداعى جىگىتتىڭ شىبىقپەن تارتىپ جىبەرگەندە يتكە اينالۋى، ودان ونىڭ ادام قالپىنا قايتا ورالۋى، كەيىن ايەلىنىڭ بايتال بوپ شىعا كەلۋى وتە قىزىق-تۇعىن مەن ءۇشىن. ۇزاق ۋاقىت ويلاناتىنمىن «سوندا قالاي؟» دەپ. شىبىق الىپ مەن دە ۇرۋشى ەدىم سيىردىڭ، جىلقىنىڭ تەزەگىن، كامپيت بول دەپ. اينالمايدى. ەسەيگەسىن ۇقتىق، استارلى وي ەكەن. جاماندىقتىڭ ءتۇبى – سور بولاتىنىن تولعاپتى بازار اتام.
ءوزىم تۋىپ-وسكەن ورتادا ايتىلاتىن بازار جىراۋ جايلى تام-تۇمداعان دەرەكتەر بار. سولاردىڭ ءبىرىن سارمان اعا رايىمباەۆتان (1947 – 1993) ەستىگەن ەدىك: «بازار جىراۋ مامىتتىڭ جيدەلىبۇلاعىن جايلاعان. اتام كيىكباي قاسىندا جۇرگەن ۇنەمى. جۇپتارى جازىلماعان»، – دەگەن-ءدى 90-جىلداردىڭ باسىندا، اڭگىمەنىڭ ورايىندا. وسىعان قاتىستى مىنا مالىمەتتەردى دە باسىلىمعا تاڭبالاپ كەتىپتى: «بازاردىڭ كوپتەگەن جىلدارى بىزدەگى «باسقۇدىق» سوۆحوزىنىڭ №4 فەرماسىنا قاراستى مامىت قۇمىندا وتكەن»، – دەپتى (قاراڭىز: رايىمباەۆ س. جىراۋ تۋرالى بىرەر ءسوز.// كومسومول اۋداندىق «جاڭالىق جارشىسى» گازەتى، 25.12. 1990 جىل). بۇل جاعدايدى جاقسى بىلەتىندىگى ونىڭ اتاقتى جىراۋمەن بىرگە تۋىساتىندىعىنان. مۇنى دا جوعارىدا ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان ماعۇلماتتارىندا بىلايشا كۋالاندىرىپ وتكەن: «XIX عاسىرداعى قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى – بالقى بازار جىراۋ.
…رۋى – بالقى، ونىڭ ىشىندە جاۋقاشتى – قاراقۇل – ەرمەك، كەنجەباي. ەرمەكتەن – وڭداس – بازار. كەنجەبايدان – بايقادام – كيىكباي – رايىمباي»، – دەپتى سارمان اعا وزىنە تىكەلەي قاتىستى تۇسىن قىسقا عانا قايىرىپ. سوندا كيىكباي مەن بازاردىڭ اراسى ءۇش-اق اتا. شوبەرە. شىنىندا دا بازاردىڭ اتاسى ەرمەكتىڭ تۋعان باۋىرى كەنجەبايدان تارايتىن نەمەرە اعايىندارىمەن بالقىلاردىڭ ءبىر مەكەنى مامىتتى قونىس ەتۋى ءشۇباسىز جاعداي عوي.
بۇل باياندالعان جايتتاردى جىراۋدىڭ تاعى ءبىر تۋىسى، تاريحقا زەرەك ەرماتوۆ تىڭبايدىڭ (1961) شەجىرەسى قۋاتتاپ، تولىقتىرا تۇسەدى. ول ءبۇي دەيدى: «الشىننان – شومەن. شومەننەن – شومەكەي. شومەكەيدەن – بوزعۇل. بوزعۇلدان – بالقى. بالقىدان – بولات. بولاتتان – جاۋقاشتى. جاۋقاشتىدان –وتارباي. وتاربايدان – بايسەيىت. ال وسى بايسەيىتتەن قاراقۇل مەن مىرزاعۇل تۋادى. قاراقۇلدان – ەرمەك، كەنجەباي، مامبەت، بەردەن ەسىمدى ءتورت ۇل. ەرمەكتەن – وڭداس. وڭداستان – بازار اتام. ەندى ەرمەكتىڭ تۋعان ءىنىسى كەنجەبايدان – بايقادام. بايقادامنان – كيىكباي. كيىكبايدان – رايىمباي (1880 – 1980), كەرىمباي، سۇيەۋباي دەگەن اتالارىم ورگەن. بۇلاردان ۇرپاقتار بار. مەن بازاردىڭ جاڭا اتالعان قاراقۇل باباسىنىڭ ءىنىسى مىرزاعۇلدىڭ ءناسىلىمىن. تاراتىپ ايتسام بىلاي: مىرزاعۇلدان – شەگەتاي، دوسپانبەت، تىلەمەس، ەسەنالى، قارامىرزا. شەگەتايدان – ايتەن، بايتەن، ەگىزباي، جانتەلى، ورداباي، اياپبەرگەن، ەلشىباي، قۇلمالاي. بايتەننەن – وتەگەن، وتەگەننەن – ەرمات، ەرماتتان – ءتالىپ، جالعاس (1910 – 1973). جالعاستان ەكى قىز، ءتورت ۇلمىز. اكەم شەجىرەنى قۇلاعىما ۇنەمى قۇيىپ وتىردى. جازدىراتىن. پايعامبار جاسىندا دۇنيەدەن وزدى، ون ەكىگە تولعان كەزىم-ءدى. ايتسە دە ايتقاندارى جادىمدا جاقسى ساقتالىپتى. كەيىن دە تالاي تاپتىشتەپ سۇراپ، قاعازعا ءتۇرتىپ الدىم جامال، شوقان دەگەن اتالارىمنان. بابام جاۋقاشتىدان ورەتىن وتارباي ۇرپاقتارىن».
تىڭباي جاۋقاشتى بالالارىن شاشاۋ شىعارماي تۇگەلدەي جىپكە ءتىزىپ بەردى. پىكىرىمىزگە سونىڭ قاتىستى تۇستارىن عانا پايدالانىپ وتىرمىز.
سارمان رايىمباەۆ بازاردىڭ ءبىرشاما جىلدارى مامىتتا وتكەن دەيدى. ەندى وسى تۇرعىدا باياندالماق جايتتاردىڭ تاريحىنا قارىنداس قاۋىمنىڭ جان-جاقتى قانىعۋى ءۇشىن اتالعان ءوڭىر تۋراسىندا مالىمەت بەرە كەتەيىك.
مامىت اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتكەيىندەگى باسقۇدىق اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى جەر. ەنى 30 شاقىرىم، سولتۇستىكتەن شىعىسقا قاراي 70 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان توبەشىكتى قۇم. بۇل جوبالاپ ايتقاندا. اۋقىمى بۇدان الدەقايدا كەڭدەۋ. كەلبەتى كوركەم. ءار تۇستا توپتالىپ وسكەن جيدەك، تال-شىلىك. كىشىگىرىم توعاي ىسپەتتى. قيقۋلاپ جاتقان نەشەمە قۇستار. سان الۋان ءشوپتىڭ بۇرقىراعان ءيىسى. مۇنىڭ ءبارى كورگەن جاندى اسەرلەندىرمەي قويمايدى. مامىتتىڭ سۇلۋ كوركىنىڭ سيپاتىن قۇر بايانداۋمەن اشىپ بەرە الماسپىز، ءسىرا. ودان دا ولەڭ ءسوزدىڭ حاس شەبەرى سارىشولاق اقىنعا جۇگىنەيىك، ونىڭ بەينەسىن انىق قىپ جەتكىزۋ ءۇشىن. «ۇلى قۇم» اتتى تولعاۋىندا ءبۇي دەپتى ول:
ۇلى قۇم-اۋ، ۇلى قۇم،
تۇيە بويلى شىلىگىڭ.
اڭقىپ كوكىرەك اشاتىن،
جيدەكتى بال شىرىنىڭ.
اينالايىن، ۇلى قۇم،
جاز بولعاندا تەربەلىپ،
شاۋشىلدەيدى شىبىعىڭ.
بايشەشەگىڭ كوككە سەرمەلىپ،
قىزداي ەدى قىلىعىڭ.
قويانىڭ قويداي ورەتىن،
ءشىل قۇلدىراي جونەتىن.
قارساعىڭ قاشىپ قىرقادان،
ءار توبەدەن تۇلكى ونەتىن.
كەكىلىك شۋلاي اساتىن،
تۇرىمتاي ءان ساپ بەرەتىن.
ۇكىلەر ۋلەپ تۇنىمەن،
ەرەكشە كۇيگە باساتىن.
بۇلدىرىق ۇشار زۋىلداپ،
كۇزەنىڭ قاشار شۋىلداپ،
قىرعيىڭ قالقىر قىرىنداپ،
قاسقىرىڭ جورتسا قاڭتاردا،
تورعايىڭ دۇرك دۋىلداپ،
دوڭىزىڭ جوڭكىر دىزىلداپ.
ءمالىن نەسىبە ايىرىپ،
دۋاداق قانات قايىرىپ،
ساۋىسقانى شاقىلداپ،
بايعىزدارى شاڭقىلداپ،
ات قايشىلاپ قۇلاعىن،
جاپالاق ۇشار جالپىلداپ.
تىرشىلىگىم – ۇلى قۇم،
قۇم دا بولسا، التىن باق! (قاراڭىز: بورانبايۇلى س. ازاتتىق ەدى اڭساعان (تاڭدامالى شىعارمالار). –الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2006 جىل، 124-125 بەتتەر).
اتاقتى ۇلى قۇم – شارلاعان ءوڭىرىمىز. كەلبەتىمەن جاقسى تانىسپىز. مامىتتىڭ تابيعاتى دا تاپ وسى جىرداعىداي! اينا قاتەسىز. «قۇم دا بولسا، التىن باق!»
«مامىت» ءسوزى ەسكى زامانداعى قازاقتىڭ لەكسيكالىق قورىندا بولعان. دىبىستالۋ ءپىشىنى انا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي وزگەرىپ، اراب تىلىنەن ەنگەن. «ماقتاۋعا، العىسقا لايىق» دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن (قاراڭىز: دجانۋزاكوۆ ت.د. ۆاشە يميا؟: كازاحسكو-رۋسسكي تولكوۆىي سلوۆار يمەن. – الما-اتا: «كازاحستان»، 1989. ستر.100). ۋاقىت وزا قولدانۋ جيىلىگى باسەڭدەپ، بۇگىندەرى پايدالانۋ اياسىنان مۇلدە شىعىپ قالعان.
بابالارىمىز اتالعان شۇرايلى ءوڭىر اجارىن ءبىر-اق اۋىز سوزبەن وسىلاي باعالاپتى.
ىرعىز ءوڭىرى شەجىرەسىن جەتىك بىلەتىن ءبىرمانوۆ امانتاي ەسىمدى اعامىز (1950) مىناداي دەرەكتەر بەرگەن-ءدى:«مامىت اۋەلىدە شومەكەي رۋى توقا تايپاسىنىڭ مەكەنى بولعان. ءبىر زاماندا ءساتباي دەگەن كىسى توقا بالالارىن تاۋىپكە جيناپ شوعىرلاندىرىپتى بولىس قۇرۋ ءۇشىن. ولار ىرگە كوتەرگەن سوڭ ءتورت شومەننىڭ باس ءبيى المات توبابەرگەنۇلى (1804 ج.ت. – 1892 ج.ءو.- ب.ك.) اققۇمنىڭ ماڭىن، قاراقاي وزەنى بويىن جايلاپ جۇرگەن بالقىدان تارايتىن ساباي، سامەت، پۇشىق اتالىقتارىن مامىتتىڭ بوساپ قالعان جەرلەرىنە قونىستاندىرىپتى. ال جاۋقاشتىلار بۇعان دەيىن-اق قۇمنىڭ باستالار سولتۇستىك جاعىن مەكەندەگەن».
وتارلاۋ ساياساتىن جەتىلدىرۋدەگى مۇددەسىنە ىڭعايلاپ جۇرگىزگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ «ۋاقىتشا ەرەجە» رەفورماسى بويىنشا 1867- 1868 جىلدارى قازاق دالاسى بولىستىق باسقارۋ جۇيەسىنە كوشىرىلگەنىن ءسوز باسىندا ايتا كەتكەن ەدىك. ا. ءبىرمانوۆتىڭ مالىمەتى تاريحتا وتكەن وسى وقيعا داتاسىنا سايكەس. دەمەك، دەرەگى – ناقتى.
اتالعان قاراقاي وزەنى مامىتتىڭ شىعىس جاعىن 20-25 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا بويلاي اعىپ، اياقتالار تۇسى وڭتۇستىك-باتىسقا بۇرىلىس جاساپ قۇمعا جەتەر-جەتپەستە بىتەدى.
ىرعىزدىڭ يەن دالاسىنىڭ ءبىر شەتى مامىتتا بالقى بازاردىڭ قىزىقتى داۋرەنىنىڭ ءبىر بولىگىن وتكىزگەنىن دالەلدەيتىن، وعان تىكەلەي بايلانىسى بار مىنا جايتتى وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى، زەينەتكەر كەڭەس اعا ورىنبەكوۆ: «مايدان قاشقان اتالاتىن جەر بار. سارىبۇلاقتان ءارى (بۇرىنعى «باسقۇدىق» سوۆحوزىنىڭ №4 فەرماسى.-ب.ك.). تەمىرالى مەن ەسەكەنىڭ قاق ورتاسىندا، بۇل ەكى قونىستىڭ اراسى ءۇش شاقىرىم. شالداردان ەستىگەنىم مايدان اتاستىرىلىپ قويعان قىز ەكەن. شوبدار اتالىعىنا. سونى بازار الىپ قاشىپتى. سوڭى ۇلكەن داۋعا اينالعان. «مايدان قاشقان» دەلىنىپ كەتىپتى سونان سول تۇس ءبىراز ۋاقىتقا شەيىن»، – دەپ بايان قىلعان-دى بىزگە.
تەمىرالى دا، ەسەكە دە مامىت قۇمى ەنىنىڭ اياقتالار تۇسىندا، انىعىراق ايتساق وڭتۇستىك-باتىس جاعىندا.
وسى مالىمەتتى كەڭىنەن وربىتەيىك. بازار جىراۋ مەن مايدان قىزعا بايلانىستى جيناعان قولداعى دەرەكتەردە ءبىراز قايشىلىق تۋدىراتىن جاڭساقتىقتار، اۋىس-ءتۇيىس ارتىق پىكىرلەر ورىن العان. بۇلاي بولۋى وقيعاعا ارادا ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەن. ناقتى شىندىعىنىڭ كۇڭگىرتتەنە باستاۋى سودان. ماعلۇمات نۇسقالارىن ءبىر-بىرىمەن سالىستىردىق، ءمان-جايمەن سايكەستىگىن سارالادىق، زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ باسقا دا تالاپتارىن نازاردا ۇستادىق. ءوستىپ وقيعا اقيقاتىن نوبايلادىق.
مايدان وتە سۇلۋ بولىپتى. «ءشۇيىنىشباي دەگەننىڭ قىزى ەدى»، – دەيدى ونى ق. مولداحمەتوۆ ەسىمدى قارماقشىلىق ازامات (قاراڭىز: بازار جىراۋ مەن ساردار المات.// «تۇران-قازالى» گازەتى، 8.01. 2005 جىل). الايدا اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانىندا تۇراتىن مايداننىڭ ىنىلەرىنىڭ، ءسىڭىلىسى ايجاننان ورگەن جيەندەرىنىڭ دەرەكتەرى، رۋلىق شەجىرە بۇل پىكىردى تەرىسكە شىعارادى. راستايىق. بالقى شومەكەي رۋىنىڭ بوزعۇل تايپاسىنان تارايدى دەدىك. بالقىنىڭ ءبىر بالاسى پۇشىق. وسى پۇشىقتان – قۇدايسۇگىر، ساتىبالدى تۋادى. قۇدايسۇگىردەن – ماتتەك، ماتتەكتەن – سارىباس، سارىباستان ء– تورتباي، تەزەكباي، جەتەكباي، بەسباي،ء تورتبايدان – بەكتەمىر، ەستەمىر، تەمىرباي جانە مايدان، ايجان اتتى ەكى قىز.
ەسكەرتە كەتەيىك، پايدالانىپ وتىرعان ماعلۇماتتاردىڭ بىرقاتارىن مايدانمەن ءبىر اتادان ورەتىن قاسىمحان، ەلامان ەسىمدى ازاماتتاردان الدىق. تۋىستىعىن اشىپ كورسەتەيىك. تورتبايدىڭ بەكتەمىرىنەن – نۇرجان، نۇرجاننان – تاجىماعانبەت (1915 – 1968), تاجىماعانبەتتەن – قالقامان، ەلامان (1955), كۇلايىم. ال تورتبايدىڭ تۋعان باۋىرى بەسبايدان – كۇمىسباي، كۇمىسبايدان – تىلەش، تىلەشتەن – باقتىباي، باقتىبايدان – قاسىمحان (1948).
بازار مايدان قىزدى بۇرىننان ءوزارا ۋادە بايلاسقان جىگىتىنە الىپ بەرگەن. «اتى – كەتەباي، جىراۋدىڭ جاقىن ءىنىسى»، – دەپ كۋالاندىرادى ش. الداشەۆ (قاراڭىز:«جۇلدىز» جۋرنالى، №5, 1981جىل، 208-بەت). قارماقشىلىق ق. مولداحمەتوۆ مۇنى: «ءسالىم ەسىمدى كىسىنىڭ بالاسى-تۇعىن»، – دەگەن مالىمەتىمەن قوستايدى (قاراڭىز: بازار جىراۋ مەن ساردار المات.// «تۇران-قازالى» گازەتى، 8.01. 2005 جىل). قولداعى جاۋقاشتى بالقىلار شەجىرەسىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن مۇقيات الدەنەشە ءسۇزىپ شىقتىق. اتالعان كىسىلەر ەسىمدەرىن كەزدەستىرمەدىك. بۇنى ءالى دە انىقتاي ءتۇسۋ قاجەت كۇمانسىز شىندىقتى ىندەتۋ ءۇشىن.
حوش. ءسوزىمىزدى جالعاستىرايىق. جاز جايلاۋى مامىتتى مەكەندەپ جۇرگەن كەزى ەكەن بازاردىڭ. وتارباي اتاسىنان تاراعان ەت جاقىندارىمەن بىرگە. اعايىندارعا استىرتىن سالەم ايتىپتى سىر بويىنداعى: «قىز اتاستىرىلعان ەلىنە كوپ ۇزاماي ۇزاتىلماق»، – دەپ. حاباردى ەستي سالا مامىتقا سۋىت جەتەدى بىرنەشە جىگىتتى باستاپ بازاردىڭ الگى تۋىسى. تىلەۋلەس اعاسىنىڭ ۇقىپتى ويلاستىرعان اقىل-ايلاسىنىڭ ارقاسىندا، جۇرت قالىڭ ۇيقىعا ەنگەن شاقتا، قيىندىقسىز مايداندى الىپ شىعىپ، ءىز تاستاپ ۇلگەرەدى. سول زاماندا جەر داۋى، جەسىر داۋى – ۇلكەن ماسەلە ەكەن. ارتى شۋعا اينالادى. مايدان اتاستىرىلعان رۋ وسال ەمەس-ءتى. شوبدار جۇرتى ەدى. «جارتى پاتشا» اتانعان، ءالىم-شومەنگە اسا بەدەلدى بي، ساردار المات توبابەرگەنۇلىنىڭ ەلى. مايداننىڭ اتاستىرىلعان بولاشاق كۇيەۋى – ەستاي دەگەن ەكەن، اتاقتى شونجارمەن تۋىسادى. شومەكەي رۋىنىڭ بوزعۇل تايپاسىنان، شوبدار اتالىعى. ۇعىنىقتى بولسىن، تاراتىپ كورسەتەيىك تۋىستىعىن. شوبداردان – قالاق، قالاقتان – الىبەك، ارىستان، الىبەكتەن – كيىكباي باتىر.،كيىكبايدان –توبابەرگەن، قوجاس، باباس، ايدوس، سۇگىرتاي،توبابەرگەننەن – المات (1804 – 1892), الماتتان – سامىرات، تورەمۇرات، قوسمۇرات، ماقان، پىرماقان. ال باباستان – قوجاعۇل، ىسمايىل، ءسۇيىنباي، مويناق، تۇرىم، قاشقىن. وسى قاشقىننان – شىنتاي، شىنتايدان – ەستاي. سوندا ول الماتپەن ءتورت-اق اتادان توعىسادى (مالىمەتتى بەرۋشى تەلمان اعا شاعاتاي بالاسى (1934), قوجاستىڭ ناسىلى).
سودان دۇرلىككەن شوبدار شىراق الىپ بازاردىڭ سوڭىنا تۇسەدى. كەنجەعارا بولىسىن باسقارىپ تۇرعان شاعى ەكەن الماتۇلى سامىراتتىڭ (ناقتى دەرەكتەر بويىنشا بۇل 1875 – 1889 جىلدار ارالىعى. — ب.ك.). قولىندا بيلىگى بار ول قاتۋلانىپ جازالاۋعا بەكىنەدى. باسىنان قيقۋ كەتپەي تۇرتپەككە قاتتى ۇشىراعان بازاردىڭ امالى تاۋسىلادى. اقىرى جولىن تابادى قىسپاقتان شىعۋدىڭ. ايگىلى تورتقارا جانىس بيگە جۇگىنەدى. ءالىم-شومەن ىشىندە بەدەلى وتە جوعارى، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن ءدۇيىم ەلگە اتى تانىس. بازاردىڭ دارىنىنا قانىق بي ونىڭ ارىز-مۇڭىن تىڭداپ، داۋدى شەشۋدىڭ ۋاقىتىن بەلگىلەپتى. سونىمەن نە كەرەك ۋاعدالى مەرزىمدە ەكى جاقتىڭ شاعىمى تىڭدالىپ، كەسىمدى ءۋاج ايتىلىپتى: «شىنتاي بالاسى ەستايعا مايداننىڭ ءسىڭىلىسى ايجان ايىپ وتەۋى بولسىن!» – دەپ. وسى باتۋاعا ءبارى دە توقتاپتى.
ايجاننىڭ اي سيپاتتى جامالى تالايلاردى ىنتىق قىلىپتى وزىنە. اقىلى دا كوركىنە ساي تۇسكەن. «ەل اپالى-ءسىڭىلى بۇلاردى مايدان سۇلۋ، ايجان سۇلۋ اتاپتى»، – دەپ كۋالىك بەرەدى تۋىستارى.
باسىنا ۇيىرىلگەن بۇلتتى ىدىراتقان جانىس ءبيدىڭ ادىلدىگىن بازار جىر عىپ كەستەلەپتى. وكىنىشكە قاراي، تۇتاس جەتپەي ودانىڭ ءبىر ۇزىگى عانا حالىق اۋزىندا ساقتالىپتى:
«اقتاستى ۇلى ىرعىزدان ەمەس الىس،
جەر ەدى بارىپ جۇرگەن كوزگە تانىس.
تەپەڭدەپ تورى توبەلمەن بارعانىمدا،
تايمادى ادىلدىكتەن قايران جانىس»، – دەگەن (قاراڭىز: م.اقداۋلەتۇلى. جانىس سىعايۇلى.// «اقتوبە» گازەتى، 29.11. 2007 جىل).
اقتاستى – بۇرىنعى قارابۇتاق اۋدانى تەرريتورياسىنداعى مەكەن. مامىتتان 170-180 شاقىرىم. باعزىداعى جۇرتىمىزدىڭ ىرعىز بەن ور بويىنان سوناۋ سىرعا دەيىن جىل ون ەكى اي كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى تاريحتان ءمالىم. دەمەك، قازاق ءۇشىن 200 شاقىرىمدىق جول تۇك تە ەمەس – «تاياق تاستام». بازاردىڭ: «اقتاستى ۇلى ىرعىزدان ەمەس الىس، جەر ەدى بارىپ جۇرگەن كوزگە تانىس»، – دەۋى سول كوشپەلى تۇرمىستان قالىپتاسقان تانىم. قازىردە دە ايتىلادى ەمەس پە: «قازاقتىڭ يەك استىنداعى جەرى – ءبىر كۇندىك جول»، – دەگەن ءازىل ءسوز. ءھام ارقا جاقتاعى تورتقارالار اراسىندا بۇعان شەيىن جىراۋدىڭ تالاي بولعانى اڭدالادى.
وسى وقيعاعا بايلانىستى كەيبىر تارماقتارى ىرعىز وڭىرىندە، سىر بويىندا ءسال وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ، بازارعا تەلىنىپ جۇرگەن مىناداي دا ءبىر شۋماق ولەڭ بار ەل ىشىندە:
«بالقىنىڭ ون ءبىر جىگىت ەرى كەلدى،
ىشىندە باتىر بازار ءبورى كەلدى.
مايداندى تاڭ سالقىندا الىپ بارام،
شىنتايعا حان قورەننىڭ كەرى كەلدى»، – دەيتىن (قاراڭىز: ا. بودەشۇلى. جاميعى جۇرتتىڭ بازارى.// «سىر بويى» گازەتى، №124 (18418).
بۇل – انىعىندا شوبدارلارمەن ءازىل قاعىستىراتىن بىرەۋلەردىڭ كەيىننەن شىعارعان قالجىڭى. داۋسىز اقيقاتى – بازاردىكى ەمەس!
ەستاي سامىراتقا دەلبەشى ەكەن، باياندالىپ وتىرعان جاعداي ورىن العان مەزگىلدە. الىس ساپارلاردا جازىدا قاۋىپ توندىرەتىن وقىس جايتتاردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن ءھام اتتى باپتاپ كۇتۋ، كۇيمەگە جەگۋ سياقتى جۇمىستارى جانە بار. سودان بولار سامىرات وسى نەمەرە تۋىسىن جانىنا سەرىك قىلىپتى ىلعي. ەستاي ءىرى دەنەلى، قارۋلى بولعان دەيدى. بۇل كەزدە ونى 17-20 جاس شاماسىندا دەپ بولجايمىز. ءبۇي دەۋگە جوعارىدا اتالعان الماتتىڭ ماقان اتتى ۇلىنان 1924 جىلى تۋعان راقي اكەيدىڭ: «ىرعىزدان 25-35 كم جەردە، سارىوزەك بويىنداعى، شوبدارلاردىڭ جەرىندەگى قۇمكولدە شىنتاي بالاسى ەستاي 1925 جىلى 63 جاسىندا قايتىس بولعان. 1964 جىلى ەستاي بالاسى التىباي باسىنا قۇلىپتاس قويعان. 1997 جىلى 1 يۋل ايىندا» ادەيى بارىپ كوردىم. قۇلىپتاس بۇزىلماعان، ول جەردە كوپ قۇلىپتاس جوق. نۇرلىبەك، ءپىرلان (راقيدىڭ ايەلى.– ب.ك.), راقي»، – دەپ ءتۇزىپ كەتكەن قولداعى مالىمەتى نەگىز (دەرەك ەستاي ۇرپاعى دابىلدان الىندى.– ب.ك.). سوندا ەستاي 1862 جىلى تۋعان. ال مايدان ودان اسسا ءۇش-ءتورت جاس كىشى بولار. بۇدان ءارى نە بەرى ەمەس. ويتكەنى، «اپامىز كۇيەۋگە ەرتە شىعىپ كەتىپتى دەپ وتىراتىن اكەلەرىمىز»،– دەيدى ءبىر اتادان ورەتىن ىنىلەرى. دەمەك، وقيعا 1880 – 1883 جىلدار ارالىعىندا وتكەن. ەسەبىمىز – دۇرىس.
ەستاي ايجان سۇلۋدان التىباي (1893 — 1966), جەتىباي (1897 — 1970) دەگەن پەرزەنتتەر سۇيەدى. بۇلاردان تاراعان ۇرپاق – قازىر ءوسىپ-ونگەن ۇلكەن اۋلەت.
مامىت وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن تۇرسىنبەكوۆ شاكىرتاي دەيتىن اعامىز ايتادى: «ايجان اتالاتىن كول بار. تەمىرالىدان 20 شاقىرىم شاماسىندا، باتىس جاعىندا. التىكەبەنگە ءتيىپ تۇر. سۋى كوكتەمدە مولايادى دا، جاز ورتاسىندا ءسال تارتىلادى. مال سۋاراتىن ەدىك سودان»، – دەپ. انىعىندا اتالعان بۇل جەردى بالقىدان ورەتىن پۇشىق بالالارى، ياعني مايدان مەن ايجان شىققان اتالىق ەرتەرەكتە تۇراقتى جايلاعان. تاريحتان اتتارى رۋعا اينالعان ايەلدەردى جاقسى بىلەمىز. ولاي بولسا، تالايدى وزىنە ىنتازار قىلعان ايجان سۇلۋدىڭ ەسىمى دە قۇرمەتپەن ءبىر كولدىڭ اتاۋىنا اينالۋى بەك مۇمكىن جاعداي.
داۋ باسىلدى دەدىك. الايدا كوڭىلىندە وكپە-رەنىش قالعان بازار مامىتتان جالپاقتاۋعا بەت تۇزەپتى. جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان ءوڭىرى ءوزىنىڭ.
سىرعىپ ايلار وتەدى، جىلجىپ جىلدار وتەدى. «جاقسى ادامنىڭ اشۋى جىبەك ورامال كەپكەنشە…». قاي كەزدە دە اقىلىن جوعالتپاعان، قاركەستى المات قارت بازارعا حابار سالىپتى دەيدى بىردە: «كەلسىن، جىر ايتسىن!» – دەپ. «كەلسىن، جىر ايتسىن!» – دەۋى دە سىلتاۋ ءسوز. استارى – بازارمەن قايتا تابىسۋدىڭ امالى-تۇعىن. ەسكى كۇننىڭ ءبىر داناگوي شالى ايتىپتى عوي: «ەكى جاقسى قوسىلسا، ءبىرىن ءبىرى قيا الماس، – ەكى جامان دوس بولسا، ءبىر مەكەنگە سيا الماس»، – دەپ. وكپەسى تارقاعان جىراۋ دا اعاسىمەن جاراسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە قۋانادى. بىراق، الدەبىر سەبەپتەرمەن ءسال ۋاقىت وزدىرىپ الادى. ايتسە دە، جولعا شىعادى. اققۇمداعى الماتتىڭ ورداسىنا جەتكەن بازار (اققۇم – قازىر ايتەكە بي اۋدانىنا قاراستى جەر. – ب.ك.) تابالدىرىقتان ەندى اتتاپ، ۇيگە ەنە بەرگەندە اعالىق دوق كورسەتكەن بي جورتا: «كىرمە، كورىنبە كوزىمە!» – دەپ اقىرىپ جىبەرىپتى دەيدى. سوندا ساسىپ قالعان جىراۋ ءبىر اياعى ىشتە، ءبىر اياعى سىرتتا: «الايما ساردار، الايما، الايما ساردار، الايما»، – دەگەن سوزدەردى الدەنەشە قايتالاپ بارىپ، ازدان سوڭ توگىلتە جونەلىپتى ءارى قاراي:
– ارعى اتاڭ الىبەكتەن باتىرلارىم،
كەلىسكەن سودان بەرى اقىرلارىڭ.
ورداڭا ءوزىم ىزدەپ بيىل كەلدىم،
«كەلسىن»، – دەپ وتكەن جىل-دى شاقىرعانىڭ.
جەر شالعاي، الىس جولعا ات تابىلماي،
سەبەبى سول ەد، ساردار، جاتىرعانىم.
ىرزامىن سوكپەك تۇگىل، سوقساڭ دا اعا،
كەۋىلىمە كەلمەيدى كەيىپ، اقىرعانىڭ.
تۇقىمى جىلقىڭىزدىڭ قۇلا الا-دى،
كۇلتە جال، قۇيرىعى ۇزىن شۇبىلادى.
اشقا ازىق، ازعا قامقور بولىپ تالاي،
الدىڭنان قايتقان كۇلىپ جىلاعانى.
قايراتىڭ قارا تۇگىل حانعا ءمالىم،
قولىڭنان مەنى ولتىرسەڭ كىم الادى؟
سوندا دا، ساردار، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا،
قالمايىن ءسوزىمدى ايتپاي سىباعالى.
نە ءسوز بار قايراتىڭدى حالىق كورگەسىن،
كىسىگە تاي سۇراسا، ات بەرگەنسىڭ.
قازاقتىڭ كيىز ءۇيلى تالاسى جوق،
ولشەۋسىز وسىنشا ارتىق باق بەرگەنسىن.
يمانىم تاس توبەمە كەتتى شىعىپ،
قاراۋدىڭ تارعىلىنداي تاپ بەرگەنسىن.
قالاي دا بۇل قاتەردەن قۇتىلارمىن،
«سويلە»، – دەپ ءتاڭىرىم ءتىل مەن جاق بەرگەنسىن.
تۇقىمى جىلقىڭىزدىڭ وڭشەڭ قۇلا،
ءوسىردىڭ بالدارىڭدى ەتىپ بۇلا.
بەكەتتەن بەرمەن قاراي بابالارىڭ،
وتپەگەن ءبىر-بىرىنەن كەم بوپ، ءسىرا.
تەڭ بولىپ تەكتى جەردەن قوسىلىپ جار،
كەتىپتى ولە-ولگەنشە كەۋلى تىنا.
اتاڭىز كيىكبايعا وق تيگەندە،
ءوزى اتتاپ، ءتۇسىرىپتى اناڭ – قىنا.
بولعاندا اعام – المات، جەڭگەم – كۇمىس،
ەشكىمگە بىتكەن ەمەس مۇنداي تۋىس.
اقىرىپ المات اعام سىرتقا شىقسا،
بولادى ءالىم، شومەن ءبىر-اق ۋىس (قاراڭىز: بالقى بازار.// «جۇلدىز» جۋرنالى، № 6, 2003 جىل، 191-بەت).
ءسوزىن تامامداعان بازار اعاتتىق جىبەردىم دەپ وتكەن ءىسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپتى. ريزالىق بىلدىرگەن المات اعاسى دا وكپە-نازدى ۇمىتىپ، ونى قۇشاعىنا الىپتى دەيدى ايتۋشىلار.
از-كەم رەنىشتەن سوڭ اعايىندارىمەن قايتا قاۋىشقان بازار جىراۋ اتا-جۇرتىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ىرعىز دالاسىنا مۇنان كەيىن دە ات ءىزىن ءجيى سالىپ تۇرعان. 1892 جىلى المات اتا دۇنيەدەن وزعاندا ارنايى كەلىپ، ونىڭ بالاسى ماقانعا ءبۇي دەپ كوڭىل ايتقان:
«الپەكەم، ەمەس ەدى قالىس ادام،
جوق ەدى اق كەۋىلىنە الىس ادام.
بەكزادا بولىپ ءوستى ۇلدارى دا،
قىزدارى كەم بولعان جوق حانىشادان.
ارتپاقشى ابىرويى ادامزاتتىڭ،
بەرەكە تۇقىمىنا دارىسا ادام.
ەشۋاقىتتا ەتپەس ءىسىن اشقاراقتىڭ،
ءبىر تەگى ۋىزىندا جارىسا ادام.
حالىق قامىن قارتايعانشا ويلاپ كەتتى،
ارمان نە سونداي بولىپ قارىسا ادام؟
ماقانجان، قالدىڭ ەردىڭ ورنىندا،
باباڭنىڭ قونسىن ورناپ باعى ساعان» (قاراڭىز: بالقى بازار.// «جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 192-بەت).
وسى جىلدارعا سايكەس كەلەتىن، كيىكبايۇلى رايىمباي قارتتىڭ كەنجە بالاسى ساعىندىققا (1965) ايتىپ كەتكەن ەستەلىگىن باياندايىق. ول: «بازار اعاما ەرىپ جيدەلىبۇلاقتان (مامىتتاعى جەر اتى.-ب.ك.) ساپارعا شىقتىم ءبىر كۇندەرى، – دەيدى ەكەن.
– باعىتىمىز – جالپاقتاۋ. ەكەۋىمىز ەكى اتتامىز. بازار ءساندى كيىنەتىن. ءىرى دەنەلى-تۇعىن. ونىڭ ۇستىنە قارۋلى ەدى. جانىنان دومبىراسىن تاستامايتىن. ناسىباي اتاتىن. ساپتاما ەتىگىنىڭ قونىشىنا سالىپ جۇرەتىن شاقشاسىن. ەر-تۇرمانى دا اسەم ەدى. كۇمىس شاپتىرعان. ۇمىتپاسام شالقار مەن سەكسەۋىلدىڭ اراسى بولار دەيمىن، ەكى اتتى كىسى سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلدى الدىمىزدان. ولار بىزگە تاقالا ءتۇسىپ، كەنەتتەن بازارعا جارماسا كەتتى. ونىڭ كوز ىلەسپەس جىلدامدىعى سونداي سونداعى، قونىشىنان شاقشانى سۋىرىپ الىپ بىرەۋىنىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەردى دە، ەكىنشىسىن ۇرىپ ءتۇسىردى. سونان كوزىن اشا الماي اۋرەلەنىپ قالعان ونىڭ سەرىگىن دە جەرگە قۇلاتتى. ءوزى بىرەۋىنىڭ قولىن بايلاپ جاتىپ ماعان بۇيىردى: «بالا، سەن انانىڭ دا قولىن بايلا! بىراق ءبىرازدان سوڭ شەشىلەتىندەي قىل. ءولىپ قالماسىن»، – دەپ. سونان ەسىنەن تانىپ جاتقان ولاردى ماتاپ تاستاپ ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. مەن ون ەكى جاستا ەدىم سوندا». ەسەپتەسەك بۇل جاعداي 1892 جىلى بولعان. ويتكەنى، رايىمباي قارتتىڭ تۋعان جىلى – 1880. اتامىزدىڭ دەرەگىنەن كوڭىل ايتۋعا كەلگەن بازاردىڭ سول جىلى بالقىلاردىڭ جاز جايلاۋى مامىتتاعى اعايىندارىندا ءبىراز كىدىرگەنى اڭدالادى.
سونىمەن باياندالعان وقيعانىڭ ناقتى ايعاعى – مايدان قاشقان اتاۋى ۋاقىت وزا ۇمىتىلا باستايدى. مۇنىڭ سەبەبى بار. پۇشىق بالقىدا مىڭعىرتىپ مال ايداعان شودەن دەگەن باي وتكەن. ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنشا، اتالعان قونىس، مامىتتىڭ وڭتۇستىك-باتىسى سونىڭ يەلىگىندە بولعان. الماتپەن ولە-ولگەنىنشە سىيلاسىپ كەتىپتى. بەدەلى زور، قادىرلەس بي وسى زامانداسىنا جاردەم ەتكەن كورىنەدى جايىلىمداردى الۋىنا. كەيىن دۇنيە سالعاندا سوندا جەرلەنگەن. قازىر شودەن اتالادى سول جەر. اتاۋ قر اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى كارتاسىنا ەنگەن. شودەننەن تەمىرالى تۋادى. ول اكەسىنەن ەرتە ايىرلادى. ەسەيە كەلە ەسەپتى دۇرىس قۇرا بىلەتىن اقىلىنىڭ، ۇقىپتىلىعىنىڭ ارقاسىندا اتادان قالعان مالدىڭ باسىن قايتا ءوسىرىپ، داۋلەتتەنەدى. الايدا سوۆەت وكىمەتى ونى 1928 جىلى جانە مۇنان سوڭ 1932 جىلى تاعى تاركىلەيدى. بەس مىڭعا جۋىق ەشكىسى، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى، بىرنەشە كەلە تۇيەسى، مىڭعا تارتا سيىرى بولعان. كوزىمىز كوردى. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا ءۇش ءجۇزدىڭ ۇستىندە ەشكى ۇستاعانىن. جامانقالاعا، ورىنبورعا ساپارلاپ تۇراتىن. بارىپ ءتۇبىت وتكىزە-تۇعىن. ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن كىسى ەدى. گازەت-جۋرنالدار وقيتىن. تەمىرالى شودەنۇلى دۇنيەگە 1887 جىلى كەلگەن، 89 جاسىندا باقي بولدى. ونىڭ داۋلەتتەنىپ بەدەلدەنۋى ەسەپ بويىنشا، 1907 جىلدان بەرى. مىنە وسى كەزدەن تۇراقتى قونىس قىلۋىنا بايلانىستى پىكىرىمىزدىڭ وزەگى – مايدان قاشقان كەيىن تەمىرالى بايدىڭ ەسىمىمەن اتالا باستايدى. ەسەكە دە – وقيعادان بەرىرەكتە ورنىققان اتاۋ. ال مايدان قىزدىڭ شىرعالاڭى 1880 – 1883 جىلدار ارالىعىندا وتكەن دەدىك. ولاي بولسا، تۇجىرىمىمىز – دۇرىس.
بۇگىندەرى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار، تەمىر، مۇعالجار اۋداندارىن جايلاپ وتىرعان ءالىم بالالارى ايت پەن بۇجىردان ورگەن تىلەۋ مەن قاباق، نازار مەن شۇرەن رۋلارى «قىر شەكتىسى» اتالعانى ءبىر تۋعان قارىنداسقا ءمالىم جاعداي. بالقى بازاردىڭ دا ايتاتىنى بار:
«قىر ەلىندە جۇرگەندە،
جەۋشى ەدىك جال مەن جاياسىن.
ولەڭ ايتىپ، ءان سالىپ،
الۋشى ەك ات پەن ماياسىن.
ءسويتىپ جۇرگەن بازەكەڭ،
جەپ جاتىر جەردىڭ قاياسىن»، – دەپ. ارحيۆتىك دەرەكتەردە ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحى بىلايشا باياندالىپتى: «ءبىر جىلى بازار جىراۋدىڭ ەلىندە اشارشىلىق بولىپ، قۇمدا كەۋەك تەرىپ جۇرسە، ءبىر بايدىڭ مىرزاسى جولىعىسىپ، «نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەندە ايتقان بىرقاقپايى ەكەن» (قاراڭىز: بازار جىراۋ وڭداسۇلى. جاميعى قازاق ءبىر تۋعان. – الماتى: «دەشتى قىپشاق»، 2008 جىل، 173, 368 بەتتەر). ونىڭ ىرعىز دالاسىن جايلاعانىنا، كەزگەنىنە بۇل دا ءبىر كۋالىك. تاعى دا ايعاق بەرەيىك سوزىمىزگە، ول «كۇن جادىراپ كوكتەمدە…» دەپ باستالاتىن تولعاۋ-ولەڭىندە ءبۇي دەپتى:
«مال جيناعان شارۋالار،
قىزىلدى قىستاپ، قىر جايلاپ،
كوشى-قون جايىن ىڭعايلاپ،
وزگە كاسىپ ەتپەيدى…» (قاراڭىز: بالقى بازار. «جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 184-بەت). وسى تولعاۋىنان جانە ءبىر ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك، وندا:
«جازعى جايلاۋ قونىسقا،
تىركەۋىن تۇزەپ شارۋالار،
ۇدەرە كوشىپ بەتتەيدى.
ارقانىڭ جازىق جونىندا،
التى اي جازداي تەبىندەپ،
كۇز تۇسىرمەي كەتپەيدى»، – دەپتى.
«ارقا» ءسوزىنىڭ ءاۋ باستاعى ماعىناسى، ونىڭ قولدانۋ رەتتىكتەرى ەتيمولوگيا عىلىمىندا بىلايشا انىقتالعان: «قازاق تىلىنە ءبىر تابان جاقىن قىرعىزداردا «ارقا» تۇلعاسى «سولتۇستىك»، ودان ءارى ياكۋت تىلىندە «ارعاا» – «باتىس، باتىس جاق»، …تۋنگۋس-مانچۋجۋر توبىنداعى تىلدەردىڭ كەيبىرەۋلەرىندە «ارگاا» – «باتىس»، ال موڭعولداردا: «ارا» ءسوزى «سوتۇستىك» سياقتى ۇعىمداردى مەنشىكتەنەدى… دەمەك، «ارقانىڭ» العاشقى ماعىناسى قازىرگى كەزدەگى «باتىس» نە «سولتۇستىك» ۇعىمى بولماقشى» (قاراڭىز:ءا. نۇرماعانبەتۇلى. جەر-سۋدىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى. – الماتى: «بالاۋسا»، 1994 جىل، 9-بەت). سوندا بازار جىراۋ ءالىم-شومەننىڭ التى اي جاز جايلاۋى ىرعىز دالاسىنىڭ ورنالاسۋ ورنىن باعزىداعى قالىپتاسقان گەوگرافيالىق اتاۋىمەن اتاپ وتىر. ياعني سىردىڭ، قازىرگىشە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سولتۇستىگى، باتىسى دەيدى. سوندا كۇزگە شەيىن وتىرۋشى ەدىك دەيدى.
بۇلاي قازبالاپ تاپتىشتەۋىمىزدىڭ سەبەبى ءبىر ەنەدەن تۋعان قارىنداسقا ورتاق بازار اتامدى تەك ءوز اۋىلى توڭىرەگىندە قاراستىرۋدىڭ بۇرىستىعىن، شىعارماشىلىق بولمىسىن، ءومىربايانىنىڭ ناقتى جاقتارىن تانۋدا جاڭساقتىقتارعا اپاراتىنىن ەسكە سالۋ ەدى. ءبىز دە اقيقات شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتپەۋدى ويدا ۇستادىق. ايتارىمىز ءالى دە كوپ ەدى، وسى تۇستان ۇزگەندى ءجون سانادىق.
ءيا، اعايىن، وسىلاي دا وسىلاي بولعان. سىزدەر ءبىلسىن دەپ تاڭبالادىق، سىر مەن قىردى (نەمەسە ارقانى) الما-كەزەك جىرعا كەنەلتكەن، ءبىر كەزدەرى اتاقونىسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ىرعىزدىڭ مامىتىن جايلاعان بازار اتام عۇمىرىنىڭ تاسادا قالعان بەيمالىم تۇستارىن.
بالقى بازار شىعارمالارىنىڭ تۇرپاتىنا شولۋ
بازارجىراۋدىڭ وي تولعامىن، سويلەم قۇرۋ مانەرىن، سوزدىك قورىن باجايلاي قاراعاندا ونىڭ نوعايلى ءداۋىرى ادەبيەتىنەن، XV–XVIII عاسىرداعى جىراۋلار پوەزياسى مەن XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن عۇمىر كەشكەن تۇلعالار شىعارماشىلىعىنان تاعىلىم-تاربيە العانى اپ-انىق اڭدالىپ تۇر. كوپ سوزباقتاماي بۇنىڭ ناقتى دالەلدەرىنە كوشەيىك.
«قوبىلاندى باتىر» جىرىندا:
«… اسىنعانى جانىنا
قىنابىنىڭ سابى التىن،
ۇستار جەرى ساپ التىن،
قىناپتان شىقسا قىلت ەتكەن،
سۋىرىپ السا جىلت ەتكەن،
شۇبەرەكتەي قۋارعان،
قايتپاسىن دەپ تاۋ-تاستان
زاھارگە سالىپ سۋارعان،
بالداعى التىن شار بولات،
شىراعىمنىڭ شىبىن جان،
جاساعان ساعان امانات!
اقسۇڭقار قۇس ماقتانسا،
و دا ءبىر كۇن كەز كەلەر
قۇسبەگىنىڭ تورىنا» (قاراڭىز: اقساۋىت (باتىرلار جىرى). – الماتى: «جازۋشى»، 1-توم، 49-بەت).
بازار جىراۋدىڭ «كەرميىق» تولعاۋىندا:
«… قىنابىندا قىلت ەتكەن،
سۋىرساڭ ءجۇزى جىلت ەتكەن،
سىلتەسەڭ قولىڭ ءسۇيسىنىپ،
شەگەسى بوستاۋ سىلق ەتكەن،
ناردى شاپساڭ بۇلك ەتكەن.
ءيتتى شاپساڭ ىڭق ەتكەن،
قاتارعا قايتىپ قوسىلماس،
تيگەن جەرى بۇرق ەتكەن،
ءاجداھانىڭ تىلىندەي،
وتە شىققان بىلىنبەي،
تاسقا تارتسا قايتپايتىن
بالداعى التىن ايبولات
كەرەگەدە ءىلۋلى –
كىمدەردەن يەسىز قالعان جوق؟» (قاراڭىز: بالقى بازار. //«جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 180-بەت).
شالكيىزدىڭ «ور، ور قويان، ور قويان» اتتى تولعاۋىندا:
«ور، ور قويان، ور قويان
ور قويان اتلى ءبىر قويان
ون ەكى كوجەك اتاسى،
قاۋدىرقۇلاق شال قويان،
جۇيرىكپىن دەپ ماقتانبا،
جۇيرىكپىن دەپ ماقتانساڭ،
ۇزىن جولدىڭ ۇستىندە
ورالىپ ويناپ تۇرعان
و-داعى ءبىر قۇبا ارلانعا جولىعار» (قاراڭىز: بەس عاسىر جىرلايدى. (قۇراست. م.ماعاۋين، م.بايدىلداەۆ). – الماتى: «جازۋشى»، 1-توم، 1984 جىل، 53- بەت).
بازار جىراۋدىڭ «ءار كەمەلگە – ءبىر زاۋال» تولعاۋىندا:
«…قۇلاعىن تىكتەپ ەلىرگەن،
جان جەتە المايتىن قۋعانمەن،
جۇيرىكپىن دەپ شەلىرگەن،
كەرقۇلان دەگەن اڭ بولار،
اۋناعان جەرى شاڭ بولار
قۇيرىعى جوق، جالى جوق
كورگەن كىسى تاڭ بولار.
جەر جازىعىن ۇرلاعان،
شاقپاق تاسىن قىرلاعان
ەلەۋسىز جەرمەن ەڭبەكتەپ،
باۋىرىن تاستاق قىرناعان،
بىلتەلى مىلتىق قولعا الىپ،
جابىندىمەن زىرلاعان،
ۇسىنعان وعى كەتپەگەن،
ول دا ءبىر اتقىششىل سۇمعا كەز بولار!» (قاراڭىز: بالقى بازار. //«جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 184-بەت).
وسىنداي ءسوز ساپتاۋ، وي تولعاۋ ۇقساستىقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كەلتىرە بەرۋگە بولادى. بازارتانۋشى عالىم س.قوساننىڭ: «اقىننىڭ بىرقاتار تولعاۋلارىندا شالكيىز، بۇقار، اقتامبەردى، ماحامبەت، شال اقىن جىرلارىنىڭ سارىنى سەزىلەتىنىن ايقىن بايقاۋعا بولادى… ماسەلەن، شالكيىزدىڭ «ور، ور قويان، ور قويان» دەپ باستالاتىن تولعاۋى مەن بازاردىڭ «ءار كەمەلگە – ءبىر زاۋال» اتتى شىعارماسىنىڭ ستيلدىك، لەكسيكو-سەمانتيكالىق جاقتارىنان ءوزارا ۇقساس كەلۋى – سىر شايىرىنىڭ قارت جىراۋدان ۇلگى-ونەگە الىپ، ءداستۇرلى جىر مەكتەبىنىڭ ىقپالىندا بولعانىن كورسەتسە كەرەك» — دەۋى ەش داۋسىز ءادىل تۇجىرىم (قاراڭىز: قوسانوۆ س. بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن (2005ج.) دايىندالعان ديسسەرتاتسيالىق اۆتورەفەراتى، 18-بەت). ونىڭ بۇل پىكىرىنە بىرەر سالىستىرۋلار ارقىلى-اق كوز جەتكىزىپ وتىرمىز مىنەكەي.
ەپوستاردا، حاندىق ءداۋىر پوەزياسى تىلدەرىندە تۇراقتى پايدالانىلاتىن ءسوز تىركەستەرى، سويلەمدەر بازار تۋىندىلارىندا باستان اياق ورىن العان. سونىمەن قاتار، شىعارمالارىندا تۇركىمەنستان مەن قاراقالپاقستان قازاقتارىنىڭ ءھام اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، ورال وبلىستارى قولدانىسىنداعى ديالەكتىلەردىڭ دە ارا-تۇرا كەزدەسىپ وتىرۋى باتىس وڭىرىندە عۇمىر كەشكەن جىراۋلاردىڭ اقىندىق مەكتەبىن ونەگە ەتكەنىن تولىق دالەلدەپ تۇر. دەمەك، ونىڭ جىر تولعاۋ اۋەن-سازى دا باعزىدان ساباقتاسىپ كەلە جاتقان نوعايلى زامانىنىڭ كۇي-اۋەزدەرى ۇلگىسىندە بولعانى ايدان انىق. ويتكەنى، بازاردىڭ تىڭداپ-ەستىپ ۇيرەنۋ ساباقتارى وزىنە ۇلگى قىلعان سول باتىس ايماقتىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ ءان سوزۋ ءداستۇرى جاعدايىندا وتكەنى ءشۇباسىز جايت. ولاي بولسا، ونەگە العان ونەردىڭ ءۇردىس-بولمىسىن قاز-قالپىندا قابىلداعانى جانە كۇمانسىز. پىكىرىمىزدى قۋاتتايتىن جايتتار بارشىلىق.
بازارتانۋشى عالىم س.قوسان: «بازاردىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن تالداي كەلگەندە، جىراۋ ستيلىندە قازاقتىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ، اسىرەسە، ماحامبەت پەن ونىڭ اينالاسىنداعى اقىندىق مەكتەپتەردىڭ ءداستۇرى ايقىنىراق سەزىلەتىنىن ەلەمەۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەيدى. (قاراڭىز: قوسانوۆ س. بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ ادەبي مۇراسى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن (2005 ج.) دايىندالعان ديسسەرتاتسيالىق اۆتورەفەراتى.18-بەت). بۇل دا – وتە دۇرىس پىكىر.
بازار ماحامبەتتى ۇستاز تۇتقان. دالەلدەيىك.
ماحامبەت:
«بۇل دۇنيەنىڭ جۇزىندە
ايدان كوركەم نارسە جوق –
تۇندە بار دا، كۇندىز جوق،
كۇننەن كوركەم نارسە جوق –
كۇندىز بار دا، تۇندە جوق.
مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق –
تىلدە بار دا، دىندە جوق.
كوشپەلى داۋلەت كىمدە جوق –
بىردە بار دا، بىردە جوق.
ازامات ەرلەر كىمدە جوق –
ەرىككەن كۇنى قولدا جوق.
زامانىم مەنىڭ تار بولدى –
تۋرا ادىلدىك بيدە جوق.
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت،
قاۋمالاعان قارىنداس
قازاقتا بار دا مەندە جوق»، – دەيدى (قاراڭىز: بەس عاسىر جىرلايدى. (قۇراست. م.ماعاۋين، م.بايدىلداەۆ). – الماتى: «جازۋشى»، 1-توم، 1984 جىل، 231- بەت).
ال بازار دا:
«ايدان ارۋ نارسە جوق،
تۇندە بار دا، كۇندىز جوق.
كۇننەن ارۋ نارسە جوق،
كۇندىز بار دا، تۇندە جوق.
مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق،
ول تىلدە بار دا، دىندە جوق.
كوشپەلى داۋلەت، كوپ بەينەت،
بىرەۋدە بار دا، بىردە جوق.
ىزدەگەنمەن تاپپايسىڭ،
ءوزى تۇگىل بۇل كەزدە
تالايدىڭ ورنى مۇلدە جوق.
عالىمنىڭ ءسوزىن تۇتپاساڭ،
ءجاھيلدىڭ جولىن ۇستاساڭ،
كورەتىن شىراق شىلدە جوق.
ىزدەمەي-اق ءار جەردەن
تابىلار تالاي جاماندار
ءبىر جەرگە باسى قوسىلعان،
ەكى جاقسى ەلدە جوق.
تۇلعاسىن كورىپ كوز تويعان،
تۋىمىنا جۇرت دەن قويعان
تورەسىن بۇرماي تۋرا ايتقان،
توبەدەي بيلەر توردە جوق…»، – دەيدى (قاراڭىز: بالقى بازار. //«جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 177-178 بەتتەر).
ماحامبەتكە ۇقساستىعى ءبىر مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ءالى دە بار. جارار، باسقاسىنا كوشەيىك ەندى.
بازار اقىن ولەڭ-جىرلارىنىڭ پوەتيكاسىنا نازار اۋدارساق، ول حاندىق ءداۋىر جىراۋلارىنىڭ ءسوز ساپتاۋ ۇلگىسىمەن افوريزمدەردى پايدالانادى. مىسالى:
«جولداس بولساڭ جاقسىمەن،
جەتەدى قولىڭ ماقساتقا.
جولداس بولساڭ نامارتپەن،
اۋناتار ءبىر كۇن باتپاققا».
نەمەسە،
«از عانا وتتاپ، كوپ جۋسار
جۇيرىكتىڭ شىقپاس شاراسى.
از عانا سويلەپ، كوپ تىڭدار،
ادامنىڭ دەگدار داناسى».
تاعى بىرەۋىن كەلتىرە كەتەيىك.
«جاقسىنىڭ ءسوزى سۇيكىمدى،
ءابى گاۋسار بال سۋدان.
جاماننىڭ ءسوزى جاعدايسىز،
ىزعارى قاتتى اششى ۋدان» (قاراڭىز: بالقى بازار. //«جۇلدىز» جۋرنالى، №6, 2003 جىل، 177,179, 196 بەتتەر).
بازار اتامنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – دۇنيە جايلى پايىمىن ماقال-ماتەل پىشىنىندە قالىپتاپ، ويىن اجارلاپ وتىرادى. قۇر ءسوز بولماسىن پىكىرىمىزدى ايعاقتايىق. «ۋايىم – ەردىڭ شەگەسى، تاۋەكەل – كوپتىڭ كەمەسى»، «ءار كەمەلگە – ءبىر زاۋال»، «ءار زاماننىڭ وزىنە، لايىقتى ساز بولار»، «ءولىم – كۇزەر، ءومىر – جول»، «ادام – بۇركىت، اجال – جاڭ»، «ءيتتىڭ داۋسى جەتپەيدى، ۇلىعانمەنەن اسپانعا» ت.ب. قىسقا ءام نۇسقا. بەينەلى. ۇلگى-ونەگەلىك ماعىناداعى عيبراتتى سوزدەر. گرامماتيكالىق، لوگيكالىق جاعىنان ءمىنسىز.
شاندوز جىردىڭ تۇماسى – بالقى بازار شىعارماشىلىعى حاقىنداعى ايتارىمىز قىسقا ءبىر شولۋدا بىتپەسى انىق، سوندىقتان، وسى تۇستان قايىرايىق. ول جايىندا ءالى دە قوزعالار اڭگىمە الدا.
ءبورىباي كارتەن،
جوعارى ساناتتاعى مۋزىكا مامانى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ماگيسترى،
قازانعاپ اتىنداعى بالالار ونەر مەكتەبىنىڭ ۇستازى
