– ءادىل ەركىنۇلى، سۇراقتى توتەسىنەن قويساق، وسى ءسىز كىمسىز؟ بيزنەسمەنسىز بە، ساياساتكەرسىز بە، الدە فيلوسوفسىز با؟ ءوز ءىس-ارەكەتتەرىڭىزدەن نە كۇتەسىز؟
– قازىرگى كەزدە مەن ەلدى مودەرنيزاتسيالاۋعا باعىتتالعان ساياسي قىزمەتپەن اينالىسامىن. ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز – تاۋەلسىز جانە ەركىن ەلدە دۇنيەگە كەلگەن قازاقتاردىڭ جاس بۋىنىنا ءوز مۇمكىندىكتەرىن كورسەتۋگە جاعداي جاساۋ. ءدال قازىرگى كەزدە بۇل بۋىننىڭ جولى جابىق بولىپ وتىر. بۇل ءبىر بۋىننىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي ەلدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلە.
– ءسىز قازاقستاندىق ساياسي مەديا-لاندشافتقا اۋىق-اۋىق قىزىقتى ۇسىنىستار مەن تىڭ يدەيالار تاستاپ تۇراسىز. قازاق يمپەرياسىن قايتا جانداندىرۋ تۋرالى يدەياڭىز سونىڭ ءبىر مىسالى عانا. ءبىر بۇيىرىمىزدە رەسەي، ەكىنشى جاعىمىزدا قىتاي سەكىلدى ۇلى دەرجاۆا تۇرعان ۋاقىتتا بۇل مۇمكىن دەپ ويلايسىز با؟
– قازىرگى زاماننىڭ ولشەمىمەن العاندا، يمپەريا دەگەنىمىز ۇيىمداسقان ۇلكەن كەڭىستىك قانا ەمەس. يمپەريا دەگەن – «ۇزاققا سىلتەيتىن بايىپتى مەملەكەت». مۇنى انىقتاپ الۋ اسا ماڭىزدى، ويتكەنى الەمدە مەملەكەتتەردىڭ وزگە دە تيپتەرى بار. ال قازاق يمپەرياسى – تاعدىردىڭ ءوزى بۇيىرتىپ وتىرعان باق. ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. قانشا جەردەن جانعا جايلى بولعانىمەن، شاعىن مەملەكەتتىڭ شەكپەنى بىزگە تارلىق ەتەدى. ءتىپتى تۇقىمىمىزدى تۇزداي قۇرتادى دەسەك تە بولادى. ۇساق-تۇيەك مىندەتتەر دە ءبىز ءۇشىن ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان بابالارىمىز ايرىقشا قاسيەتتەرگە يە بولعان. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كەڭىستىككە بەيىمدەلە بىلگەن، كەز كەلگەن جاعدايدا جول تابا العان، كۇش-قۋاتىن دا باعامداي بىلگەن. ارعى اتالارىمىز ۇلان-عايىر جەردى جاۋلاپ الۋمەن شەكتەلمەي، ونى ساقتاي دا بىلگەن. وسى ۇلىن-بايتاق جەردە بيلىگىن جۇرگىزگەن. ءبىز بۇدان ەكى عاسىر بۇرىنعى قازاقستان مەن بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەكەنىن تۇيسىنۋگە ءتيىسپىز. بۇگىنگى كۇنگى قازاقستان – مۇلدەم جاڭا مەملەكەت. جاڭا قازاقتاردىڭ ساناسى وزگەرگەن. ومىرگە دەگەن كوزقاراسى وزگەشە جاڭا قازاقتار وزدەرىنىڭ قازىرگى الەمدە الاتىن ورنىن انىق بىلەدى.
ەندى «اينالامىزداعى يمپەريالار» جونىندە. رەسەي يمپەرياسى گەرمانيا، اۆستريا، وسمان يمپەريالارىنىڭ قىسىمىن دا كوردى، پارسى جانە بريتان يمپەرياسى كۇشىندە تۇرعاندا دا جويىلعان جوق، قىتاي يمپەرياسىمەن دە ءبىراز تەكەتىرەسۋگە تۋرا كەلدى. سولاي بولۋى زاڭدى دا.
– قازاق ۇلتىنىڭ تۇتاستىعى ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، مەملەكەت ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ەكەنى تۇسىنىكتى. ولاي بولسا، قازاق اراسىندا جۇز ماسەلەسى ءالى كۇنگە وزەكتى بولىپ وتىر؟
– ولاي بولاتىن سەبەبى، تولىققاندى ۇلت ەمەسپىز دەگەن تۇسىنىك ءبىزدىڭ سانامىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان. ءوزىمىزدى ۇساق-تۇيەككە بەيىم، بىتىراڭقى حالىقپىز دەپ ەسەپتەيمىز. ءاسىلى، ۇساق كلاندارعا ءبولىنىپ، تىرشىلىك ءۇشىن تىرەسۋ تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسكەن بارشا حالىققا ءتان نارسە.
شىندىعىندا، ۇساق كلاندارعا ءبولىنىپ، وتباسىلىق ءھام تۋىستىق بىرلەستىكتەرگە بىرىگۋ ارقىلى ءومىر ءسۇرۋ جەڭىل. الايدا، «ءومىر ءسۇرۋ» دەگەن نە؟ تاريحي تۇرعىدان قاراساق، ءولىم الدىنداعى قيال عانا. ءبىز جاي ءومىر ءسۇرىپ قانا قويماي، جەڭىسكە جەتۋگە تالپىنۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن كەدەرگىنى بۇزىپ ءوتىپ، جەڭىسكە جەتۋگە دەگەن جىگەرلىلىك دارا ۇلتتى قالىپتاستىرادى، ال ونسىز ءبىز وزىندىك بەت-بەينەسى جوق تۋىستىق توپ قانا بولىپ قالامىز. ءومىر ءسۇرۋ جولىنداعى تارتىس ءبىزدى ۇساق-تۇيەك تۇرمىستىق ماسەلەلەردىڭ قۇلىنا اينالدىرادى. ال قۇندىلىقتار ءبىزدى بىرىكتىرەدى جانە جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. بىزگە ەڭ الدىمەن ورتاق ماقسات جانە جەڭىستىڭ ءدامى قاجەت.
– ءبىزدىڭ ايماقتاعى كورشىلەرىمىزبەن جاقىندىعىمىز قاي شامادا؟ تارتىلىس كۇشى بولۋ ءبىز ءۇشىن ەڭ دۇرىس جول دەپ ويلايسىز با؟ جالپى، جاھاندانۋ داۋىرىندە قازاق حالقى مەن قىرعىز ۇلتىن جوعالىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالۋدىڭ جولى قايسى؟
– ايماقتىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ كەپىلى بولىپ، تۇراقتىلىق ورناتۋدى كوزدەيتىن ورتالىق ازيا جوباسى – وتە اۋقىمدى جوبا. وسى اۋقىمدى جوباداعى ەڭ نەگىزگى جانە وزەكتى ماسەلە – قازاق پەن قىرعىزدىڭ بىرلىگى. رۋح ماسەلەسىندە قىرعىزدار بىزگە وتە جاقىن. الايدا، ءبىز ءبىر-ءبىرىمىز تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيمىز. ءبىز قازاقستانعا ەلىكتەۋدىڭ ارتىقشىلىعىن قاراپايىم ادامدارعا دالەلدەۋىمىز كەرەك. ال ول ءۇشىن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ەل اۋماعىنان تىس جەرلەردە ءوندىرىس ورىندارىن سالۋىمىز كەرەك. ايماقتاعى حالىقتاردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرا ءبىلۋىمىز قاجەت. مۇنداي ناقتىلى شارالاردىڭ ارقايسىسى وقتىن-وقتىن ءوتىپ جاتاتىن سيمپوزيۋمدار مەن ديپلوماتيالىق كەلىسىمدەردەن الدەقايدا قۇندى. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ورتالىقازيالىق دياسپورالار قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ەندىگى جەردە تىكەلەي وسى دياسپورالارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ماسەلەن، ولارعا شىنايى دوستىق نيەتپەن كومەكتەسىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن شەشۋگە جاردەم جاساۋعا ءتيىسپىز. ال ارنايى بەلسەندى توپ «مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن» جۇرگىزۋى كەرەك. ورتالىق ازيا ايماعىنان كەلەتىن گاستاربايتەرلەرگە جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. مۇنداعىلاردىڭ جاعدايى رەسەيدەگى گاستاربايتەرلەردەن الدەقايدا جاقسى بولۋى ءتيىس. باسقاشا ايتساق، ادامداردىڭ تارتىلىس ورتالىعى بولۋىمىز قاجەت. ال ساياساتكەرلەر ءتۇپتىڭ تۇبىندە حالىقتىڭ قالاۋىن ورىنداۋعا مىندەتتى بولىپ شىعادى. ءبىز قازاقستاننىڭ گەوساياساتىن تولىقتىرۋ ءارى ءوزارا ءىس-ارەكەت لوگيكاسى رەتىندە قاراستىرامىز. ءبىز كورشىلەرىمىز ءۇشىن ءتيىمدى سەرىكتەس بولۋىمىز كەرەك، ال ءبىزدىڭ جۇرگىزەتىن ساياساتىمىز ورتاق مۇددەگە ساي بولۋى ءتيىس.
– ءسىزدىڭ بۇل تۇجىرىمدارىڭىز مەنى ەرىكسىز ويعا قالدىرىپ وتىر. XVII - XVIII عاسىرلاردا ۇيعىرلار مەن ويراتتاردىڭ، سونداي-اق كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ جەكەلەگەن كوشباسشىلارى بارشا جۇرتتى اسپاناستى وركەنيەتىنە قول جەتكىزۋگە شاقىرعان. جانە وزدەرى وعان قۇلاي سەنگەن. اقىرى نە بولدى؟ ولاردىڭ ءبىرى مەملەكەتتىلىگىنەن ايىرىلسا، ەندى بىرەۋلەرى ءتۇپ تامىرىمەن جويىلىپ كەتتى. سول سەبەپتەن، بالكىم بىزگە دە كەرەمەتتەي كۇشتى مەملەكەت قۇرۋعا تالپىنىس جاساۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار؟ قۇدايدىڭ بۇيىرتقان باعىن قاناعات ەتكەنىمىز دۇرىس شىعار، بۇعان نە دەيسىز؟
– ەگەر قانداي دا ءبىر حالىق دارالىققا ۇمتىلماسا جانە وزىمەن-ءوزى بولۋدى قالاماسا، وعان ەشكىم دە جاردەمدەسپەيدى. تاريح دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – تابيعي سۇرىپتاۋشى. بىرەۋدىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى، ەكىنشى بىرەۋ جويىلىپ كەتەدى. ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان العاندا، بۇگىنگى الەمنىڭ كەشەگى الەمنەن ارتىقشىلىعى جوق. كەرىسىنشە، بۇگىنگى كۇنى قۋلىق-سۇمدىق پەن جاساندىلىق باسىم. «ءوزىمىز دۇرىس دەپ تاپقان تارتىپكە باعىنۋ» – ەڭ دۇرىس شەشىم. الايدا، ويلانباي ارەكەت ەتۋدىڭ اقىرى وزىمىزبەن-ءوزىمىز رەزەرۆاتسيا ىشىندە قالىپ قويۋىمىزعا اكەلىپ سوقتىرۋى مۇمكىن. ياعني، جەكە ينديۆيدۋاليزم مەن بەلسەندىلىگىمىزدىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىك بولۋى ءتيىس. ونداي تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتە الماساق، كەمباعال حالىق ءوسىپ-جەتىلمەك.
ءينديۆيدۋاليزمنىڭ ءوزى دە شىعارماشىلىققا نەگىزدەلگەن ۋاقىتتا عانا جەمىسىن بەرەدى، ولاي بولماعاندا جانسىز بولىپ شىعادى. ۇلت ءوزىن ءوزى قالىپتاستىرادى. جۇرتتىڭ بابالارىنىڭ ەرلىگىن تىڭداۋمەن شەكتەلمەي، ءوزى سونداي ەرلىك جاساۋعا ۇمتىلادى.
وتكەنگە كىرىپتار بولا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزگە ەرلىككە تولى بۇگىنىمىز، الىستان قول بۇلعايتىن بولاشاعىمىز قىمبات.
– ءححى عاسىرداعى قازاق يدەياسى نەدەن كۇش الۋى كەرەك؟ قازاقتى بىرىكتىرۋ يدەياسىن قولداۋدىڭ العىشارتتارى بار ما؟ بۇگىنگى قازاق ەليتاسى ۇلتتىڭ ماسەلەسىن، ۇلتتىق مۇددەنى اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟ ەليتا قازاق مۇددەسىنە قاشان بەت بۇرادى؟ وعان قانداي جاعدايلار ىقپال ەتۋى مۇمكىن؟
- وعان تەك ورتاق ءىس قانا ىقپال ەتە الادى. ءبىزدىڭ بيلىك جۇرەكپەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك. بيىككە قول سەرمەيمىن دەگەن ادام ءۇشىن ەڭ باستىسى وسى. مۇنداي شەبەرلىك بيلىك باسىنداعىلاردىڭ بويىندا سيرەك كەزدەسەدى. ءاسىلى، بۇل – ولاردى شىنايى ساياساتكەر رەتىندە قالىپتاستىراتىن قاسيەت. جۇرەك قالاۋىمەن جۇمىس ىستەگەندە عانا «ەلگە قىزمەت ەتۋ» دەگەن بوس ءسوز ەمەس، ۇلكەن ءمانى بار ۇعىمعا اينالادى. كوپتەگەن ەليتا وكىلدەرى قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەۋگە دايىن دا بولۋى ىقتيمال. تەك ولار ناقتىلى نەدەن باستاۋدى بىلمەۋى مۇمكىن. ولار سوندا نە ىستەۋى كەرەك دەسەڭىز، مەنىڭ ويىمشا، ارقا سۇيەۋگە تۇرارلىق ۇعىنىقتى ءارى تۇسىنىكتى ۇلتتىق جوبا كەرەك. ايتپەسە، اركىم-اركىمنىڭ ىزگى نيەتىنىڭ تيتتەي دە پايداسى بولمايدى جانە ونىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق.
سۇحباتتاسقان راۋان ءىلياسوۆ،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
