«ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار،
تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن كەسەرى بار.
اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى
تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار…» دەپ اباي جىرلاعانداي، قاي حالىق، قاي ۇلت بولماسىن، الدەبىر ءان شىرقالىپ جاتقانىن ەستىسە، ەنتەلەي العا باسىپ كەلە جاتقان ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، ءتىپتى توقتاي قالىپ قۇلاق توسپايتىن، «اپىرىم-اۋ، بۇل قانداي ءان، توگىلدىرە شىرقاپ تۇرعان بۇل كىم ەكەن؟» دەپ تاڭىرقاي تامسانبايتىن، ەمىرەنە ەلجىرەپ جان راحاتىنا شىم باتىپ ءلاززات المايتىن پەندەنى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ انگە دەگەن قۇشتارلىعى، انگە ەتەنە جاقىندىعى ءتىپتى الا-بوتەن عوي. سولاي بولاتىن ءجونى دە بار. ويتكەنى قازاق انمەن ەگىز جاراتىلعان. دۇنيە ەسىگىن ىڭگالاعان انمەن اشىپ، اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ بولعان شاقتا قۇلاققا كەلگەن الدەبىر سىرلى اۋەندى ەلتي تىڭداپ، ماۋجىراي تالىقسىپ جاتىپ ومىردەن وكىنبەي، وكسىمەي وتەتىن بولعان. وسى اقجول اقيقاتتى، وسىناۋ بۇلتارۋعا كەلمەيتىن شامىرقانعان شىندىقتى زەردەلەي، ساناعا سالىپ بەزبەندەي كەلىپ، كەيدە «وسى ءبىزدىڭ قازاق ءان بولماسا، ءان سالىپ، ءان تىڭداماسا نە كۇي كەشەر ەدى، قالاي كۇن كورىپ، قالاي ءومىر سۇرەر ەدى؟» دەگەن ويعا قالاسىڭ. بەرتىندەگى بەلگىلىسىن ايتىپ جاتپاي-اق ارىدەن الساق، سوناۋ الىس كۇندەردەگى اتا-بابالارىمىز و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز تۇگىلى كوكدونەندەي جۇيرىك كوڭىلى جەتپەيتىن مىناۋ كەڭ دالادا ءان بولماسا تاڭىن قالاي اتىرىپ، كۇنىن قالاي باتىرار ەدى؟
اتا-بابالارىمىز اتار تاڭىن سونىڭ نۇرىنا مالىنىپ جارقىراي قارسى الىپ، كۇنىن كەيىستىك كورمەس كوزبەن باتىرىپ، ونىڭ كوكجيەكتەن قايتا كوتەرىلىپ، قايتادان شۋاق توگە جارقىراپ تۇراتىنىنا كامىل سەنگەن سەرگەك كوڭىل، سەلكەۋسىز نيەتپەن ۇزاتىپ سالىپ وتىرعان، تاڭنىڭ قايىرا اتۋىن كەڭ دالاسىنىڭ بوزتورعايى بولىپ سايراي ءۇن قوسىپ قارسى العان. اتار تاڭعا، اتقان تاڭعا اق تىلەكتەرىن قوسا ءبىلدىرىپ اسقاق ءان شىرقايتىن بولعان. ۇياسىنا قونىپ، باتۋعا بەت العان التىن اراي سۇلۋ كۇنگە تاعى دا اق العىستارىن ارناپ، ونىڭ قايتا ورالار ءساتىن ىنتىعا كۇتۋدەن ەش جالىقپاپتى. سوندىقتان اتار تاڭ مەن باتار كۇننىڭ اراسىنان ايىرماشىلىق ىزدەمەي، اق تاڭىم، تىلسىم كەشىم، ىڭعايلى ىمىرتىم، جايلى ءتۇنىم، ءساتتى كۇنىم دەپ ساپار شەگىپ، قوناق كۇتىپ، توي تويلاپ، تۇتاس تاۋلىك بويى تىرشىلىكتىڭ ءتاتتى اۋەنىمەن ارداقتالىپ، اسقاق عۇمىر كەشەدى ەكەن. سوندا ۋاقىت ايىرماسىن – كۇن مەن ءتۇننىڭ، ىمىرت پەن كەشتىڭ ايىرماسىن اڭعارتپاي جىبەرەتىن ءبىر توسىن كۇش، تىلسىم تىنىس بولادى ەكەن. ونىڭ اتىن قازاق اتامىز ءان دەپ اتايتىن بولعان. ادام جانىنا اسەر ەتپەيتىن، ادام جانىن تولقىتا تەبىرەنتپەيتىن ەشتەڭە جوق. جاقسىلىعىڭ دا، جامانشىلىعىڭ دا، سۋىعىڭ دا، ىستىعىڭ دا، تاستاي قاتتىڭ دا، جىپ-جىلى جۇمساعىڭ دا ادام جانىنا اسەر ەتپەي، ءدۇر سىلكىنتە شامىرقاندىرماي وتە بەرمەيدى. بىراق سونىڭ ءبارى انگە جەتە المايدى، ادام جانىنا ءان سەكىلدى اسەر ەتە قويمايدى. دەنەگە تۇسكەن جارا ەمىن تابا بىلسە، جازىلادى. ادام جانىن كۇيدىرە جازداپ قىزدىرعان ىستىق ءسال شىداساڭ سۋىنىپ باسىلادى. سۋىعىڭ دا سولاي، ءسال كونتەرلىلىك كورسەتسەڭ، توڭعانىڭ باسىلىپ، بويىڭ قايتا جىلىنادى. ءبارى ۇمىتىلادى. «كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار» (اباي), ادام جانىنا تىلسىم كۇشىمەن اسەر ەتىپ باۋراپ الار اسەم ءان عانا جادىڭدا جاتتالىپ، ءومىر بويى وشپەيدى.
ويلاپ وتىرساڭ – ءان قۇدىرەت. جاقسى ءان تىڭداساڭ، سىزداعان جۇرەك باسىلادى، اۋىرعان جەرىڭ جازىلعانداي بولادى. ءان اۋىر قايعىنى ءبىر ساتكە ۇمىتتىرادى. تۇتانعالى تۇرعان جۇرەك وتىن الاۋلاتا جاندىرادى. ارمانىڭدى ۇشتاپ، ۇشار قۇستاي قانات بىتىرەدى. ءان قاناتىنا مىنگەن ادامنىڭ ويى الىسقا جەتەدى، بيىككە كوتەرىلىپ، سوناۋ قۇزار شىڭنىڭ نايزا ۇشىنان كورىنە قول بۇلعايدى.
قىسقاسى، ءان بار جەردە – ءسان بار، ءان بار جەردە – ءمان بار. بىراق ءبىز وسى ءسانىمىزدى دە كەلتىرىپ، ءمانىمىزدى دە ايشىقتاندىرا اشىپ كەلە جاتقان ءانىمىزدى باعالاي ءبىلىپ، باعاسىنا لايىق دارەجەدە كەلىستىرە ايتا الىپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءدال باسىپ ايتۋ كىمنىڭ دە بولسا قۇزىرى جەتە قوياتىن ماسەلە ەمەس. بىراق ءان – بار قازاقتىڭ ەنشىسى، اسىل قازىناسى بولعاندىقتان كوڭىلدە جۇرگەن كەيبىر ويلارىمىزدى بىلدىرە كەتۋ ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن. ەڭ الدىمەن، ءان – بار قازاقتىڭ ەنشىسى ەكەن دەپ ونى كىم-كورىنگەننىڭ جۇرت الدىنا شىعىپ قالاي بولسا، سولاي ايتا سالۋىنا بولمايتىنىن اركىم ءبىلۋى كەرەك. وسى كۇنى نە كوپ، تەلەديدار ەكرانىنان كورىنىپ ءان ايتۋشىلار كوپ. بۇرىن ءبىز، جاسى قازىر الپىستان اسقان نەمەسە سەكسەنگە جۋىقتاعان جاسامىس ادامدار، كوپ كوزىنە ءتۇسىپ، ياكي كوپ نازارىنا ىلىگىپ ءان ايتۋدى تانىمال انشىلەردىڭ، ءتىپتى رەسمي اتاعى بار ارتيستەردىڭ ءىسى دەپ بىلەتىنبىز. تەلەديدار تۇرمىسىمىزعا سىڭىسە قويماعان سوناۋ ەرتەرەك كەزدە راديودان كۇلاش بايسەيىتوۆا، شابال بەيسەكوۆا، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، بايعالي دوسىمجانوۆ، ەرمەك سەركەباەۆ، ءلاززات سۇيىندىكوۆا، بەكەن جىلىسباەۆ سياقتى ءان دۇلدۇلدەرى – اتاقتى ارتيستەردىڭ ءان ايتۋى ءبارىمىز ءۇشىن دە ەستە قالارلىقتاي وقيعا بولىپ ەسەپتەلەتىن. وسى اتى اتالعان انشىلەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ەفيردەن ءان شىرقاسا، سونى جاتتاپ نەمەسە كوكەيىنە قوندىرىپ العان ساۋىقشىل جاستار كەشكىسىن نەمەسە كەلەسى كۇندەردە ءبىر-ءبىر كۇلاش نەمەسە ءبىر-ءبىر جۇسىپبەك، ياكي عاريفوللا بولىپ شىعا كەلەتىن، سولار بولىپ ءان اسقاقتاتىپ، سولاردىڭ اسىل بەينەلەرىن كوزدەرىنە ەلەستەتكەندەي اسەرگە بولەنەتىن. ءبىر كەرەمەتى – وزدەرى سۇيسىنە ءتانتى بولعان ونەر يەلەرىنىڭ قايسىسىنىڭ بولماسىن ەسىمدەرىن قۇرمەتتەي اتاپ، ولارعا شاڭ جۋىتپاي سويلەيتىن. مىناۋ كۇلاش اسقاقتاتقان ءان، مىناۋ جۇسىپبەك سالعان نەمەسە ەرمەك ايتقان ءان دەپ ەن تاعىپ، جىلىكتەپ بەرەتىن. جاقسىنىڭ اتى قاي جەردە دە جات بولماي جاقتاستارىن، ەلىكتەۋشى ءىزباسارلارىن تاۋىپ، ءار اۋىلدىڭ نەمەسە ءار اۋداننىڭ ءوز كۇلاشى، ءوز جۇسىپبەك، عاريفوللاسى پايدا بولىپ، سامعاي ساباقتاسىپ كەتەتىن. كەيىننەن وسى ونەر دۇلدۇلدەرىنە ەلىكتەپ، سولاردىڭ اتىن سىرتتاي يەمدەنە سولار بولىپ ءان سالعانداردىڭ دالادا قالماعانىن دا، بۇل كۇندەردە دارداي اتقا يە بولىپ ارامىزدا جۇرگەندەرىن دە كىم تەرىس دەي الار. شىن ونەر، حالىقتىق ونەر اسپاننان سالبىراپ تۇسپەيدى، ساباقتاسا دامىپ، ۋاقىت اۋقىمىنا ىلەسە جاڭارىپ جاسارا بەرمەك. ءار كەزدىڭ، ءار زاماننىڭ وزىنە لايىق ءوز ونەرى، ءوز ونەرپازدارى بولادى. قازىرگى كۇندەردىڭ ونەرى مەن ونەرپازدارى دا ەشكىمنەن كەم ەمەس. كەشەگى كۇندەرىمىزدىڭ امىرە قاشاۋباەۆ سياقتى قازاق ءانشىسى پاريجدە ونەر كورسەتىپ، بۇكىل فرانتسيانى اۋزىنا قاراتسا، بۇگىنگى ساڭلاق ونەرپازدارىمىز بۇكىل الەمگە ءماشھۇر بولدى دەسەك، اسىرىپ ايتقاندىق ەمەس شىعار.
ءيا، قازىر قازاق اتى بۇكىل دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ اۋزىندا. قازاق دەسە، قازاقستاننان كەلگەن ونەرپاز دەسە، بويى بالقىپ، جۇرەگى جىلي جونەلمەيتىن ءتىرى پەندە سيرەك كەزدەسەتىن بولار. بۇعان ءتاۋبا قىلىپ، شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك. بىراق «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن بار ەمەس پە. اتى شىققان سايىن اسقاقتاپ كەتەتىندەر، ماقتاپ، قولپاشتاعان سايىن بولدىم، تولدىم دەپ ويلايتىندار كورىنە باستادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بەلگىلى تۇلعا، ونەرپازدار اعاسى اتانىپ جۇرگەن قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى قونىسباي ءابىلوۆ ءباسپاسوز بەتىندە «قازىر توپ دەيتىندەر، ۇشەۋدىڭ توبى، تورتەۋدىڭ توبى نەمەسە جىگىتتەر توبى دەپ ءبولىنىپ الىپ، ونەر قۋىپ جۇرگەندەر شىقتى» دەگەن تۇرعىدا كەيىستىك بىلدىرە سويلەگەنى ەسىمىزدە. قازىر مۇنداي توپتار ءتىپتى كوبەيىپ بارادى، ساحناعا ءار قيلى سانى، ءارتۇرلى اتاۋى بار ءار الۋان توپتار شىعىپ الىپ، ءبىر ءاننىڭ ءۇش-ءتورت شۋماعىن قايىرماسىمەن قوسا ءبولىپ الىپ، جىگىتتەردىڭ بىرەۋى مىنا شەتتەن، ەكىنشىسى انا شەتتەن دەگەندەي بارىلداپ قوسىلا جونەلەتىنى بار. سوندا ايتاتىندارى اينالدىرعان ءبىر ءان، ەنتىگە شىرقاپ، ءبولىپ-ءبولىپ الىپ، ارەڭ ايتىپ شىعاتىندارى ءبىر عانا ءان. قازاق «الا قويدى بولەك قىرىققان جۇنگە جارىمايدى» دەۋشى ەدى عوي. وسىلاي ايتىلعان ءاندى تىڭداپ راحاتتانباق بولعان كورەرمەن حالىق، مىنا ءبىزدىڭ دە جارىلقانىپ جۇرگەنىمىز شامالى ەكەنىن نەسىنە جاسىرايىق.
ءبىزدىڭ قازاق ءبىر ءاندى ءبولىپ-جارماي ءبىر ءوزى عانا ايتقان. ەشكىم قوسىلماي جەكە ءوزى ايتقان سوڭ ءاننىڭ دە قۇدىرەتى اشىلىپ، ءانشىنىڭ دە ۇزدىك قاسيەت-قادىرى كورىنىپ، جەتە تانىلاتىن بولعان. شىنىندا دا سولاي عوي. ماسەلەن، ءبىر ءاندى بىرىگىپ ايتقان ءۇش-ءتورت ءانشىنىڭ قايسىسىن شىن ءانشى، ناعىز ءانشى ەكەن دەپ ەن تاعارسىڭ، قالايشا باعا بەرمەكسىڭ.
بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ال ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى، ياعني بىلدىرەر ويدىڭ ەڭ نەگىزگىسى ءان ايتىلاتىن، ونەر يەسىنىڭ ونەرى كورىنەتىن ساحنانىڭ يەسى مەن كيەسى تۋرالى بولماق. ونەردى قادىر تۇتقان، ونىڭ شىن قاسيەتىن ۇعىپ جوعارى باعالاعان ادام ساحناعا يمەنە كوتەرىلىپ، ادەپ ساقتاي شىعاتىنىن سوناۋ كۇلاش بايسەيىتوۆا، بايعالي دوسىمجانوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، كەشەگى روزا باعلانوۆا زامانىنان بەرى كورىپ كەلەمىز. بۇگىنگى بيبىگۇل تولەگەنوۆا، الىبەك دىنىشەۆ سياقتى اتاقتى ءان دۇلدۇلدەرى دە سول ۇردىستەن اينىماي كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى ەرەكشە اتاپ وتەرلىك وتە ۇنامدى قاسيەت. مۇنداي ۇلگى، مۇنداي مىسالدار قازىر دە جوق ەمەس. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى وزدەرىن «قوڭىر» توبى دەپ اتاعان ءبىر قىز بەن ەكى جىگىتتىڭ ونەرىن ءجيى تاماشالايتىن بولدىق. «قوڭىر» دەگەن اتىنىڭ ءوزى كوزگە ۇرىپ، قۇلاقتى توسىرقاتپايتىن وتە قاراپايىم اتاۋ. سونىسىنا قاراي الگى ءۇش ءانشىمىز دە ساحناعا كيىپ-جارىپ كەۋدە قاقپاي يبا ساقتاپ، وزدەرىنە جاراستى سانىمەن يىلە سالەم بەرىپ قاراپايىم قالىپتا شىعادى. سونىمەن دە كورەرمەن كوڭىلىن بىردەن باۋراپ الادى. ولار ءاندى بار مانىمەن، بار سانىمەن شىرقاپ بەرگەندە سۇيسىنەسىڭ، سۇيسىنە قول سوعا وتىرىپ ناعىز ونەر يەلەرى وسىنداي بولۋعا ءتيىس قوي دەپ ويلايسىڭ. اباي دانا ايتقانداي، «ۇيىقتاپ قالعان جۇرەكتى ءان وياتار، ونىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار» دەگەن وسى-اۋ، شىركىن دەپ ءبىر تۇشىناسىڭ. ال قازىرگى انشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ساحناعا جۇلقىنىپ شىعا كەلگەندە وسىناۋ قاسيەتتى تورگە الدەبىر كەزدەيسوق ادامدار، ءتىپتى بۇزىق ويلى ماس ادامدار شىعا كەلگەن ەكەن دەپ سەسكەنىپ قالاسىڭ. ويتكەنى ونداي انشىلەر ساحناعا ءوز اكەسىنىڭ تورىنە شىققانداي ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ، يمەنبەستەن قۇتىرىنا شىعادى. زالدان نەمەسە ەكراننان وزدەرىنە مىڭداعان كوز جانارىن تىكتەپ قاراپ وتىر-اۋ دەپ ءتىپتى دە ويلامايتىن سياقتى. ساحناعا سىمداي تارتىلعان تار بالاق شالبارمەن شىعا كەلىپ، ءان ايتا ءجۇرىپ بيلەمەك بولىپ ولاي-بىلاي قيسالاڭداعانىن كورگەندە كوزىڭ يمەنىپ، سىرت اينالاسىڭ. ونەرپازبىن دەپ جۇرگەن وسى كۇنگى كەيبىر جاستار ءان مەن ءبيدىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ جاتپايتىن بولسا كەرەك. ءان ايتا ءجۇرىپ بيلەپ كەتەدى. سوندا ولاردىڭ ساحناداعى قيمىل-قوزعالىسى تسيرك ارتيستەرىنىڭ سيقىر كورسەتكەنىندەي بولىپ شىعا كەلەدى. سونداي ساتتە «وسى مەن قايدا وتىرمىن، تسيركتە وتىرعان جوقپىن با؟» دەپ تە ويلاپ قالادى ەكەنسىڭ. تسيرك تە – ونەر، ارينە. بىراق تسيركتىڭ ءجونى ءوز الدىنا دا، ءاننىڭ جولى ءبىر باسقا. كونتسەرتكە قالىڭ كوپشىلىك انگە سۋسىندايمىن، ءان تىڭداپ راحاتقا باتامىن، رۋحاني ءلاززات الىپ ءبىر مارقايىپ قايتامىن دەپ بارادى. ۇمىتپاسام، وسى جىلدىڭ باس كەزى عوي دەپ شامالايمىن. كۇندەگى داعدىممەن سەرۋەندەپ قايتايىنشى دەپ دالاعا شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت ءجۇرىپ كەلىپ ۇيگە كىرسەم، جاسى جەتپىستەن اسقان بايبىشەم ءوز-وزىنەن ءماز بولىپ كۇلىپ وتىر. «نە بولدى؟» دەسەم: «تەلەديداردان الگىندە عانا ءبىر قىزىق اڭگىمە ەستىدىم، سوعان كۇلىپ وتىرمىن. مەن سياقتى ءبىر كەيۋانا تەلەارنا تىلشىسىنە سۇحبات بەردى. اڭگىمەسى ءان تۋرالى ەكەن» دەدى.
– ءيا، نە دەدى سوندا؟
– وسى جۋىردا، – دەپ باستادى ءسوزىن الگى كىسى. «ۇرپيگەن ءۇش قىز شىعىپ تەلەديداردان ءبىر ءان ايتتى. قاي ءان ەكەنىن ايتپاي-اق قويايىن، حالىق ءانى، وبال بولار. الگى ۇرپيگەن ءۇش قىز الگى تاماشا حالىق ءانىن ءۇش جاققا تارتىپ، جۇلعان تاۋىقتاي قىلدى».
وسىنى ايتىپ بايبىشەم ىشەگى قاتا تاعى كۇلدى. مەن، بىراق كۇلگەنىم جوق. كۇلە المادىم. ويتكەنى بۇل كۇلەتىن جاعداي ەمەس ەدى. قۇداي نەسىبەمىزگە جازىپ، تالاي-تالاي تاماشا اندەرگە يە ەتكەنىنە، سونداي رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ ارقاسىندا مىڭ جاساپ كەلە جاتقانىمىزعا مىڭ مارتە مەرەيلەنىپ قۋانۋدىڭ ورنىنا سول اسىل قازىنامىزدى جۇلعان تاۋىقتاي قىلعانىمىزدى قالاي تۇسىنبەكپىز، ونى نە دەپ تۇسىندىرمەكپىز.
ءان دەپ اتالاتىن اسىل مۇرامىزدىڭ كادىرىنە جەتە الماي جۇرگەنىمىزدىڭ سالقىنى بولار، وسى كۇنى ءاندى، اسىرەسە، حالىق اندەرىن مەكتەپتەردەگى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى دا بيلەي ءجۇرىپ ايتاتىن بولىپتى. بالعىن بالالارعا، ارينە، ءبارى دە جاراسادى. بىراق سول سابيلەرىمىز ەرتەڭ ەسەيىپ ەر جەتكەندە ءان ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ جۇلقىنا سەكىرىپ بيلەپ كەتسە، نە دەمەكپىز.
ءان، اسىرەسە، حالىق اندەرى – حالىق مۇراسى. وسىناۋ باعا دا، بايلىق تا جەتپەس اسىل مۇرامىزدى سوناۋ اتا-بابالارىمىز سەكىرىپ، جۇلقىنا بيلەپ ءجۇرىپ تۋعىزباعان، كەيىنگى ۇرپاعىمىز ويىنا كەلگەنىن ىستەسىن دەپ بىزگە ميراس ەتپەگەن بولار. حالىق مۇراسىن سول حالىقتىڭ ءوزى جاساعان قالپىنان اينىماعان كۇيىندە ساقتاپ، جالعاستىرا بەرگەنگە نە جەتسىن. وسى اقيقاتتى ءوزىمىز عانا ءبىلىپ قويماي، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاعىمىز دا ءبىلىپ قۇرمەتتەيتىن بولسا، ەشقانداي اسىل مۇرامىزدان ايىرىلعان جوقپىز، ايىرىلمايمىز دا! – دەپ سەنىممەن ايتا الار ەدىك.
ەسمۇحامبەت ايتماعامبەتوۆ،
ارداگەر جۋرناليست،
"انا ءتىلى" گازەتى
