«Ánniń de estisi bar, eseri bar,
Tyńdaýshynyń qulaǵyn keseri bar.
Aqyldynyń sózindeı oıly kúıdi
Tyńdaǵanda kóńildiń óseri bar…» dep Abaı jyrlaǵandaı, qaı halyq, qaı ult bolmasyn, áldebir án shyrqalyp jatqanyn estise, enteleı alǵa basyp kele jatqan júrisin baıaýlatyp, tipti toqtaı qalyp qulaq tospaıtyn, «apyrym-aý, bul qandaı án, tógildire shyrqap turǵan bul kim eken?» dep tańyrqaı tamsanbaıtyn, emirene eljirep jan rahatyna shym batyp lázzat almaıtyn pendeni kezdestirgen emespin. Ásirese, bizdiń qazaqtyń ánge degen qushtarlyǵy, ánge etene jaqyndyǵy tipti ala-bóten ǵoı. Solaı bolatyn jóni de bar. Óıtkeni qazaq ánmen egiz jaratylǵan. Dúnıe esigin ińgálaǵan ánmen ashyp, asaryn asap, jasaryn jasap bolǵan shaqta qulaqqa kelgen áldebir syrly áýendi eltı tyńdap, maýjyraı talyqsyp jatyp ómirden ókinbeı, óksimeı ótetin bolǵan. Osy aqjol aqıqatty, osynaý bultarýǵa kelmeıtin shamyrqanǵan shyndyqty zerdeleı, sanaǵa salyp bezbendeı kelip, keıde «osy bizdiń qazaq án bolmasa, án salyp, án tyńdamasa ne kúı kesher edi, qalaı kún kórip, qalaı ómir súrer edi?» degen oıǵa qalasyń. Bertindegi belgilisin aıtyp jatpaı-aq áriden alsaq, sonaý alys kúnderdegi ata-babalarymyz o sheti men bu shetine kóz túgili kókdónendeı júırik kóńili jetpeıtin mynaý keń dalada án bolmasa tańyn qalaı atyryp, kúnin qalaı batyrar edi?
Ata-babalarymyz atar tańyn sonyń nuryna malynyp jarqyraı qarsy alyp, kúnin keıistik kórmes kózben batyryp, onyń kókjıekten qaıta kóterilip, qaıtadan shýaq tóge jarqyrap turatynyna kámil sengen sergek kóńil, selkeýsiz nıetpen uzatyp salyp otyrǵan, tańnyń qaıyra atýyn keń dalasynyń boztorǵaıy bolyp saıraı ún qosyp qarsy alǵan. Atar tańǵa, atqan tańǵa aq tilekterin qosa bildirip asqaq án shyrqaıtyn bolǵan. Uıasyna qonyp, batýǵa bet alǵan altyn araı sulý kúnge taǵy da aq alǵystaryn arnap, onyń qaıta oralar sátin yntyǵa kútýden esh jalyqpapty. Sondyqtan atar tań men batar kúnniń arasynan aıyrmashylyq izdemeı, aq tańym, tylsym keshim, yńǵaıly ymyrtym, jaıly túnim, sátti kúnim dep sapar shegip, qonaq kútip, toı toılap, tutas táýlik boıy tirshiliktiń tátti áýenimen ardaqtalyp, asqaq ǵumyr keshedi eken. Sonda ýaqyt aıyrmasyn – kún men túnniń, ymyrt pen keshtiń aıyrmasyn ańǵartpaı jiberetin bir tosyn kúsh, tylsym tynys bolady eken. Onyń atyn qazaq atamyz án dep ataıtyn bolǵan. Adam janyna áser etpeıtin, adam janyn tolqyta tebirentpeıtin eshteńe joq. Jaqsylyǵyń da, jamanshylyǵyń da, sýyǵyń da, ystyǵyń da, tastaı qattyń da, jyp-jyly jumsaǵyń da adam janyna áser etpeı, dúr silkinte shamyrqandyrmaı óte bermeıdi. Biraq sonyń bári ánge jete almaıdy, adam janyna án sekildi áser ete qoımaıdy. Denege túsken jara emin taba bilse, jazylady. Adam janyn kúıdire jazdap qyzdyrǵan ystyq sál shydasań sýynyp basylady. Sýyǵyń da solaı, sál kónterlilik kórsetseń, tońǵanyń basylyp, boıyń qaıta jylynady. Bári umytylady. «Kóńilge túrli oı salar» (Abaı), adam janyna tylsym kúshimen áser etip baýrap alar ásem án ǵana jadyńda jattalyp, ómir boıy óshpeıdi.
Oılap otyrsań – án qudiret. Jaqsy án tyńdasań, syzdaǵan júrek basylady, aýyrǵan jeriń jazylǵandaı bolady. Án aýyr qaıǵyny bir sátke umyttyrady. Tutanǵaly turǵan júrek otyn alaýlata jandyrady. Armanyńdy ushtap, ushar qustaı qanat bitiredi. Án qanatyna mingen adamnyń oıy alysqa jetedi, bıikke kóterilip, sonaý quzar shyńnyń naıza ushynan kórine qol bulǵaıdy.
Qysqasy, án bar jerde – sán bar, án bar jerde – mán bar. Biraq biz osy sánimizdi de keltirip, mánimizdi de aıshyqtandyra ashyp kele jatqan ánimizdi baǵalaı bilip, baǵasyna laıyq dárejede kelistire aıta alyp júrmiz be? Bul suraqtyń jaýabyn dál basyp aıtý kimniń de bolsa quzyry jete qoıatyn másele emes. Biraq án – bar qazaqtyń enshisi, asyl qazynasy bolǵandyqtan kóńilde júrgen keıbir oılarymyzdy bildire ketý artyq bolmas dep oılaımyn. Eń aldymen, án – bar qazaqtyń enshisi eken dep ony kim-kóringenniń jurt aldyna shyǵyp qalaı bolsa, solaı aıta salýyna bolmaıtynyn árkim bilýi kerek. Osy kúni ne kóp, teledıdar ekranynan kórinip án aıtýshylar kóp. Buryn biz, jasy qazir alpystan asqan nemese seksenge jýyqtaǵan jasamys adamdar, kóp kózine túsip, ıakı kóp nazaryna iligip án aıtýdy tanymal ánshilerdiń, tipti resmı ataǵy bar artısterdiń isi dep biletinbiz. Teledıdar turmysymyzǵa sińise qoımaǵan sonaý erterek kezde radıodan Kúlásh Baıseıitova, Shabal Beısekova, Júsipbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Baıǵalı Dosymjanov, Ermek Serkebaev, Lázzat Súıindikova, Beken Jylysbaev sııaqty án dúldúlderi – ataqty artısterdiń án aıtýy bárimiz úshin de este qalarlyqtaı oqıǵa bolyp esepteletin. Osy aty atalǵan ánshilerdiń qaı-qaısysy bolmasyn efırden án shyrqasa, sony jattap nemese kókeıine qondyryp alǵan saýyqshyl jastar keshkisin nemese kelesi kúnderde bir-bir Kúlásh nemese bir-bir Júsipbek, ıakı Ǵarıfolla bolyp shyǵa keletin, solar bolyp án asqaqtatyp, solardyń asyl beınelerin kózderine elestetkendeı áserge bólenetin. Bir keremeti – ózderi súısine tánti bolǵan óner ıeleriniń qaısysynyń bolmasyn esimderin qurmetteı atap, olarǵa shań jýytpaı sóıleıtin. Mynaý Kúlásh asqaqtatqan án, mynaý Júsipbek salǵan nemese Ermek aıtqan án dep en taǵyp, jiliktep beretin. Jaqsynyń aty qaı jerde de jat bolmaı jaqtastaryn, elikteýshi izbasarlaryn taýyp, ár aýyldyń nemese ár aýdannyń óz Kúláshi, óz Júsipbek, Ǵarıfollasy paıda bolyp, samǵaı sabaqtasyp ketetin. Keıinnen osy óner dúldúlderine eliktep, solardyń atyn syrttaı ıemdene solar bolyp án salǵandardyń dalada qalmaǵanyn da, bul kúnderde dardaı atqa ıe bolyp aramyzda júrgenderin de kim teris deı alar. Shyn óner, halyqtyq óner aspannan salbyrap túspeıdi, sabaqtasa damyp, ýaqyt aýqymyna ilese jańaryp jasara bermek. Ár kezdiń, ár zamannyń ózine laıyq óz óneri, óz ónerpazdary bolady. Qazirgi kúnderdiń óneri men ónerpazdary da eshkimnen kem emes. Keshegi kúnderimizdiń Ámire Qashaýbaev sııaqty qazaq ánshisi Parıjde óner kórsetip, búkil Franııany aýzyna qaratsa, búgingi sańlaq ónerpazdarymyz búkil álemge máshhúr boldy desek, asyryp aıtqandyq emes shyǵar.
Iá, qazir qazaq aty búkil dúnıe júzi halyqtarynyń aýzynda. Qazaq dese, Qazaqstannan kelgen ónerpaz dese, boıy balqyp, júregi jylı jónelmeıtin tiri pende sırek kezdesetin bolar. Buǵan táýba qylyp, shúkirshilik etýimiz kerek. Biraq «semizdikti qoı ǵana kóteredi» degen bar emes pe. Aty shyqqan saıyn asqaqtap ketetinder, maqtap, qolpashtaǵan saıyn boldym, toldym dep oılaıtyndar kórine bastady. Osydan birneshe jyl buryn belgili tulǵa, ónerpazdar aǵasy atanyp júrgen Qazaqstannyń halyq aqyny Qonysbaı Ábilov baspasóz betinde «qazir top deıtinder, úsheýdiń toby, tórteýdiń toby nemese jigitter toby dep bólinip alyp, óner qýyp júrgender shyqty» degen turǵyda keıistik bildire sóılegeni esimizde. Qazir mundaı toptar tipti kóbeıip barady, sahnaǵa ár qıly sany, ártúrli ataýy bar ár alýan toptar shyǵyp alyp, bir ánniń úsh-tórt shýmaǵyn qaıyrmasymen qosa bólip alyp, jigitterdiń bireýi myna shetten, ekinshisi ana shetten degendeı baryldap qosyla jóneletini bar. Sonda aıtatyndary aınaldyrǵan bir án, entige shyrqap, bólip-bólip alyp, áreń aıtyp shyǵatyndary bir ǵana án. Qazaq «Ala qoıdy bólek qyryqqan júnge jarymaıdy» deýshi edi ǵoı. Osylaı aıtylǵan ándi tyńdap rahattanbaq bolǵan kórermen halyq, myna bizdiń de jarylqanyp júrgenimiz shamaly ekenin nesine jasyraıyq.
Bizdiń qazaq bir ándi bólip-jarmaı bir ózi ǵana aıtqan. Eshkim qosylmaı jeke ózi aıtqan soń ánniń de qudireti ashylyp, ánshiniń de úzdik qasıet-qadiri kórinip, jete tanylatyn bolǵan. Shynynda da solaı ǵoı. Máselen, bir ándi birigip aıtqan úsh-tórt ánshiniń qaısysyn shyn ánshi, naǵyz ánshi eken dep en taǵarsyń, qalaısha baǵa bermeksiń.
Bul – máseleniń bir jaǵy. Al máseleniń ekinshi jaǵy, ıaǵnı bildirer oıdyń eń negizgisi án aıtylatyn, óner ıesiniń óneri kórinetin sahnanyń ıesi men kıesi týraly bolmaq. Ónerdi qadir tutqan, onyń shyn qasıetin uǵyp joǵary baǵalaǵan adam sahnaǵa ımene kóterilip, ádep saqtaı shyǵatynyn sonaý Kúlásh Baıseıitova, Baıǵalı Dosymjanov, Júsipbek Elebekov, keshegi Roza Baǵlanova zamanynan beri kórip kelemiz. Búgingi Bıbigúl Tólegenova, Álibek Dinishev sııaqty ataqty án dúldúlderi de sol úrdisten aınymaı keledi. Munyń ózi erekshe atap óterlik óte unamdy qasıet. Mundaı úlgi, mundaı mysaldar qazir de joq emes. Máselen, sońǵy jyldary ózderin «Qońyr» toby dep ataǵan bir qyz ben eki jigittiń ónerin jıi tamashalaıtyn boldyq. «Qońyr» degen atynyń ózi kózge uryp, qulaqty tosyrqatpaıtyn óte qarapaıym ataý. Sonysyna qaraı álgi úsh ánshimiz de sahnaǵa kıip-jaryp keýde qaqpaı ıba saqtap, ózderine jarasty sánimen ıile sálem berip qarapaıym qalypta shyǵady. Sonymen de kórermen kóńilin birden baýrap alady. Olar ándi bar mánimen, bar sánimen shyrqap bergende súısinesiń, súısine qol soǵa otyryp naǵyz óner ıeleri osyndaı bolýǵa tıis qoı dep oılaısyń. Abaı dana aıtqandaı, «Uıyqtap qalǵan júrekti án oıatar, Onyń tátti oralǵan máni oıatar» degen osy-aý, shirkin dep bir tushynasyń. Al qazirgi ánshilerdiń keıbireýleri sahnaǵa julqynyp shyǵa kelgende osynaý qasıetti tórge áldebir kezdeısoq adamdar, tipti buzyq oıly mas adamdar shyǵa kelgen eken dep seskenip qalasyń. Óıtkeni ondaı ánshiler sahnaǵa óz ákesiniń tórine shyqqandaı eki ıinin julyp jep, ımenbesten qutyryna shyǵady. Zaldan nemese ekrannan ózderine myńdaǵan kóz janaryn tiktep qarap otyr-aý dep tipti de oılamaıtyn sııaqty. Sahnaǵa symdaı tartylǵan tar balaq shalbarmen shyǵa kelip, án aıta júrip bılemek bolyp olaı-bylaı qısalańdaǵanyn kórgende kóziń ımenip, syrt aınalasyń. Ónerpazbyn dep júrgen osy kúngi keıbir jastar án men bıdiń ara jigin ajyratyp jatpaıtyn bolsa kerek. Án aıta júrip bılep ketedi. Sonda olardyń sahnadaǵy qımyl-qozǵalysy ırk artısteriniń sıqyr kórsetkenindeı bolyp shyǵa keledi. Sondaı sátte «osy men qaıda otyrmyn, ırkte otyrǵan joqpyn ba?» dep te oılap qalady ekensiń. ırk te – óner, árıne. Biraq ırktiń jóni óz aldyna da, ánniń joly bir basqa. Konertke qalyń kópshilik ánge sýsyndaımyn, án tyńdap rahatqa batamyn, rýhanı lázzat alyp bir marqaıyp qaıtamyn dep barady. Umytpasam, osy jyldyń bas kezi ǵoı dep shamalaımyn. Kúndegi daǵdymmen serýendep qaıtaıynshy dep dalaǵa shyǵyp, biraz ýaqyt júrip kelip úıge kirsem, jasy jetpisten asqan báıbishem óz-ózinen máz bolyp kúlip otyr. «Ne boldy?» desem: «Teledıdardan álginde ǵana bir qyzyq áńgime estidim, soǵan kúlip otyrmyn. Men sııaqty bir keıýana telearna tilshisine suhbat berdi. Áńgimesi án týraly eken» dedi.
– Iá, ne dedi sonda?
– Osy jýyrda, – dep bastady sózin álgi kisi. «Úrpıgen úsh qyz shyǵyp teledıdardan bir án aıtty. Qaı án ekenin aıtpaı-aq qoıaıyn, halyq áni, obal bolar. Álgi úrpıgen úsh qyz álgi tamasha halyq ánin úsh jaqqa tartyp, julǵan taýyqtaı qyldy».
Osyny aıtyp báıbishem ishegi qata taǵy kúldi. Men, biraq kúlgenim joq. Kúle almadym. Óıtkeni bul kúletin jaǵdaı emes edi. Qudaı nesibemizge jazyp, talaı-talaı tamasha ánderge ıe etkenine, sondaı rýhanı baılyǵymyzdyń arqasynda myń jasap kele jatqanymyzǵa myń márte mereılenip qýanýdyń ornyna sol asyl qazynamyzdy julǵan taýyqtaı qylǵanymyzdy qalaı túsinbekpiz, ony ne dep túsindirmekpiz.
Án dep atalatyn asyl muramyzdyń kadirine jete almaı júrgenimizdiń salqyny bolar, osy kúni ándi, ásirese, halyq ánderin mektepterdegi bastaýysh synyp oqýshylary da bıleı júrip aıtatyn bolypty. Balǵyn balalarǵa, árıne, bári de jarasady. Biraq sol sábılerimiz erteń eseıip er jetkende án aıtqannyń jóni osy eken dep julqyna sekirip bılep ketse, ne demekpiz.
Án, ásirese, halyq ánderi – halyq murasy. Osynaý baǵa da, baılyq ta jetpes asyl muramyzdy sonaý ata-babalarymyz sekirip, julqyna bılep júrip týǵyzbaǵan, keıingi urpaǵymyz oıyna kelgenin istesin dep bizge mıras etpegen bolar. Halyq murasyn sol halyqtyń ózi jasaǵan qalpynan aınymaǵan kúıinde saqtap, jalǵastyra bergenge ne jetsin. Osy aqıqatty ózimiz ǵana bilip qoımaı, ósip kele jatqan jas urpaǵymyz da bilip qurmetteıtin bolsa, eshqandaı asyl muramyzdan aıyrylǵan joqpyz, aıyrylmaımyz da! – dep senimmen aıta alar edik.
Esmuhambet AITMAǴAMBETOV,
ardager jýrnalıst,
"Ana tili" gazeti
