Shandoz jyrdyń tumasy – Balqy Bazar haqynda

3915
Adyrna.kz Telegram

Bul fánıden neler jaısań ótken joq deısiń yqylym zamannan beri. Kózden taıǵan soń kóńilden ketedi. Solardyń kóbi umtyldy. Biraq ol tulǵalardan Balqy Bazar jyraýdyń baq-talaıy ózgesheleý boldy joqtaýshylarynyń arqasynda. Esimi eskirmedi, rýhy óshpedi. Sebebi shyǵarmalary shama-sharqynsha jınalyp-qattalǵan-tuǵyn. Atap ótsek, 1925 jyly Tashkentten shyqqan «Terme» jınaǵyna, 1931 jyly jaryq kórgen «Qazaq ádebıeti nusqalary» atty eńbekke engen. Daraq darynnyń týyndylary keıinirek «Úsh ǵasyr jyrlaıdy» (1965), «Poety Kazahstana» (1978), «Bes ǵasyr jyrlaıdy» (1984), «Bazar jyraý shyǵarmalary» (1986), «XIX ǵasyr ádebıeti» (oqý quraly, 1992) atalatyn kitaptarda jáne toptastyryldy. Arada ótken biraz ýaqyttan soń jyraý shyǵarmalarynyń tolyq, túzý, avtorlyq qoltańbasy aıqyn saqtalǵan birqatar nusqalaryn, búginge sheıin jámıǵatqa beımálim bolyp kelgen qaısybir óleńderin taýyp «Balqy Bazar» degen ataýmen «Juldyz» jýrnalyna (2003 jyl) jarlaǵan jazýshy hám synshy Bekdilda Aldamjarov-tyn.

«Aqjol» gazetinde (№374) jaryq kórgen «Bazar jyraý» atty maqalasynda aqynnyń jyr-tolǵaýlaryn jınastyrýdyń qajettigin aıtyp, áýeli másele kótergen túrkishil bozdaq Maǵjan Jumabaev. Ári bylaı depti sonda: «Qolymda Bazardyń 4-5-aq óleńi bar… Biraq osy tórt-bes óleńde-aq Bazardyń sózge júırik, oıly aqyn ekendigi seziletin syqyldy» (Qarańyz: Jumabaev M. Shyǵarmalary: Óleńder, poemalar, qara sózder. (Qurast. H. Abdýllın, B. Dárimbetov, Z. Jumabaeva) – Almaty: «Jazýshy», 1989 jyl, 341-bet).

Budan soń osy sharýamen egjeı-tegjeıli aınalysqan belgili etnograf-ǵalym Ábýbákir Dıvaev pen jıdashy Álqýat Qaınarbaevtyń eńbekteri asa zor. Sol jınaqtalǵan týyndylardyń kitaptarǵa enip, el nazaryna usynylýyna jáne qyzmet qylǵan tulǵalar – S.Seıfýllın, Á. Marǵulan, M. Maǵaýın, M. Baıdildaev, Sh. Aldashev, H. Súıinshalıevter edi.

Balqy Bazardyń shyǵarmashylyǵyn «Bazar jyraý Ońdasulynyń ádebı murasy» atty taqyrypta ǵylymı turǵydan tuńǵysh jan-jaqty saraptap tarazylaǵan, óleń-jyrlaryn, kópke belgisiz arhıvtik nusqalaryn «Jámıǵy qazaq bir týǵan» degen ataýmen (Almaty, «Deshti Qypshaq», 2008 jyl) tolyq jınaq qyp alǵash shyǵarǵan Serikbaı Qosan. Bazartanýda aıryqsha ter tókken orny bólek – ǵalym.

Belgili tulǵa, aqyn S. Seıfýllın: «Buqar men Mahambetten keıingi tolǵaý alyby – Bazar jyraý», – dep baǵalapty.

Sol Bazar jyraý búginderi oblys kóleminde ǵana ulyqtalyp júr, qyzylordalyq bolyp… Ábes jáıdiń negizi – qazirgi kez Syr boıy men Yrǵyz dalasyn jaılaǵan bir atanyń balasy Shómekeılerdiń ekige bólinýinen edi bir-birinen jattanyp. Bunyń túp sebebi – sonaý otarlaý saıasatynyń 1868 jylǵy áıgili «Erejesinde». Reseı ımperııasynyń óktemdigimen týystyq negizge qurylǵan kóshpendilerdiń ómir-salty, qoǵamdyq júıesi túbegeıli ózgertildi. Jańasha basqarýdyń reformasy boıynsha oblystar quryldy. Oblystar ýezderge, ýezder bolystarǵa bólindi. Ruqsatsyz meshitter turǵyzýǵa, musylman medreselerin ashýǵa tyıym salyndy. Bir bolysqa bir molda bekitildi. Sultandardyń huqyqtary shekteldi, olar aýyl turǵyndary qataryna jatqyzyldy. Salyqtyń túrleri kóbeıdi. Árıne, buǵan qazaqtar tarapynan túrli narazylyqtar bildirildi.Sonyń biri – oblys shekarasyn sheńber taqylettes emes, soltústikten ońtústikke qaraı daǵdyly kóshý baǵytynda, naqtylap uǵyndyrǵanda, jolaq boıynsha kóship-qonýdy suraýy. Osyndaı tilekpen «Ereje» jobasyna pikir aıtqan orystyń qoǵam qaıratkeri, tarıhshy A.I. Levshınniń, Álimnen shyqqan belgili bı, rýbasy Myrzaǵul Shymanulynyń ótinishteri qabyldanbady. Muny tarıh ǵylymy keıin bylaı dep túsindiredi: «Ákimshilik bólinisterdi, rý bólinisimen sanaspaı terrıtorııalyq prınıp boıynsha qurý «rýlyq tártip» degendi nasharlatýǵa baǵyttalǵan edi» (Qarańyz: Qazaq SSR tarıhy. – Almaty: «Qazaq memleket baspasy», 1957 jyl, 411-bet).

Munyń keleńsiz jaqtaryn joǵaryda baıandap óttik. Sonymen aıtpaǵymyzǵa oıysaıyq.

MAIDAN QYZDYŃ ShYRǴALAŃY

Bes-alty jasar kezimde-aq estip bildim, Bazar jyraý esimin.Atam Kártennen. «Ámına qyz» dastanyn qulaqqa jaǵymdy shaǵyn daýysymen ándete, arasynda qara sózge kóship, uǵynyqty qyp jyrlaıtyn. Hıkaıadaǵy jigittiń shybyqpen tartyp jibergende ıtke aınalýy, odan onyń adam qalpyna qaıta oralýy, keıin áıeliniń baıtal bop shyǵa kelýi óte qyzyq-tuǵyn men úshin. Uzaq ýaqyt oılanatynmyn «sonda qalaı?» dep. Shybyq alyp men de urýshy edim sıyrdyń, jylqynyń tezegin, kámpıt bol dep. Aınalmaıdy. Eseıgesin uqtyq, astarly oı eken. Jamandyqtyń túbi – sor bolatynyn tolǵapty Bazar atam.

Ózim týyp-ósken ortada aıtylatyn Bazar jyraý jaıly tam-tumdaǵan derekter bar. Solardyń birin Sarman aǵa Raıymbaevtan (1947 – 1993) estigen edik: «Bazar jyraý Mamyttyń Jıdelibulaǵyn jaılaǵan. Atam Kıikbaı qasynda júrgen únemi. Juptary jazylmaǵan», – degen-di 90-jyldardyń basynda, áńgimeniń oraıynda. Osyǵan qatysty myna málimetterdi de basylymǵa tańbalap ketipti: «Bazardyń kóptegen jyldary bizdegi «Basqudyq» sovhozynyń №4 fermasyna qarasty Mamyt qumynda ótken», – depti (Qarańyz: Raıymbaev S. Jyraý týraly birer sóz.// Komsomol aýdandyq «Jańalyq jarshysy» gazeti, 25.12. 1990 jyl). Bul jaǵdaıdy jaqsy biletindigi onyń ataqty jyraýmen birge týysatyndyǵynan. Muny da joǵaryda biz keltirip otyrǵan maǵulmattarynda bylaısha kýálandyryp ótken: «XIX ǵasyrdaǵy qazaqtyń kórnekti aqyndarynyń biri – Balqy Bazar jyraý.

…Rýy – Balqy, onyń ishinde Jaýqashty – Qaraqul – Ermek, Kenjebaı. Ermekten – Ońdas – Bazar. Kenjebaıdan – Baıqadam – Kıikbaı – Raıymbaı», – depti Sarman aǵa ózine tikeleı qatysty tusyn qysqa ǵana qaıyryp. Sonda Kıikbaı men Bazardyń arasy úsh-aq ata. Shóbere. Shynynda da Bazardyń atasy Ermektiń týǵan baýyry Kenjebaıdan taraıtyn nemere aǵaıyndarymen Balqylardyń bir mekeni Mamytty qonys etýi shúbásiz jaǵdaı ǵoı.

Bul baıandalǵan jaıttardy jyraýdyń taǵy bir týysy, tarıhqa zerek Ermatov Tyńbaıdyń (1961) shejiresi qýattap, tolyqtyra túsedi. Ol búı deıdi: «Alshynnan – Shómen. Shómennen – Shómekeı. Shómekeıden – Bozǵul. Bozǵuldan – Balqy. Balqydan – Bolat. Bolattan – Jaýqashty. Jaýqashtydan –Otarbaı. Otarbaıdan – Baıseıit. Al osy Baıseıitten Qaraqul men Myrzaǵul týady. Qaraquldan – Ermek, Kenjebaı, Mámbet, Berden esimdi tórt ul. Ermekten – Ońdas. Ońdastan – Bazar atam. Endi Ermektiń týǵan inisi Kenjebaıdan – Baıqadam. Baıqadamnan – Kıikbaı. Kıikbaıdan – Raıymbaı (1880 – 1980), Kerimbaı, Súıeýbaı degen atalarym órgen. Bulardan urpaqtar bar. Men Bazardyń jańa atalǵan Qaraqul babasynyń inisi Myrzaǵuldyń násilimin. Taratyp aıtsam bylaı: Myrzaǵuldan – Shegetaı, Dospanbet, Tilemes, Esenaly, Qaramyrza. Shegetaıdan – Áıten, Báıten, Egizbaı, Janteli, Ordabaı, Aıapbergen, Elshibaı, Qulmalaı. Báıtennen – Ótegen, Ótegennen – Ermat, Ermattan – Tálip, Jalǵas (1910 – 1973). Jalǵastan eki qyz, tórt ulmyz. Ákem shejireni qulaǵyma únemi quıyp otyrdy. Jazdyratyn. Paıǵambar jasynda dúnıeden ozdy, on ekige tolǵan kezim-di. Áıtse de aıtqandary jadymda jaqsy saqtalypty. Keıin de talaı táptishtep surap, qaǵazǵa túrtip aldym Jamal, Shoqan degen atalarymnan. Babam Jaýqashtydan óretin Otarbaı urpaqtaryn».

Tyńbaı Jaýqashty balalaryn shashaý shyǵarmaı túgeldeı jipke tizip berdi. Pikirimizge sonyń qatysty tustaryn ǵana paıdalanyp otyrmyz.

Sarman Raıymbaev Bazardyń birshama jyldary Mamytta ótken deıdi. Endi osy turǵyda baıandalmaq jaıttardyń tarıhyna qaryndas qaýymnyń jan-jaqty qanyǵýy úshin atalǵan óńir týrasynda málimet bere keteıik.

Mamyt Aqtóbe oblysy Áıteke bı aýdanynyń ońtústik-shyǵys betkeıindegi Basqudyq aýyldyq okrýgine qarasty jer. Eni 30 shaqyrym, soltústikten shyǵysqa qaraı 70 shaqyrymǵa sozylyp jatqan tóbeshikti qum. Bul jobalap aıtqanda. Aýqymy budan áldeqaıda keńdeý. Kelbeti kórkem. Ár tusta toptalyp ósken jıdek, tal-shilik. Kishigirim toǵaı ispetti. Qıqýlap jatqan nesheme qustar. San alýan shóptiń burqyraǵan ıisi. Munyń bári kórgen jandy áserlendirmeı qoımaıdy. Mamyttyń sulý kórkiniń sıpatyn qur baıandaýmen ashyp bere almaspyz, sirá. Odan da óleń sózdiń has sheberi Sarysholaq aqynǵa júgineıik, onyń beınesin anyq qyp jetkizý úshin. «Uly Qum» atty tolǵaýynda búı depti ol:

Uly Qum-aý, Uly Qum,

Túıe boıly shiligiń.

Ańqyp kókirek ashatyn,

Jıdekti bal shyrynyń.

Aınalaıyn, Uly Qum,

Jaz bolǵanda terbelip,

Sháýshildeıdi shybyǵyń.

Báısheshegiń kókke sermelip,

Qyzdaı edi qylyǵyń.

Qoıanyń qoıdaı óretin,

Shil quldyraı jónetin.

Qarsaǵyń qashyp qyrqadan,

Ár tóbeden túlki ónetin.

Kekilik shýlaı asatyn,

Turymtaı án sap beretin.

Úkiler ýlep túnimen,

Erekshe kúıge basatyn.

Buldyryq ushar zýyldap,

Kúzeniń qashar shýyldap,

Qyrǵıyń qalqyr qyryndap,

Qasqyryń jortsa qańtarda,

Torǵaıyń dúrk dýyldap,

Dońyzyń jóńkir dyzyldap.

Málin nesibe aıyryp,

Dýadaq qanat qaıyryp,

Saýysqany shaqyldap,

Baıǵyzdary shańqyldap,

At qaıshylap qulaǵyn,

Japalaq ushar jalpyldap.

Tirshiligim – Uly Qum,

Qum da bolsa, Altyn Baq! (Qarańyz: Boranbaıuly S. Azattyq edi ańsaǵan (Tańdamaly shyǵarmalar). –Almaty: «El-shejire», 2006 jyl, 124-125 better).

Ataqty Uly Qum – sharlaǵan óńirimiz. Kelbetimen jaqsy tanyspyz. Mamyttyń tabıǵaty da tap osy jyrdaǵydaı! Aına qatesiz. «Qum da bolsa, Altyn Baq!»

«Mamyt» sózi eski zamandaǵy qazaqtyń leksıkalyq qorynda bolǵan. Dybystalý pishini ana tilimizdiń zańdylyqtaryna saı ózgerip, arab tilinen engen. «Maqtaýǵa, alǵysqa laıyq» degen maǵynany beredi eken (Qarańyz: Djanýzakov T.D. Vashe ımıa?: Kazahsko-rýsskıı tolkovyı slovar ımen. – Alma-Ata: «Kazahstan», 1989. str.100). Ýaqyt oza qoldaný jıiligi báseńdep, búginderi paıdalaný aıasynan múlde shyǵyp qalǵan.

Babalarymyz atalǵan shuraıly óńir ajaryn bir-aq aýyz sózben osylaı baǵalapty.

Yrǵyz óńiri shejiresin jetik biletin Birmanov Amantaı esimdi aǵamyz (1950) mynadaı derekter bergen-di:«Mamyt áýelide Shómekeı rýy Toqa taıpasynyń mekeni bolǵan. Bir zamanda Sátbaı degen kisi Toqa balalaryn Táýipke jınap shoǵyrlandyrypty bolys qurý úshin. Olar irge kótergen soń tórt Shómenniń bas bıi Almat Tobabergenuly (1804 j.t. – 1892 j.ó.- B.K.) Aqqumnyń mańyn, Qaraqaı ózeni boıyn jaılap júrgen Balqydan taraıtyn Sabaı, Sámet, Pushyq atalyqtaryn Mamyttyń bosap qalǵan jerlerine qonystandyrypty. Al Jaýqashtylar buǵan deıin-aq qumnyń bastalar soltústik jaǵyn mekendegen».

Otarlaý saıasatyn jetildirýdegi múddesine yńǵaılap júrgizgen Reseı ımperııasynyń «Ýaqytsha ereje» reformasy boıynsha 1867- 1868 jyldary qazaq dalasy bolystyq basqarý júıesine kóshirilgenin sóz basynda aıta ketken edik. A. Birmanovtyń málimeti tarıhta ótken osy oqıǵa datasyna sáıkes. Demek, deregi – naqty.

Atalǵan Qaraqaı ózeni Mamyttyń shyǵys jaǵyn 20-25 shaqyrymdaı qashyqtyqta boılaı aǵyp, aıaqtalar tusy ońtústik-batysqa burylys jasap qumǵa jeter-jetpeste bitedi.

Yrǵyzdyń ıen dalasynyń bir sheti Mamytta Balqy Bazardyń qyzyqty dáýreniniń bir bóligin ótkizgenin dáleldeıtin, oǵan tikeleı baılanysy bar myna jaıtty osy óńirdiń týmasy, zeınetker Keńes aǵa Orynbekov: «Maıdan qashqan atalatyn jer bar. Sarybulaqtan ári (Burynǵy «Basqudyq» sovhozynyń №4 fermasy.-B.K.). Temiraly men Esekeniń qaq ortasynda, bul eki qonystyń arasy úsh shaqyrym. Shaldardan estigenim Maıdan atastyrylyp qoıǵan qyz eken. Shobdar atalyǵyna. Sony Bazar alyp qashypty. Sońy úlken daýǵa aınalǵan. «Maıdan qashqan» delinip ketipti sonan sol tus biraz ýaqytqa sheıin», – dep baıan qylǵan-dy bizge.

Temiraly da, Eseke de Mamyt qumy eniniń aıaqtalar tusynda, anyǵyraq aıtsaq ońtústik-batys jaǵynda.

Osy málimetti keńinen órbiteıik. Bazar jyraý men Maıdan qyzǵa baılanysty jınaǵan qoldaǵy derekterde biraz qaıshylyq týdyratyn jańsaqtyqtar, aýys-túıis artyq pikirler oryn alǵan. Bulaı bolýy oqıǵaǵa arada bir jarym ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótken. Naqty shyndyǵynyń kúńgirttene bastaýy sodan. Maǵlumat nusqalaryn bir-birimen salystyrdyq, mán-jaımen sáıkestigin saraladyq, zertteý ádisteriniń basqa da talaptaryn nazarda ustadyq. Óstip oqıǵa aqıqatyn nobaıladyq.

Maıdan óte sulý bolypty. «Shúıinishbaı degenniń qyzy edi», – deıdi ony Q. Moldahmetov esimdi qarmaqshylyq azamat (Qarańyz: Bazar jyraý men sardar Almat.// «Turan-Qazaly» gazeti, 8.01. 2005 jyl). Alaıda Aqtóbe oblysy Áıteke bı aýdanynda turatyn Maıdannyń inileriniń, sińilisi Aıjannan órgen jıenderiniń derekteri, rýlyq shejire bul pikirdi teriske shyǵarady. Rastaıyq. Balqy Shómekeı rýynyń Bozǵul taıpasynan taraıdy dedik. Balqynyń bir balasy Pushyq. Osy Pushyqtan – Qudaısúgir, Satybaldy týady. Qudaısúgirden – Máttek, Máttekten – Sarybas, Sarybastan – Tórtbaı, Tezekbaı, Jetekbaı, Besbaı, Tórtbaıdan – Bektemir, Estemir, Temirbaı jáne Maıdan, Aıjan atty eki qyz.

Eskerte keteıik, paıdalanyp otyrǵan maǵlumattardyń birqataryn Maıdanmen bir atadan óretin Qasymhan, Elaman esimdi azamattardan aldyq. Týystyǵyn ashyp kórseteıik. Tórtbaıdyń Bektemirinen – Nurjan, Nurjannan – Tájimaǵanbet (1915 – 1968), Tájimaǵanbetten – Qalqaman, Elaman (1955), Kúláıim. Al Tórtbaıdyń týǵan baýyry Besbaıdan – Kúmisbaı, Kúmisbaıdan – Tilesh, Tileshten – Baqtybaı, Baqtybaıdan – Qasymhan (1948).

Bazar Maıdan qyzdy burynnan ózara ýáde baılasqan jigitine alyp bergen. «Aty – Ketebaı, jyraýdyń jaqyn inisi», – dep kýálandyrady Sh. Aldashev (Qarańyz:«Juldyz» jýrnaly, №5, 1981jyl, 208-bet). Qarmaqshylyq Q. Moldahmetov muny: «Sálim esimdi kisiniń balasy-tuǵyn», – degen málimetimen qostaıdy (Qarańyz: Bazar jyraý men sardar Almat.// «Turan-Qazaly» gazeti, 8.01. 2005 jyl). Qoldaǵy Jaýqashty Balqylar shejiresiniń birneshe nusqasyn muqııat áldeneshe súzip shyqtyq. Atalǵan kisiler esimderin kezdestirmedik. Buny áli de anyqtaı túsý qajet kúmánsiz shyndyqty indetý úshin.

Hosh. Sózimizdi jalǵastyraıyq. Jaz jaılaýy Mamytty mekendep júrgen kezi eken Bazardyń. Otarbaı atasynan taraǵan et jaqyndarymen birge. Aǵaıyndarǵa astyrtyn sálem aıtypty Syr boıyndaǵy: «Qyz atastyrylǵan eline kóp uzamaı uzatylmaq», – dep. Habardy estı sala Mamytqa sýyt jetedi birneshe jigitti bastap Bazardyń álgi týysy. Tileýles aǵasynyń uqypty oılastyrǵan aqyl-aılasynyń arqasynda, jurt qalyń uıqyǵa engen shaqta, qıyndyqsyz Maıdandy alyp shyǵyp, iz tastap úlgeredi. Sol zamanda jer daýy, jesir daýy – úlken másele eken. Arty shýǵa aınalady. Maıdan atastyrylǵan rý osal emes-ti. Shobdar jurty edi. «Jarty patsha» atanǵan, Álim-Shómenge asa bedeldi bı, sardar Almat Tobabergenulynyń eli. Maıdannyń atastyrylǵan bolashaq kúıeýi – Estaı degen eken, ataqty shonjarmen týysady. Shómekeı rýynyń Bozǵul taıpasynan, Shobdar atalyǵy. Uǵynyqty bolsyn, taratyp kórseteıik týystyǵyn. Shobdardan – Qalaq, Qalaqtan – Álibek, Arystan, Álibekten – Kıikbaı batyr.,Kıikbaıdan –Tobabergen, Qojas, Babas, Aıdos, Súgirtaı,Tobabergennen – Almat (1804 – 1892), Almattan – Samyrat, Tóremurat, Qosmurat, Maqan, Pirmaqan. Al Babastan – Qojaǵul, Ysmaıyl, Súıinbaı, Moınaq, Turym, Qashqyn. Osy Qashqynnan – Shyntaı, Shyntaıdan – Estaı. Sonda ol Almatpen tórt-aq atadan toǵysady (Málimetti berýshi Telman aǵa Shaǵataı balasy (1934), Qojastyń násili).

Sodan dúrlikken Shobdar shyraq alyp Bazardyń sońyna túsedi. Kenjeǵara bolysyn basqaryp turǵan shaǵy eken Almatuly Samyrattyń (Naqty derekter boıynsha bul 1875 – 1889 jyldar aralyǵy. — B.K.). Qolynda bıligi bar ol qatýlanyp jazalaýǵa bekinedi. Basynan qıqý ketpeı túrtpekke qatty ushyraǵan Bazardyń amaly taýsylady. Aqyry jolyn tabady qyspaqtan shyǵýdyń. Áıgili Tórtqara Janys bıge júginedi. Álim-Shómen ishinde bedeli óte joǵary, qara qyldy qaq jarǵan ádildigimen dúıim elge aty tanys. Bazardyń darynyna qanyq bı onyń aryz-muńyn tyńdap, daýdy sheshýdiń ýaqytyn belgilepti. Sonymen ne kerek ýaǵdaly merzimde eki jaqtyń shaǵymy tyńdalyp, kesimdi ýáj aıtylypty: «Shyntaı balasy Estaıǵa Maıdannyń sińilisi Aıjan aıyp óteýi bolsyn!» – dep. Osy bátýaǵa bári de toqtapty.

Aıjannyń aı sıpatty jamaly talaılardy yntyq qylypty ózine. Aqyly da kórkine saı túsken. «El apaly-sińili bulardy Maıdan sulý, Aıjan sulý atapty», – dep kýálik beredi týystary.

Basyna úıirilgen bultty ydyratqan Janys bıdiń ádildigin Bazar jyr ǵyp kestelepti. Ókinishke qaraı, tutas jetpeı odanyń bir úzigi ǵana halyq aýzynda saqtalypty:

«Aqtasty Uly Yrǵyzdan emes alys,

Jer edi baryp júrgen kózge tanys.

Tepeńdep tory tóbelmen barǵanymda,

Taımady ádildikten qaıran Janys», – degen (Qarańyz: M.Aqdáýletuly. Janys Syǵaıuly.// «Aqtóbe» gazeti, 29.11. 2007 jyl).

Aqtasty – burynǵy Qarabutaq aýdany terrıtorııasyndaǵy meken. Mamyttan 170-180 shaqyrym. Baǵzydaǵy jurtymyzdyń Yrǵyz ben Or boıynan sonaý Syrǵa deıin jyl on eki aı kóship-qonyp júrgeni tarıhtan málim. Demek, qazaq úshin 200 shaqyrymdyq jol túk te emes – «taıaq tastam». Bazardyń: «Aqtasty Uly Yrǵyzdan emes alys, Jer edi baryp júrgen kózge tanys», – deýi sol kóshpeli turmystan qalyptasqan tanym. Qazirde de aıtylady emes pe: «Qazaqtyń ıek astyndaǵy jeri – bir kúndik jol», – degen ázil sóz. Hám arqa jaqtaǵy Tórtqaralar arasynda buǵan sheıin jyraýdyń talaı bolǵany ańdalady.

Osy oqıǵaǵa baılanysty keıbir tarmaqtary Yrǵyz óńirinde, Syr boıynda sál ózgeristerge túsip, Bazarǵa telinip júrgen mynadaı da bir shýmaq óleń bar el ishinde:

«Balqynyń on bir jigit eri keldi,

Ishinde batyr Bazar bóri keldi.

Maıdandy tań salqynda alyp baram,

Shyntaıǵa han Qorenniń keri keldi», – deıtin (Qarańyz: A. Bódeshuly. Jámıǵy jurttyń Bazary.// «Syr boıy» gazeti, №124 (18418).

Bul – anyǵynda Shobdarlarmen ázil qaǵystyratyn bireýlerdiń keıinnen shyǵarǵan qaljyńy. Daýsyz aqıqaty – Bazardiki emes!

Estaı Samyratqa delbeshi eken, baıandalyp otyrǵan jaǵdaı oryn alǵan mezgilde. Alys saparlarda jazyda qaýip tóndiretin oqys jaıttardyń bolýy ábden múmkin hám atty baptap kútý, kúımege jegý sııaqty jumystary jáne bar. Sodan bolar Samyrat osy nemere týysyn janyna serik qylypty ylǵı. Estaı iri deneli, qarýly bolǵan deıdi. Bul kezde ony 17-20 jas shamasynda dep boljaımyz. Búı deýge joǵaryda atalǵan Almattyń Maqan atty ulynan 1924 jyly týǵan Raqı ákeıdiń: «Yrǵyzdan 25-35 km jerde, Saryózek boıyndaǵy, Shobdarlardyń jerindegi Qumkólde Shyntaı balasy Estaı 1925 jyly 63 jasynda qaıtys bolǵan. 1964 jyly Estaı balasy Altybaı basyna qulyptas qoıǵan. 1997 jyly 1 ııýl aıynda» ádeıi baryp kórdim. Qulyptas buzylmaǵan, ol jerde kóp qulyptas joq. Nurlybek, Pirlán (Raqıdyń áıeli.– B.K.), Raqı», – dep túzip ketken qoldaǵy málimeti negiz (Derek Estaı urpaǵy Dabyldan alyndy.– B.K.). Sonda Estaı 1862 jyly týǵan. Al Maıdan odan assa úsh-tórt jas kishi bolar. Budan ári ne beri emes. Óıtkeni, «Apamyz kúıeýge erte shyǵyp ketipti dep otyratyn ákelerimiz»,– deıdi bir atadan óretin inileri. Demek, oqıǵa 1880 – 1883 jyldar aralyǵynda ótken. Esebimiz – durys.

Estaı Aıjan sulýdan Altybaı (1893 — 1966), Jetibaı (1897 — 1970) degen perzentter súıedi. Bulardan taraǵan urpaq – qazir ósip-óngen úlken áýlet.

Mamyt óńirinde týyp-ósken Tursynbekov Shákirtaı deıtin aǵamyz aıtady: «Aıjan atalatyn kól bar. Temiralydan 20 shaqyrym shamasynda, batys jaǵynda. Altykebenge tıip tur. Sýy kóktemde molaıady da, jaz ortasynda sál tartylady. Mal sýaratyn edik sodan», – dep. Anyǵynda atalǵan bul jerdi Balqydan óretin Pushyq balalary, ıaǵnı Maıdan men Aıjan shyqqan atalyq erterekte turaqty jaılaǵan. Tarıhtan attary rýǵa aınalǵan áıelderdi jaqsy bilemiz. Olaı bolsa, talaıdy ózine yntazar qylǵan Aıjan sulýdyń esimi de qurmetpen bir kóldiń ataýyna aınalýy bek múmkin jaǵdaı.

Daý basyldy dedik. Alaıda kóńilinde ókpe-renish qalǵan Bazar Mamyttan Jalpaqtaýǵa bet túzepti. Jaryq dúnıe esigin ashqan óńiri óziniń.

Syrǵyp aılar ótedi, jyljyp jyldar ótedi. «Jaqsy adamnyń ashýy jibek oramal kepkenshe…». Qaı kezde de aqylyn joǵaltpaǵan, qarkesti Almat qart Bazarǵa habar salypty deıdi birde: «Kelsin, jyr aıtsyn!» – dep. «Kelsin, jyr aıtsyn!» – deýi de syltaý sóz. Astary – Bazarmen qaıta tabysýdyń amaly-tuǵyn. Eski kúnniń bir danagóı shaly aıtypty ǵoı: «Eki jaqsy qosylsa, Birin biri qııa almas, – Eki jaman dos bolsa, Bir mekenge sııa almas», – dep. Ókpesi tarqaǵan jyraý da aǵasymen jarasýdyń sáti túskenine qýanady. Biraq, áldebir sebeptermen sál ýaqyt ozdyryp alady. Áıtse de, jolǵa shyǵady. Aqqumdaǵy Almattyń ordasyna jetken Bazar (Aqqum – qazir Áıteke bı aýdanyna qarasty jer. – B.K.) tabaldyryqtan endi attap, úıge ene bergende aǵalyq doq kórsetken bı jorta: «Kirme, kórinbe kózime!» – dep aqyryp jiberipti deıdi. Sonda sasyp qalǵan jyraý bir aıaǵy ishte, bir aıaǵy syrtta: «Alaıma sardar, alaıma, alaıma sardar, alaıma», – degen sózderdi áldeneshe qaıtalap baryp, azdan soń tógilte jónelipti ári qaraı:

– Arǵy atań Álibekten batyrlarym,

Kelisken sodan beri aqyrlaryń.

Ordańa ózim izdep bıyl keldim,

«Kelsin», – dep ótken jyl-dy shaqyrǵanyń.

Jer shalǵaı, alys jolǵa at tabylmaı,

Sebebi sol ed, sardar, jatyrǵanym.

Yrzamyn sókpek túgil, soqsań da aǵa,

Keýilime kelmeıdi keıip, aqyrǵanyń.

Tuqymy jylqyńyzdyń qula ala-dy,

Kúlte jal, quıryǵy uzyn shubylady.

Ashqa azyq, azǵa qamqor bolyp talaı,

Aldyńnan qaıtqan kúlip jylaǵany.

Qaıratyń qara túgil hanǵa málim,

Qolyńnan meni óltirseń kim alady?

Sonda da, sardar, sizdiń aldyńyzda,

Qalmaıyn sózimdi aıtpaı sybaǵaly.

Ne sóz bar qaıratyńdy halyq kórgesin,

Kisige taı surasa, at bergensiń.

Qazaqtyń kıiz úıli talasy joq,

Ólsheýsiz osynsha artyq baq bergensin.

Imanym tas tóbeme ketti shyǵyp,

Qaraýdyń tarǵylyndaı tap bergensin.

Qalaı da bul qaterden qutylarmyn,

«Sóıle», – dep Táńirim til men jaq bergensin.

Tuqymy jylqyńyzdyń óńsheń qula,

Ósirdiń baldaryńdy etip bula.

Beketten bermen qaraı babalaryń,

Ótpegen bir-birinen kem bop, sirá.

Teń bolyp tekti jerden qosylyp jar,

Ketipti óle-ólgenshe keýli tyna.

Atańyz Kıikbaıǵa oq tıgende,

Ózi attap, túsiripti anań – Qyna.

Bolǵanda aǵam – Almat, jeńgem – Kúmis,

Eshkimge bitken emes mundaı týys.

Aqyryp Almat aǵam syrtqa shyqsa,

Bolady Álim, Shómen bir-aq ýys (Qarańyz: Balqy Bazar.// «Juldyz» jýrnaly, № 6, 2003 jyl, 191-bet).

Sózin támamdaǵan Bazar aǵattyq jiberdim dep ótken isi úshin keshirim surapty. Rızalyq bildirgen Almat aǵasy da ókpe-nazdy umytyp, ony qushaǵyna alypty deıdi aıtýshylar.

Az-kem renishten soń aǵaıyndarymen qaıta qaýyshqan Bazar jyraý ata-jurtynyń bir pushpaǵy Yrǵyz dalasyna munan keıin de at izin jıi salyp turǵan. 1892 jyly Almat ata dúnıeden ozǵanda arnaıy kelip, onyń balasy Maqanǵa búı dep kóńil aıtqan:

«Alpekem, emes edi qalys adam,

Joq edi aq keýiline alys adam.

Bekzada bolyp ósti uldary da,

Qyzdary kem bolǵan joq hanyshadan.

Artpaqshy abyroıy adamzattyń,

Bereke tuqymyna darysa adam.

Eshýaqytta etpes isin ashqaraqtyń,

Bir tegi ýyzynda jarysa adam.

Halyq qamyn qartaıǵansha oılap ketti,

Arman ne sondaı bolyp qarysa adam?

Maqanjan, qaldyń erdiń ornynda,

Babańnyń qonsyn ornap baǵy saǵan» (Qarańyz: Balqy Bazar.// «Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 192-bet).

Osy jyldarǵa sáıkes keletin, Kıikbaıuly Raıymbaı qarttyń kenje balasy Saǵyndyqqa (1965) aıtyp ketken esteligin baıandaıyq. Ol: «Bazar aǵama erip Jıdelibulaqtan (Mamyttaǵy jer aty.-B.K.) saparǵa shyqtym bir kúnderi, – deıdi eken.

– Baǵytymyz – Jalpaqtaý. Ekeýimiz eki attamyz. Bazar sándi kıinetin. Iri deneli-tuǵyn. Onyń ústine qarýly edi. Janynan dombyrasyn tastamaıtyn. Nasybaı atatyn. Saptama etiginiń qonyshyna salyp júretin shaqshasyn. Er-turmany da ásem edi. Kúmis shaptyrǵan. Umytpasam Shalqar men Sekseýildiń arasy bolar deımin, eki atty kisi sopań etip shyǵa keldi aldymyzdan. Olar bizge taqala túsip, kenetten Bazarǵa jarmasa ketti. Onyń kóz ilespes jyldamdyǵy sondaı sondaǵy, qonyshynan shaqshany sýyryp alyp bireýiniń betine shashyp jiberdi de, ekinshisin uryp túsirdi. Sonan kózin asha almaı áýrelenip qalǵan onyń serigin de jerge qulatty. Ózi bireýiniń qolyn baılap jatyp maǵan buıyrdy: «Bala, sen ananyń da qolyn baıla! Biraq birazdan soń sheshiletindeı qyl. Ólip qalmasyn», – dep. Sonan esinen tanyp jatqan olardy matap tastap ári qaraı júrip kettik. Men on eki jasta edim sonda». Eseptesek bul jaǵdaı 1892 jyly bolǵan. Óıtkeni, Raıymbaı qarttyń týǵan jyly – 1880. Atamyzdyń dereginen kóńil aıtýǵa kelgen Bazardyń sol jyly Balqylardyń jaz jaılaýy Mamyttaǵy aǵaıyndarynda biraz kidirgeni ańdalady.

Sonymen baıandalǵan oqıǵanyń naqty aıǵaǵy – Maıdan qashqan ataýy ýaqyt oza umytyla bastaıdy. Munyń sebebi bar. Pushyq Balqyda myńǵyrtyp mal aıdaǵan Shóden degen baı ótken. Urpaqtarynyń aıtýynsha, atalǵan qonys, Mamyttyń ońtústik-batysy sonyń ıeliginde bolǵan. Almatpen óle-ólgeninshe syılasyp ketipti. Bedeli zor, qadirles bı osy zamandasyna járdem etken kórinedi jaıylymdardy alýyna. Keıin dúnıe salǵanda sonda jerlengen. Qazir Shóden atalady sol jer. Ataý QR Aqtóbe oblysynyń ákimshilik-aýmaqtyq bólinisi kartasyna engen. Shódennen Temiraly týady. Ol ákesinen erte aıyrlady. Eseıe kele esepti durys qura biletin aqylynyń, uqyptylyǵynyń arqasynda atadan qalǵan maldyń basyn qaıta ósirip, dáýlettenedi. Alaıda sovet ókimeti ony 1928 jyly jáne munan soń 1932 jyly taǵy tárkileıdi. Bes myńǵa jýyq eshkisi, úıir-úıir jylqysy, birneshe kele túıesi, myńǵa tarta sıyry bolǵan. Kózimiz kórdi. Sovet ókimeti tusynda da úsh júzdiń ústinde eshki ustaǵanyn. Jamanqalaǵa, Orynborǵa saparlap turatyn. Baryp túbit ótkize-tuǵyn. Orys tilin meńgergen kisi edi. Gazet-jýrnaldar oqıtyn. Temiraly Shódenuly dúnıege 1887 jyly kelgen, 89 jasynda baqı boldy. Onyń dáýlettenip bedeldenýi esep boıynsha, 1907 jyldan beri. Mine osy kezden turaqty qonys qylýyna baılanysty pikirimizdiń ózegi – Maıdan qashqan keıin Temiraly baıdyń esimimen atala bastaıdy. Eseke de – oqıǵadan berirekte ornyqqan ataý. Al Maıdan qyzdyń shyrǵalańy 1880 – 1883 jyldar aralyǵynda ótken dedik. Olaı bolsa, tujyrymymyz – durys.

Búginderi Aqtóbe oblysynyń Shalqar, Temir, Muǵaljar aýdandaryn jaılap otyrǵan Álim balalary Aıt pen Bujyrdan órgen Tileý men Qabaq, Nazar men Shúren rýlary «Qyr Shektisi» atalǵany bir týǵan qaryndasqa málim jaǵdaı. Balqy Bazardyń da aıtatyny bar:

«Qyr elinde júrgende,

Jeýshi edik jal men jaıasyn.

Óleń aıtyp, án salyp,

Alýshy ek at pen maıasyn.

Sóıtip júrgen Bazekeń,

Jep jatyr jerdiń qaıasyn», – dep. Arhıvtik derekterde óleńniń shyǵý tarıhy bylaısha baıandalypty: «Bir jyly Bazar jyraýdyń elinde asharshylyq bolyp, qumda keýek terip júrse, bir baıdyń myrzasy jolyǵysyp, «ne istep júrsiń?» degende aıtqan birqaqpaıy eken» (Qarańyz: Bazar jyraý Ońdasuly. Jamıǵy qazaq bir týǵan. – Almaty: «Deshti Qypshaq», 2008 jyl, 173, 368 better). Onyń Yrǵyz dalasyn jaılaǵanyna, kezgenine bul da bir kýálik. Taǵy da aıǵaq bereıik sózimizge, ol «Kún jadyrap kóktemde…» dep bastalatyn tolǵaý-óleńinde búı depti:

«Mal jınaǵan sharýalar,

Qyzyldy qystap, Qyr jaılap,

Kóshi-qon jaıyn yńǵaılap,

Ózge kásip etpeıdi…» (Qarańyz: Balqy Bazar. «Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 184-bet). Osy tolǵaýynan jáne bir sózin keltire keteıik, onda:

«Jazǵy jaılaý qonysqa,

Tirkeýin túzep sharýalar,

Údere kóship betteıdi.

Arqanyń jazyq jonynda,

Alty aı jazdaı tebindep,

Kúz túsirmeı ketpeıdi», – depti.

«Arqa» sóziniń áý bastaǵy maǵynasy, onyń qoldaný rettikteri etımologııa ǵylymynda bylaısha anyqtalǵan: «Qazaq tiline bir taban jaqyn qyrǵyzdarda «arqa» tulǵasy «soltústik», odan ári ıakýt tilinde «arǵaa» – «batys, batys jaq», …týngýs-manchýjýr tobyndaǵy tilderdiń keıbireýlerinde «argaa» – «batys», al mońǵoldarda: «ara» sózi «sotústik» sııaqty uǵymdardy menshiktenedi… Demek, «Arqanyń» alǵashqy maǵynasy qazirgi kezdegi «batys» ne «soltústik» uǵymy bolmaqshy» (Qarańyz:Á. Nurmaǵanbetuly. Jer-sýdyń aty – tarıhtyń haty. – Almaty: «Balaýsa», 1994 jyl, 9-bet). Sonda Bazar jyraý Álim-Shómenniń alty aı jaz jaılaýy Yrǵyz dalasynyń ornalasý ornyn baǵzydaǵy qalyptasqan geografııalyq ataýymen atap otyr. Iaǵnı Syrdyń, qazirgishe Qyzylorda oblysynyń soltústigi, batysy deıdi. Sonda kúzge sheıin otyrýshy edik deıdi.

Bulaı qazbalap táptishteýimizdiń sebebi bir eneden týǵan qaryndasqa ortaq Bazar atamdy tek óz aýyly tóńireginde qarastyrýdyń burystyǵyn, shyǵarmashylyq bolmysyn, ómirbaıanynyń naqty jaqtaryn tanýda jańsaqtyqtarǵa aparatynyn eske salý edi. Biz de aqıqat sheńberinen shyǵyp ketpeýdi oıda ustadyq. Aıtarymyz áli de kóp edi, osy tustan úzgendi jón sanadyq.

Iá, aǵaıyn, osylaı da osylaı bolǵan. Sizder bilsin dep tańbaladyq, Syr men Qyrdy (nemese Arqany) alma-kezek jyrǵa keneltken, bir kezderi ataqonysynyń bir pushpaǵy Yrǵyzdyń Mamytyn jaılaǵan Bazar atam ǵumyrynyń tasada qalǵan beımálim tustaryn.

Balqy Bazar shyǵarmalarynyń turpatyna sholý

Bazarjyraýdyń oı tolǵamyn, sóılem qurý mánerin, sózdik qoryn bajaılaı qaraǵanda onyń noǵaıly dáýiri ádebıetinen, XV–XVIII ǵasyrdaǵy jyraýlar poezııasy men XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin ǵumyr keshken tulǵalar shyǵarmashylyǵynan taǵylym-tárbıe alǵany ap-anyq ańdalyp tur. Kóp sozbaqtamaı bunyń naqty dálelderine kósheıik.

«Qobylandy batyr» jyrynda:

«… Asynǵany janyna

Qynabynyń saby altyn,

Ustar jeri sap altyn,

Qynaptan shyqsa qylt etken,

Sýyryp alsa jylt etken,

Shúberekteı qýarǵan,

Qaıtpasyn dep taý-tastan

Zaharge salyp sýarǵan,

Baldaǵy altyn shar bolat,

Shyraǵymnyń shybyn jan,

Jasaǵan saǵan amanat!

Aqsuńqar qus maqtansa,

O da bir kún kez keler

Qusbeginiń toryna» (Qarańyz: Aqsaýyt (Batyrlar jyry). – Almaty: «Jazýshy», 1-tom, 49-bet).

Bazar jyraýdyń «Kermıyq» tolǵaýynda:

«… Qynabynda qylt etken,

Sýyrsań júzi jylt etken,

Silteseń qolyń súısinip,

Shegesi bostaý sylq etken,

Nardy shapsań búlk etken.

Itti shapsań yńq etken,

Qatarǵa qaıtyp qosylmas,

Tıgen jeri burq etken,

Ájdahanyń tilindeı,

Óte shyqqan bilinbeı,

Tasqa tartsa qaıtpaıtyn

Baldaǵy altyn aıbolat

Keregede ilýli –

Kimderden ıesiz qalǵan joq?» (Qarańyz: Balqy Bazar. //«Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 180-bet).

Shalkıizdiń «Or, or qoıan, or qoıan» atty tolǵaýynda:

«Or, or qoıan, or qoıan

Or qoıan atly bir qoıan

On eki kójek atasy,

Qaýdyrqulaq shal qoıan,

Júırikpin dep maqtanba,

Júırikpin dep maqtansań,

Uzyn joldyń ústinde

Oralyp oınap turǵan

O-daǵy bir quba arlanǵa jolyǵar» (Qarańyz: Bes ǵasyr jyrlaıdy. (Qurast. M.Maǵaýın, M.Baıdildaev). – Almaty: «Jazýshy», 1-tom, 1984 jyl, 53- bet).

Bazar jyraýdyń «Ár kemelge – bir zaýal» tolǵaýynda:

«…Qulaǵyn tiktep elirgen,

Jan jete almaıtyn qýǵanmen,

Júırikpin dep shelirgen,

Kerqulan degen ań bolar,

Aýnaǵan jeri shań bolar

Quıryǵy joq, jaly joq

Kórgen kisi tań bolar.

Jer jazyǵyn urlaǵan,

Shaqpaq tasyn qyrlaǵan

Eleýsiz jermen eńbektep,

Baýyryn tastaq qyrnaǵan,

Bilteli myltyq qolǵa alyp,

Jabyndymen zyrlaǵan,

Usynǵan oǵy ketpegen,

Ol da bir atqyshshyl sumǵa kez bolar!» (Qarańyz: Balqy Bazar. //«Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 184-bet).

Osyndaı sóz saptaý, oı tolǵaý uqsastyqtaryn birinen soń birin keltire berýge bolady. Bazartanýshy ǵalym S.Qosannyń: «Aqynnyń birqatar tolǵaýlarynda Shalkıiz, Buqar, Aqtamberdi, Mahambet, Shal aqyn jyrlarynyń saryny seziletinin aıqyn baıqaýǵa bolady… Máselen, Shalkıizdiń «Or, or qoıan, or qoıan» dep bastalatyn tolǵaýy men Bazardyń «Ár kemelge – bir zaýal» atty shyǵarmasynyń stıldik, leksıko-semantıkalyq jaqtarynan ózara uqsas kelýi – Syr shaıyrynyń qart jyraýdan úlgi-ónege alyp, dástúrli jyr mektebiniń yqpalynda bolǵanyn kórsetse kerek» — deýi esh daýsyz ádil tujyrym (Qarańyz: Qosanov S. Bazar jyraý Ońdasulynyń ádebı murasy. Fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin (2005j.) daıyndalǵan dıssertaııalyq avtoreferaty, 18-bet). Onyń bul pikirine birer salystyrýlar arqyly-aq kóz jetkizip otyrmyz minekeı.

Epostarda, handyq dáýir poezııasy tilderinde turaqty paıdalanylatyn sóz tirkesteri, sóılemder Bazar týyndylarynda bastan aıaq oryn alǵan. Sonymen qatar, shyǵarmalarynda Túrkimenstan men Qaraqalpaqstan qazaqtarynyń hám Atyraý, Mańǵystaý, Oral oblystary qoldanysyndaǵy dıalektilerdiń de ara-tura kezdesip otyrýy Batys óńirinde ǵumyr keshken jyraýlardyń aqyndyq mektebin ónege etkenin tolyq dáleldep tur. Demek, onyń jyr tolǵaý áýen-sazy da baǵzydan sabaqtasyp kele jatqan noǵaıly zamanynyń kúı-áýezderi úlgisinde bolǵany aıdan anyq. Óıtkeni, Bazardyń tyńdap-estip úırený sabaqtary ózine úlgi qylǵan sol batys aımaqtyń aqyndyq mektebiniń án sozý dástúri jaǵdaıynda ótkeni shúbásiz jaıt. Olaı bolsa, ónege alǵan ónerdiń úrdis-bolmysyn qaz-qalpynda qabyldaǵany jáne kúmánsiz. Pikirimizdi qýattaıtyn jaıttar barshylyq.

Bazartanýshy ǵalym S.Qosan: «Bazardyń shyǵarmashylyq murasyn taldaı kelgende, jyraý stılinde qazaqtyń batys óńiriniń, ásirese, Mahambet pen onyń aınalasyndaǵy aqyndyq mektepterdiń dástúri aıqynyraq seziletinin elemeý múmkin emes», – deıdi. (Qarańyz: Qosanov S. Bazar jyraý Ońdasulynyń ádebı murasy. Fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin (2005 j.) daıyndalǵan dıssertaııalyq avtoreferaty.18-bet). Bul da – óte durys pikir.

Bazar Mahambetti ustaz tutqan. Dáleldeıik.

Mahambet:

«Bul dúnıeniń júzinde

Aıdan kórkem nárse joq –

Túnde bar da, kúndiz joq,

Kúnnen kórkem nárse joq –

Kúndiz bar da, túnde joq.

Musylmanshylyq kimde joq –

Tilde bar da, dinde joq.

Kóshpeli dáýlet kimde joq –

Birde bar da, birde joq.

Azamat erler kimde joq –

Erikken kúni qolda joq.

Zamanym meniń tar boldy –

Týra ádildik bıde joq.

Bárin aıt ta birin aıt,

Qaýmalaǵan qaryndas

Qazaqta bar da mende joq», – deıdi (Qarańyz: Bes ǵasyr jyrlaıdy. (Qurast. M.Maǵaýın, M.Baıdildaev). – Almaty: «Jazýshy», 1-tom, 1984 jyl, 231- bet).

Al Bazar da:

«Aıdan arý nárse joq,

Túnde bar da, kúndiz joq.

Kúnnen arý nárse joq,

Kúndiz bar da, túnde joq.

Musylmanshylyq kimde joq,

Ol tilde bar da, dinde joq.

Kóshpeli dáýlet, kóp beınet,

Bireýde bar da, birde joq.

Izdegenmen tappaısyń,

Ózi túgil bul kezde

Talaıdyń orny múlde joq.

Ǵalymnyń sózin tutpasań,

Jáhıldiń jolyn ustasań,

Kóretin shyraq shilde joq.

Izdemeı-aq ár jerden

Tabylar talaı jamandar

Bir jerge basy qosylǵan,

Eki jaqsy elde joq.

Tulǵasyn kórip kóz toıǵan,

Týymyna jurt den qoıǵan

Tóresin burmaı týra aıtqan,

Tóbedeı bıler tórde joq…», – deıdi (Qarańyz: Balqy Bazar. //«Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 177-178 better).

Mahambetke uqsastyǵy bir munymen shektelmeıdi. Áli de bar. Jarar, basqasyna kósheıik endi.

Bazar aqyn óleń-jyrlarynyń poetıkasyna nazar aýdarsaq, ol handyq dáýir jyraýlarynyń sóz saptaý úlgisimen aforızmderdi paıdalanady. Mysaly:

«Joldas bolsań jaqsymen,

Jetedi qolyń maqsatqa.

Joldas bolsań námártpen,

Aýnatar bir kún batpaqqa».

Nemese,

«Az ǵana ottap, kóp jýsar

Júıriktiń shyqpas sharasy.

Az ǵana sóılep, kóp tyńdar,

Adamnyń degdar danasy».

Taǵy bireýin keltire keteıik.

«Jaqsynyń sózi súıkimdi,

Ábi gáýsar bal sýdan.

Jamannyń sózi jaǵdaısyz,

Yzǵary qatty ay ýdan» (Qarańyz: Balqy Bazar. //«Juldyz» jýrnaly, №6, 2003 jyl, 177,179, 196 better).

Bazar atamnyń taǵy bir ereksheligi – dúnıe jaıly paıymyn maqal-mátel pishininde qalyptap, oıyn ajarlap otyrady. Qur sóz bolmasyn pikirimizdi aıǵaqtaıyq. «Ýaıym – erdiń shegesi, Táýekel – kóptiń kemesi», «Ár kemelge – bir zaýal», «Ár zamannyń ózine, Laıyqty saz bolar», «Ólim – kúzer, ómir – jol», «Adam – búrkit, ajal – jań», «Ittiń daýsy jetpeıdi, Ulyǵanmenen aspanǵa» t.b. Qysqa ám nusqa. Beıneli. Úlgi-ónegelik maǵynadaǵy ǵıbratty sózder. Grammatıkalyq, logıkalyq jaǵynan minsiz.

Shandoz jyrdyń tumasy – Balqy Bazar shyǵarmashylyǵy haqyndaǵy aıtarymyz qysqa bir sholýda bitpesi anyq, sondyqtan, osy tustan qaıyraıyq. Ol jaıynda áli de qozǵalar áńgime alda.


Bóribaı KÁRTEN,

joǵary sanattaǵy mýzyka mamany,

qazaq tili men ádebıetiniń magıstri,

Qazanǵap atyndaǵy balalar óner mektebiniń ustazy

 

Pikirler