– Ädıl Erkınūly, sūraqty tötesınen qoisaq, Osy sız kımsız? Biznesmensız be, saiasatkersız be, älde filosofsyz ba? Öz ıs-äreketterıŋızden ne kütesız?
– Qazırgı kezde men eldı modernizasiialauǧa baǧyttalǧan saiasi qyzmetpen ainalysamyn. Bızdıŋ negızgı maqsatymyz – täuelsız jäne erkın elde düniege kelgen qazaqtardyŋ jas buynyna öz mümkındıkterın körsetuge jaǧdai jasau. Däl qazırgı kezde būl buynnyŋ joly jabyq bolyp otyr. Būl bır buynnyŋ ǧana emes, tūtastai eldıŋ bolaşaǧyna qatysty mäsele.
– Sız qazaqstandyq saiasi media-landşaftqa auyq-auyq qyzyqty ūsynystar men tyŋ ideialar tastap tūrasyz. Qazaq imperiiasyn qaita jandandyru turaly ideiaŋyz sonyŋ bır mysaly ǧana. Bır büiırımızde Resei, ekınşı jaǧymyzda Qytai sekıldı ūly derjava tūrǧan uaqytta būl mümkın dep oilaisyz ba?
– Qazırgı zamannyŋ ölşemımen alǧanda, imperiia degenımız ūiymdasqan ülken keŋıstık qana emes. İmperiia degen – «ūzaqqa sılteitın baiypty memleket». Mūny anyqtap alu asa maŋyzdy, öitkenı älemde memleketterdıŋ özge de tipterı bar. Al qazaq imperiiasy – taǧdyrdyŋ özı būiyrtyp otyrǧan baq. Odan qaşyp qūtyla almaimyz. Qanşa jerden janǧa jaily bolǧanymen, şaǧyn memlekettıŋ şekpenı bızge tarlyq etedı. Tıptı tūqymymyzdy tūzdai qūrtady desek te bolady. Ūsaq-tüiek mındetter de bız üşın emes. Menıŋ oiymşa, köşpelı ömır saltyn ūstanǧan babalarymyz airyqşa qasietterge ie bolǧan. Bızdıŋ ata-babalarymyz keŋıstıkke beiımdele bılgen, kez kelgen jaǧdaida jol taba alǧan, küş-quatyn da baǧamdai bılgen. Arǧy atalarymyz ūlan-ǧaiyr jerdı jaulap alumen şektelmei, ony saqtai da bılgen. Osy ūlyn-baitaq jerde bilıgın jürgızgen. Bız būdan ekı ǧasyr būrynǧy Qazaqstan men bügıngı Qazaqstannyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq jer men köktei ekenın tüisınuge tiıspız. Bügıngı küngı Qazaqstan – müldem jaŋa memleket. Jaŋa qazaqtardyŋ sanasy özgergen. Ömırge degen közqarasy özgeşe jaŋa qazaqtar özderınıŋ qazırgı älemde alatyn ornyn anyq bıledı.
Endı «ainalamyzdaǧy imperiialar» jönınde. Resei imperiiasy Germaniia, Avstriia, Osman imperiialarynyŋ qysymyn da kördı, Parsy jäne Britan imperiiasy küşınde tūrǧanda da joiylǧan joq, Qytai imperiiasymen de bıraz teketıresuge tura keldı. Solai boluy zaŋdy da.
– Qazaq ūltynyŋ tūtastyǧy bızdıŋ halqymyz üşın ǧana emes, memleket üşın de asa maŋyzdy ekenı tüsınıktı. Olai bolsa, qazaq arasynda jüz mäselesı älı künge özektı bolyp otyr?
– Olai bolatyn sebebı, tolyqqandy ūlt emespız degen tüsınık bızdıŋ sanamyzǧa äbden sıŋıp qalǧan. Özımızdı ūsaq-tüiekke beiım, bytyraŋqy halyqpyz dep esepteimız. Äsılı, ūsaq klandarǧa bölınıp, tırşılık üşın tıresu taǧdyrdyŋ tälkegıne tüsken barşa halyqqa tän närse.
Şyndyǧynda, ūsaq klandarǧa bölınıp, otbasylyq häm tuystyq bırlestıkterge bırıgu arqyly ömır süru jeŋıl. Alaida, «ömır süru» degen ne? Tarihi tūrǧydan qarasaq, ölım aldyndaǧy qiial ǧana. Bız jai ömır sürıp qana qoimai, jeŋıske jetuge talpynuymyz kerek. Kez kelgen kedergını būzyp ötıp, jeŋıske jetuge degen jıgerlılık dara ūltty qalyptastyrady, al onsyz bız özındık bet-beinesı joq tuystyq top qana bolyp qalamyz. Ömır süru jolyndaǧy tartys bızdı ūsaq-tüiek tūrmystyq mäselelerdıŋ qūlyna ainaldyrady. Al qūndylyqtar bızdı bırıktıredı jäne jaŋa mümkındıkter aşady. Bızge eŋ aldymen ortaq maqsat jäne jeŋıstıŋ dämı qajet.
– Bızdıŋ aimaqtaǧy körşılerımızben jaqyndyǧymyz qai şamada? Tartylys küşı bolu bız üşın eŋ dūrys jol dep oilaisyz ba? Jalpy, jahandanu däuırınde qazaq halqy men qyrǧyz ūltyn joǧalyp ketuden saqtap qaludyŋ joly qaisy?
– Aimaqtyŋ jarqyn bolaşaǧynyŋ kepılı bolyp, tūraqtylyq ornatudy közdeitın Ortalyq Aziia jobasy – öte auqymdy joba. Osy auqymdy jobadaǧy eŋ negızgı jäne özektı mäsele – qazaq pen qyrǧyzdyŋ bırlıgı. Ruh mäselesınde qyrǧyzdar bızge öte jaqyn. Alaida, bız bır-bırımız turaly köp bıle bermeimız. Bız Qazaqstanǧa elıkteudıŋ artyqşylyǧyn qarapaiym adamdarǧa däleldeuımız kerek. Al ol üşın jaŋa jūmys oryndaryn aşyp, el aumaǧynan tys jerlerde öndırıs oryndaryn saluymyz kerek. Aimaqtaǧy halyqtardy ortaq ıske jūmyldyra bıluımız qajet. Mūndai naqtyly şaralardyŋ ärqaisysy oqtyn-oqtyn ötıp jatatyn simpoziumdar men diplomatiialyq kelısımderden äldeqaida qūndy. Onyŋ üstıne, Qazaqstannyŋ öz ışınde ortalyqaziialyq diasporalar qalyptasyp ülgerdı. Endıgı jerde tıkelei osy diasporalarmen jūmys ısteu kerek. Mäselen, olarǧa şynaiy dostyq nietpen kömektesıp, tüitkıldı mäselelerın şeşuge järdem jasauǧa tiıspız. Al arnaiy belsendı top «mädeni-aǧartu jūmystaryn» jürgızuı kerek. Ortalyq Aziia aimaǧynan keletın gastarbaiterlerge jaǧdai jasauymyz qajet. Mūndaǧylardyŋ jaǧdaiy Reseidegı gastarbaiterlerden äldeqaida jaqsy boluy tiıs. Basqaşa aitsaq, adamdardyŋ tartylys ortalyǧy boluymyz qajet. Al saiasatkerler tüptıŋ tübınde halyqtyŋ qalauyn oryndauǧa mındettı bolyp şyǧady. Bız Qazaqstannyŋ geosaiasatyn tolyqtyru ärı özara ıs-äreket logikasy retınde qarastyramyz. Bız körşılerımız üşın tiımdı serıktes boluymyz kerek, al bızdıŋ jürgızetın saiasatymyz ortaq müddege sai boluy tiıs.
– Sızdıŋ būl tūjyrymdaryŋyz menı erıksız oiǧa qaldyryp otyr. XVII - XVIII ǧasyrlarda ūiǧyrlar men oirattardyŋ, sondai-aq körşıles memleketterdıŋ jekelegen köşbasşylary barşa jūrtty aspanasty örkenietıne qol jetkızuge şaqyrǧan. Jäne özderı oǧan qūlai sengen. Aqyry ne boldy? Olardyŋ bırı memlekettılıgınen aiyrylsa, endı bıreulerı tüp tamyrymen joiylyp kettı. Sol sebepten, bälkım bızge de keremettei küştı memleket qūruǧa talpynys jasaudyŋ qajetı joq şyǧar? Qūdaidyŋ būiyrtqan baǧyn qanaǧat etkenımız dūrys şyǧar, būǧan ne deisız?
– Eger qandai da bır halyq daralyqqa ūmtylmasa jäne özımen-özı boludy qalamasa, oǧan eşkım de järdemdespeidı. Tarih degenımızdıŋ özı – tabiǧi sūryptauşy. Bıreudıŋ mereiı üstem bolady, ekınşı bıreu joiylyp ketedı. Adamgerşılık tūrǧysynan alǧanda, bügıngı älemnıŋ keşegı älemnen artyqşylyǧy joq. Kerısınşe, bügıngı künı qulyq-sūmdyq pen jasandylyq basym. «Özımız dūrys dep tapqan tärtıpke baǧynu» – eŋ dūrys şeşım. Alaida, oilanbai äreket etudıŋ aqyry özımızben-özımız rezervasiia ışınde qalyp qoiuymyzǧa äkelıp soqtyruy mümkın. Iаǧni, jeke individualizm men belsendılıgımızdıŋ arasynda tepe-teŋdık boluy tiıs. Ondai teŋdıktı qamtamasyz ete almasaq, kembaǧal halyq ösıp-jetılmek.
İndividualizmnıŋ özı de şyǧarmaşylyqqa negızdelgen uaqytta ǧana jemısın beredı, olai bolmaǧanda jansyz bolyp şyǧady. Ūlt özın özı qalyptastyrady. Jūrttyŋ babalarynyŋ erlıgın tyŋdaumen şektelmei, özı sondai erlık jasauǧa ūmtylady.
Ötkenge kırıptar bola berudıŋ qajetı joq. Bızge erlıkke toly Bügınımız, alystan qol būlǧaityn Bolaşaǧymyz qymbat.
– HHI ǧasyrdaǧy qazaq ideiasy neden küş aluy kerek? Qazaqty bırıktıru ideiasyn qoldaudyŋ alǧyşarttary bar ma? Bügıngı qazaq elitasy ūlttyŋ mäselesın, ūlttyq müddenı ainalyp ötuge tyrysady. Nelıkten dep oilaisyz? Elita qazaq müddesıne qaşan bet būrady? Oǧan qandai jaǧdailar yqpal etuı mümkın?
- Oǧan tek Ortaq ıs qana yqpal ete alady. Bızdıŋ bilık jürekpen jūmys ısteuı kerek. Biıkke qol sermeimın degen adam üşın eŋ bastysy osy. Mūndai şeberlık bilık basyndaǧylardyŋ boiynda sirek kezdesedı. Äsılı, būl – olardy şynaiy saiasatker retınde qalyptastyratyn qasiet. Jürek qalauymen jūmys ıstegende ǧana «elge qyzmet etu» degen bos söz emes, ülken mänı bar ūǧymǧa ainalady. Köptegen elita ökılderı qazaqtyŋ müddesın közdeuge daiyn da boluy yqtimal. Tek olar naqtyly neden bastaudy bılmeuı mümkın. Olar sonda ne ısteuı kerek deseŋız, menıŋ oiymşa, arqa süieuge tūrarlyq ūǧynyqty ärı tüsınıktı Ūlttyq joba kerek. Äitpese, ärkım-ärkımnıŋ ızgı nietınıŋ tittei de paidasy bolmaidy jäne onyŋ tükke de keregı joq.
Sūhbattasqan Rauan ILİIаSOV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
