– Ádil Erkinuly, suraqty tótesinen qoısaq, Osy siz kimsiz? Bıznesmensiz be, saıasatkersiz be, álde fılosofsyz ba? Óz is-áreketterińizden ne kútesiz?
– Qazirgi kezde men eldi modernızaııalaýǵa baǵyttalǵan saıası qyzmetpen aınalysamyn. Bizdiń negizgi maqsatymyz – táýelsiz jáne erkin elde dúnıege kelgen qazaqtardyń jas býynyna óz múmkindikterin kórsetýge jaǵdaı jasaý. Dál qazirgi kezde bul býynnyń joly jabyq bolyp otyr. Bul bir býynnyń ǵana emes, tutastaı eldiń bolashaǵyna qatysty másele.
– Siz qazaqstandyq saıası medıa-landshaftqa aýyq-aýyq qyzyqty usynystar men tyń ıdeıalar tastap turasyz. Qazaq ımperııasyn qaıta jandandyrý týraly ıdeıańyz sonyń bir mysaly ǵana. Bir búıirimizde Reseı, ekinshi jaǵymyzda Qytaı sekildi uly derjava turǵan ýaqytta bul múmkin dep oılaısyz ba?
– Qazirgi zamannyń ólshemimen alǵanda, ımperııa degenimiz uıymdasqan úlken keńistik qana emes. Imperııa degen – «uzaqqa silteıtin baıypty memleket». Muny anyqtap alý asa mańyzdy, óıtkeni álemde memleketterdiń ózge de tıpteri bar. Al qazaq ımperııasy – taǵdyrdyń ózi buıyrtyp otyrǵan baq. Odan qashyp qutyla almaımyz. Qansha jerden janǵa jaıly bolǵanymen, shaǵyn memlekettiń shekpeni bizge tarlyq etedi. Tipti tuqymymyzdy tuzdaı qurtady desek te bolady. Usaq-túıek mindetter de biz úshin emes. Meniń oıymsha, kóshpeli ómir saltyn ustanǵan babalarymyz aıryqsha qasıetterge ıe bolǵan. Bizdiń ata-babalarymyz keńistikke beıimdele bilgen, kez kelgen jaǵdaıda jol taba alǵan, kúsh-qýatyn da baǵamdaı bilgen. Arǵy atalarymyz ulan-ǵaıyr jerdi jaýlap alýmen shektelmeı, ony saqtaı da bilgen. Osy ulyn-baıtaq jerde bıligin júrgizgen. Biz budan eki ǵasyr burynǵy Qazaqstan men búgingi Qazaqstannyń arasyndaǵy aıyrmashylyq jer men kókteı ekenin túısinýge tıispiz. Búgingi kúngi Qazaqstan – múldem jańa memleket. Jańa qazaqtardyń sanasy ózgergen. Ómirge degen kózqarasy ózgeshe jańa qazaqtar ózderiniń qazirgi álemde alatyn ornyn anyq biledi.
Endi «aınalamyzdaǵy ımperııalar» jóninde. Reseı ımperııasy Germanııa, Avstrııa, Osman ımperııalarynyń qysymyn da kórdi, Parsy jáne Brıtan ımperııasy kúshinde turǵanda da joıylǵan joq, Qytaı ımperııasymen de biraz teketiresýge týra keldi. Solaı bolýy zańdy da.
– Qazaq ultynyń tutastyǵy bizdiń halqymyz úshin ǵana emes, memleket úshin de asa mańyzdy ekeni túsinikti. Olaı bolsa, qazaq arasynda júz máselesi áli kúnge ózekti bolyp otyr?
– Olaı bolatyn sebebi, tolyqqandy ult emespiz degen túsinik bizdiń sanamyzǵa ábden sińip qalǵan. Ózimizdi usaq-túıekke beıim, bytyrańqy halyqpyz dep esepteımiz. Ásili, usaq klandarǵa bólinip, tirshilik úshin tiresý taǵdyrdyń tálkegine túsken barsha halyqqa tán nárse.
Shyndyǵynda, usaq klandarǵa bólinip, otbasylyq hám týystyq birlestikterge birigý arqyly ómir súrý jeńil. Alaıda, «ómir súrý» degen ne? Tarıhı turǵydan qarasaq, ólim aldyndaǵy qııal ǵana. Biz jaı ómir súrip qana qoımaı, jeńiske jetýge talpynýymyz kerek. Kez kelgen kedergini buzyp ótip, jeńiske jetýge degen jigerlilik dara ultty qalyptastyrady, al onsyz biz ózindik bet-beınesi joq týystyq top qana bolyp qalamyz. Ómir súrý jolyndaǵy tartys bizdi usaq-túıek turmystyq máselelerdiń qulyna aınaldyrady. Al qundylyqtar bizdi biriktiredi jáne jańa múmkindikter ashady. Bizge eń aldymen ortaq maqsat jáne jeńistiń dámi qajet.
– Bizdiń aımaqtaǵy kórshilerimizben jaqyndyǵymyz qaı shamada? Tartylys kúshi bolý biz úshin eń durys jol dep oılaısyz ba? Jalpy, jahandaný dáýirinde qazaq halqy men qyrǵyz ultyn joǵalyp ketýden saqtap qalýdyń joly qaısy?
– Aımaqtyń jarqyn bolashaǵynyń kepili bolyp, turaqtylyq ornatýdy kózdeıtin Ortalyq Azııa jobasy – óte aýqymdy joba. Osy aýqymdy jobadaǵy eń negizgi jáne ózekti másele – qazaq pen qyrǵyzdyń birligi. Rýh máselesinde qyrǵyzdar bizge óte jaqyn. Alaıda, biz bir-birimiz týraly kóp bile bermeımiz. Biz Qazaqstanǵa elikteýdiń artyqshylyǵyn qarapaıym adamdarǵa dáleldeýimiz kerek. Al ol úshin jańa jumys oryndaryn ashyp, el aýmaǵynan tys jerlerde óndiris oryndaryn salýymyz kerek. Aımaqtaǵy halyqtardy ortaq iske jumyldyra bilýimiz qajet. Mundaı naqtyly sharalardyń árqaısysy oqtyn-oqtyn ótip jatatyn sımpozıýmdar men dıplomatııalyq kelisimderden áldeqaıda qundy. Onyń ústine, Qazaqstannyń óz ishinde ortalyqazııalyq dıasporalar qalyptasyp úlgerdi. Endigi jerde tikeleı osy dıasporalarmen jumys isteý kerek. Máselen, olarǵa shynaıy dostyq nıetpen kómektesip, túıtkildi máselelerin sheshýge járdem jasaýǵa tıispiz. Al arnaıy belsendi top «mádenı-aǵartý jumystaryn» júrgizýi kerek. Ortalyq Azııa aımaǵynan keletin gastarbaıterlerge jaǵdaı jasaýymyz qajet. Mundaǵylardyń jaǵdaıy Reseıdegi gastarbaıterlerden áldeqaıda jaqsy bolýy tıis. Basqasha aıtsaq, adamdardyń tartylys ortalyǵy bolýymyz qajet. Al saıasatkerler túptiń túbinde halyqtyń qalaýyn oryndaýǵa mindetti bolyp shyǵady. Biz Qazaqstannyń geosaıasatyn tolyqtyrý ári ózara is-áreket logıkasy retinde qarastyramyz. Biz kórshilerimiz úshin tıimdi seriktes bolýymyz kerek, al bizdiń júrgizetin saıasatymyz ortaq múddege saı bolýy tıis.
– Sizdiń bul tujyrymdaryńyz meni eriksiz oıǵa qaldyryp otyr. XVII - XVIII ǵasyrlarda uıǵyrlar men oırattardyń, sondaı-aq kórshiles memleketterdiń jekelegen kóshbasshylary barsha jurtty aspanasty órkenıetine qol jetkizýge shaqyrǵan. Jáne ózderi oǵan qulaı sengen. Aqyry ne boldy? Olardyń biri memlekettiliginen aıyrylsa, endi bireýleri túp tamyrymen joıylyp ketti. Sol sebepten, bálkim bizge de keremetteı kúshti memleket qurýǵa talpynys jasaýdyń qajeti joq shyǵar? Qudaıdyń buıyrtqan baǵyn qanaǵat etkenimiz durys shyǵar, buǵan ne deısiz?
– Eger qandaı da bir halyq daralyqqa umtylmasa jáne ózimen-ózi bolýdy qalamasa, oǵan eshkim de járdemdespeıdi. Tarıh degenimizdiń ózi – tabıǵı suryptaýshy. Bireýdiń mereıi ústem bolady, ekinshi bireý joıylyp ketedi. Adamgershilik turǵysynan alǵanda, búgingi álemniń keshegi álemnen artyqshylyǵy joq. Kerisinshe, búgingi kúni qýlyq-sumdyq pen jasandylyq basym. «Ózimiz durys dep tapqan tártipke baǵyný» – eń durys sheshim. Alaıda, oılanbaı áreket etýdiń aqyry ózimizben-ózimiz rezervaııa ishinde qalyp qoıýymyzǵa ákelip soqtyrýy múmkin. Iaǵnı, jeke ındıvıdýalızm men belsendiligimizdiń arasynda tepe-teńdik bolýy tıis. Ondaı teńdikti qamtamasyz ete almasaq, kembaǵal halyq ósip-jetilmek.
Indıvıdýalızmniń ózi de shyǵarmashylyqqa negizdelgen ýaqytta ǵana jemisin beredi, olaı bolmaǵanda jansyz bolyp shyǵady. Ult ózin ózi qalyptastyrady. Jurttyń babalarynyń erligin tyńdaýmen shektelmeı, ózi sondaı erlik jasaýǵa umtylady.
Ótkenge kiriptar bola berýdiń qajeti joq. Bizge erlikke toly Búginimiz, alystan qol bulǵaıtyn Bolashaǵymyz qymbat.
– HHI ǵasyrdaǵy qazaq ıdeıasy neden kúsh alýy kerek? Qazaqty biriktirý ıdeıasyn qoldaýdyń alǵysharttary bar ma? Búgingi qazaq elıtasy ulttyń máselesin, ulttyq múddeni aınalyp ótýge tyrysady. Nelikten dep oılaısyz? Elıta qazaq múddesine qashan bet burady? Oǵan qandaı jaǵdaılar yqpal etýi múmkin?
- Oǵan tek Ortaq is qana yqpal ete alady. Bizdiń bılik júrekpen jumys isteýi kerek. Bıikke qol sermeımin degen adam úshin eń bastysy osy. Mundaı sheberlik bılik basyndaǵylardyń boıynda sırek kezdesedi. Ásili, bul – olardy shynaıy saıasatker retinde qalyptastyratyn qasıet. Júrek qalaýymen jumys istegende ǵana «elge qyzmet etý» degen bos sóz emes, úlken máni bar uǵymǵa aınalady. Kóptegen elıta ókilderi qazaqtyń múddesin kózdeýge daıyn da bolýy yqtımal. Tek olar naqtyly neden bastaýdy bilmeýi múmkin. Olar sonda ne isteýi kerek deseńiz, meniń oıymsha, arqa súıeýge turarlyq uǵynyqty ári túsinikti Ulttyq joba kerek. Áıtpese, árkim-árkimniń izgi nıetiniń tıtteı de paıdasy bolmaıdy jáne onyń túkke de keregi joq.
Suhbattasqan Raýan ILIIaSOV,
«Adyrna» ulttyq portaly
