عالىم بوقاشتىڭ كەز كەلگەن پىكىرى قىزىق. كەز كەلگەن ويى نازار اۋدارارلىق. كەز كەلگەن ماقالاسى ءدۇمپۋ تۋدىرىپ جاتادى. كەز كەلگەن سۇحباتى قىزۋ تالقىلانادى. بىراق، سۇحباتتى سيرەك بەرەدى. ماقالالارىن دا كوپ كورمەيمىز. ال الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارى ءاردايىم قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانى. عالىم بوقاش جۋىردا قازاقستاننىڭ اشىق كىتاپحاناسىنا ارنايى سۇحبات بەردى. شىعىستانۋدان باستالعان اڭگىمە جالعىزدىققا كەلىپ تىرەلدى…
– ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارى ءار قىرىنان كورىندى. مۇحامەتجان تىنىشباەۆتار ينجەنەر بولا ءجۇرىپ تە، اعارتۋشىلىقپەن اينالىستى. جۇرتشىلىق ءار قىرىنان بىلەتىن ءاليحان بوكەيحانوۆتى ءوزىڭىز تالانتتى ساياساتكەر، قابىلەتتى قوعام قايراتكەرى جانە كەز كەلگەن ماسەلە تۋرالى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن پىكىر ايتا الاتىن تۇلعا دەپ ەسەپتەيسىز. بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى ءار قىرىنان كورىنىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىز. و باستاعى وقىعان ماماندىعىڭىز – شىعىستانۋ. ءبىز ءسىزدى عالىم رەتىندە، جۋرناليست رەتىندە بىلەمىز. ادەبيەتشى رەتىندە دە كورىنىپ قالاسىز. ەندى بىردە مەنەدجەرسىز. ءسىز ءوزىڭىزدى ەڭ اۋەلى كىممىن دەپ ەسەپتەيسىز؟ وسى ايتىلعانداردىڭ ىشىندە قايسىسى سىزگە كوبىرەك جاقىن؟
– كاسىبىمە قاتىستى ايتار بولسام، جۋرناليست-رەداكتورمىن ءھام يندولوگ-شىعىستانۋشىمىن. بۇرىن تەلەۆيزيا سالاسىندا جۋرناليست-مەنەدجەر بولعام، قازىر ونلاين نەمەسە ۆەب جۋرناليستيكا سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇرمىن. ال اكادەميالىق زەرتتەۋ سالام – موعول يمپەرياسىنىڭ تاريحى مەن قازىرگى وڭتۇستىك ازياداعى ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋ جانە باق پەن بيلىكتىڭ قارىم-قاتىناسى. كوركەم ادەبيەتتى جاقسى كورەم، بىراق جاقسى كورۋ، يا حوببي ادامدى سول سالانىڭ مامانى ەتىپ جىبەرمەيدى. ايتسە دە الەم ادەبيەتى مەن قازاق ادەبيەتىنەن حاباردار بولىپ جۇرۋگە تىرىسام. ازىرشە ءوزىم ءۇشىن عانا ءتۇرتىپ قويىپ جۇرگەن جازبالارىم بار. وكسفوردتان كەيىن شىعىستانۋ بويىنشا اكادەميالىق زەرتتەۋمەن تۇراقتى تۇردە شۇعىلدانباعانىما 4-5 جىل بولىپ قالدى. سول سەبەپتى بەلسەندى عالىممىن دەپ تاعى ايتا المايمىن. بىراق تەوريالىق جۋرناليستيكا، كوركەم ادەبيەت پەن اكادەميالىق شىعىستانۋ سالاسى بويىنشا جەكە ءبىلىمىمدى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋگە كۇش سالىپ كەلەم. بۇل ءۇش سالا بويىنشا دا الداعى جىلدارى جۇزەگە اسىرسام دەگەن جوبالارىم بار.
– ءسىز بىرنەشە جىلدان بەرى ەۋروپادا تۇراسىز. عىلىمعا ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بەن ەۋروپالىق كوزقاراستىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار. وكىنىشكە قاراي، بىزدە عىلىممەن اينالىسۋ دەگەندى ءۇش جىل دوكتورانتۋرادا وقۋ نەمەسە ايتەۋىر قورعاپ العانعا دەيىنگى كەزەڭ دەپ ءتۇسىنۋ قالىپتاسقان. عىلىممەن اينالىسۋ دەگەندى، جالپى، قالاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك؟
– پوستسوۆەتتىك ەلدەر مەن باتىس ەلدەرىندەگى اكادەميالىق عىلىم سالاسىندا، زەرتتەۋشىلىك سالاسىندا ايىرماشىلىقتار، البەتتە، كوپ. سونىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق-الەۋمەتتىك عىلىمدار سالاسىندا قاتتى بايقالادى. ونى ءوزىم عىلىممەن اينالىسا باستاعان ۋاقىتتا بىردەن اڭعاردىم. 2006 جىلى ءبىر جىل لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ جانە افريكاتانۋ مەكتەبىندە، سوسىن 2007-2009 جىلدارى اراسىندا وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى مەن اۋليە پەتر كوللەدجىندە وقىپ، كەزىندە قازۇۋ-دا بىتىرگەن ماماندىعىم – ءۇندىتانۋ بويىنشا ءبىلىم جەتىلدىردىم. لوندوندا Post-Graduate Diploma الدىم، وكسفوردتا MPhil دارەجەسى بويىنشا ديسسەرتاتسيا قورعادىم. بۇل ەكى وقۋ ورنى دا اكادەميالىق زەرتتەۋ تاسىلدەرىنە قاتىستى دۇنيەتانىمىمدى تۇبەگەيلى تۇردە وزگەرتتى دەسە بولادى. پوستسوۆەتتىك اكادەميالىق سالادا، اسىرەسە گۋمانيتارلىق عىلىم جاعىندا ۇنەمى ساياسي يدەولوگيانىڭ ءبىر كۇندىك، از مەرزىمدىك ماقساتتارىن ناسيحاتتاۋ باسىم كەلەدى. بارلىعى بولماسا دا كوپشىلىك عالىمدار زەرتتەۋ وبەكتىسىنىڭ «ۇلىلىعىنا» ەشتەڭە جازباي جاتىپ اۋەلى عاشىق بولادى دا، سوسىن سول عاشىقتىعىن دالەلدەۋمەن اينالىسادى. ياعني جاڭا نارسەنى زەرتتەپ بىلۋگە ەمەس، الدىن الا قالىپتاستىرىپ العان يدەياسىن، يا وبرازىن قورعاپ الۋعا ۇمتىلادى. لوندون مەن وكسفوردتا ۇيرەنگەن ەڭ باستى قاعيدام – گۋمانيتارلىق عىلىم دا تەحنيكالىق عىلىم سياقتى ءدال عىلىم. مىسالى، ەگەر تاريحي كاتەگوريالارعا قاتىستى فورمۋلاڭىزدا قاتەلىك بولسا، ەسەبىڭىز شىقپايدى. سول سەبەپتى قانداي دا ءبىر تاريحي تۇلعانى، يا كاتەگوريانى زەرتتەۋ كەزىندە عاشىق بولۋ بىلاي قالسىن، ودان بارىنشا بەيتاراپ تۇرۋىڭىز قاجەت، وبەكتيۆتى تۇردە بارلىق اسپەكتىلەرىن اشىپ كورسەتۋگە ءتيىسسىز. ەگەر سۇيىسپەنشىلىگىڭىز ءار ابزاتسىڭدا مەنمۇندالاپ تۇرسا، وندا ول اكادەميالىق زەرتتەۋ ەمەس، كوركەم پۋبليتسيستيكا، ساياسي تاپسىرىسپەن جازىلعان بيوگرافيا نەمەسە اۋليەنىڭ ءومىرىن سيپاتتايتىن ءدىني اگريوگرافيالىق ەڭبەك بولىپ كەتەدى. بۇل وتە قاراپايىم تۇجىرىمىممەن دوكتور اتاعى بار قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ىشىندە دە كەلىسپەگەندەرى بولدى. اۋىزەكى اڭگىمە-دۇكەن ۇستىندە: «تاريحىمىزدى بولاشاق ۇرپاق ماقتاناتىنداي ەتىپ جازۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى اسىرەلەۋ مەن ازداپ بۇرمالاۋدا تۇرعان ەشتەڭە جوق»، – دەپ اشىق ايتقاندارى كەزىكتى. مۇنداي تۇسىنىكتى ادامدارمەن داۋلاسۋ – بوس اۋرەشىلىك. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە اكادەميالىق سالادا باتىسپەن ەڭ تىعىز ينتەگراتسياعا تۇسكەن قازاقستاننىڭ جاس عالىمدارى الداعى شيرەك عاسىردا-اق بۇل تۇسىنىكتى وزگەرتەدى، اكادەميالىق زەرتتەۋ سالاسىن كاسىبيلەندىرە تۇسەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، شەتەلدە ءبىلىم الىپ جاتقان جاستاردىڭ دەنى گۋمانيتارلىق سالا بويىنشا ەمەس، تەحنيكالىق سالا بويىنشا وقيتىن سياقتى. سىزدە وسىعان قاتىستى قانداي دا ءبىر دەرەك بار ما؟
– ونداي دەرەكتى «بولاشاقتان» دا الۋعا بولادى. بىراق، ماسەلە وندا ەمەس. گۋمانيتارلىق سالاعا الەۋمەتتانۋ، پسيحولوگيا، تۋريزم سياقتى «ءساندى» ماماندىقتار، ءتىپتى، كەيدە ەكونوميكا دا جاتادى. مىسالى، ەكونوميكالىق دامۋ سەكىلدى. ەگەر وسىلاردى قوسىپ سالىستىرسا، وندا گۋمانيتارلىق پەن تەحنيكالىق ماماندىق بويىنشا وقىپ جاتقانداردىڭ سانى پارا-پار بولۋى مۇمكىن. ال ەگەر ناقتى تاريح، ادەبيەتتانۋ دەپ الاتىن بولساق، وندا گۋمانيتارلىق سالادا شەتەلدە وقيتىندار وتە از. ءتىپتى، ساياساتتانۋ بويىنشا دا سولاي. ءوزىم وقىپ جۇرگەندە وكسفوردتا ساياساتتانۋ بويىنشا PhD وقىپ جاتقان ءبىر قازاق جىگىتتى، زاڭ بويىنشا باكالاۆردا وقىپ جاتقان ءبىر قىز بالانى كوردىم. ودان ءسال كەيىنىرەك ساياساتتانۋ بويىنشا كەمبريدجگە وقۋعا تۇسكەن ءبىر جاس قىزدى كورىپ، ونىڭ جازعاندارىن وقىپ، ەرىكسىز ەزۋ تارتتىم. العاش بارا جاتقان ۋاقىتتا جازعانى ەكەن. جەرگىلىكتى ءبىر جۋرناليست كەمبريدج سەكىلدى ايگىلى وقۋ ورنىنا تۇسكەندەگى ماقساتىن سۇراعان ۋاقىتتا: «ماقساتىم – قازاقستاندى الەمگە تانىتۋ. قازاقستاننىڭ ساياسي جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتاۋ»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. عىلىمي اكادەميالىق زەرتتەۋ تاسىلدەرى مەن ماقساتىن تۇسىنبەگەندىكتەن، وسىنداي پىكىر ايتىلادى. بىراق، كەيىن، ءۇش جىل وتكەن سوڭ عوي دەيمىن، جازبالارىن وقىپ، كوزقاراسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرگەنىن اڭعاردىم. العاش وقۋعا تۇسكەن كەزدەگى بەرگەن سۇحباتىن وقىسا، ءوزى دە ەرىكسىز كۇلەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. تەمەكى تارتىپ وتىرعان كوك ءتۇتىن بولمەدەن شىعىپ كەتىپ، قايتىپ كىرگەن ۋاقىتتا عانا وكپەمىزدىڭ قانداي قيانات كورىپ وتىرعانىن تۇسىنەمىز عوي. سول سياقتى، شەتەلگە شىعىپ كەلىپ، ادەبيەتتانۋ مەن تاريحنامامىزعا جاڭاشا لەپ اكەلەتىن جاس عالىمدار كوپتەپ شىقسا جاقسى بولار ەدى. ايتپەسە، ءدال قازىر سىرتقا شىعىپ، وزىق ەلدەردىڭ زەرتتەۋ مەتودولوگياسىن مەڭگەرىپ جۇرگەندەر وتە از.
– ءسوز جوق، «بولاشاق» – وتە جاقسى باعدارلاما. بىراق، وكىنىشكە قاراي، سىرتقا شىعىپ، ءسىز ايتىپ وتىرعان وزىق ەلدەردىڭ ستاندارتتارىن كورىپ، زەرتتەۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلىن مەڭگەرىپ كەلگەندەر كوبىنەسە عىلىمعا دەن قويمايدى. ولار كوبىنەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارادى، نە ۇلتتىق كومپانيالارعا كىرەدى، نە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ساباق بەرۋگە بارادى. سوڭعىلارى بەكىتىلگەن باعدارلامانىڭ اياسىنان شىعا الماي قالادى. وندايدا شەتەلدە وقىعانىنىڭ پايداسى دا تيمەي قالىپ جاتادى. وسىنى ءبىر جولعا قويۋدىڭ مەحانيزمدەرى قانداي؟ شەتەلدە وقىپ كەلگەن مامانداردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولى قايسى؟
– باتىسقا شىعىپ وقىماي تۇرعان كەزىمدە «بولاشاققا» قاتىستى بىرقاتار پىكىرىمدى ايتىپ ءجۇردىم. سونىڭ ىشىندە، باكالاۆرمەن وقيتىنداردىڭ سانىن ازايتىپ، ونىڭ ورنىنا ماگيسترانتتار مەن كافەدرا اسسيستەنتتەرىن جىبەرۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا بولدىم. كەيىن قاراسام، سول جۇيە راسىندا دا ىسكە قوسىلىپتى. قازىر ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار كوپ. بۇل – جاقسى ءۇردىس. بىراق، ەندى ويلاپ وتىرسام، تابيعي باسەكە بولماعان جەردە كەمشىلىك كوپ بولادى ەكەن. باتىس ەلدەرىندە مۇنداي مەملەكەت تاراپىنان تاعايىندالاتىن ستيپەنديا جوقتىڭ قاسى. بولسا دا، ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. يتاليا ۇكىمەتىنىڭ، ەۋروپارلامەنتتىڭ ءبىر باعدارلامالارىن كورگەنىم بار. ونىڭ وزىندە دە وزدەرىنە قاجەتتى ماماندى عانا وقىتادى. شەتەلدىكتەرگە ارنالعان ازداعان كۆوتالار بار. بىراق، باتىستا جەكەلەگەن قورلار اعارتۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىس اتقارادى. مىسالى، ۇلىبريتانيانىڭ قايسىبىر ايماعىنان شىققان بەلگىلى ءبىر داۋلەتتى ادام ومىردەن وتەرىندە ستيپەنديا تاعايىنداپ كەتەدى. امەريكادا دا سولاي. «مەن وقىعان ايماقتان شىققان ۇزدىك وقۋشىلاردى جىل سايىن مەنىڭ قورىم قارجىلاندىرادى» دەپ وسيەت قالدىرادى. حالىقارالىق ماسشتابقا كەتىپ قالاتىن فيلانتروپتار دا بار. مىسالى، شەتەلدەگى ارميان دياسپوراسىنىڭ وتە بەلسەندى ەكەنىن بايقادىم. سول دياسپورادان شىققان باي ادامدار قۇرعان قورلار «ارمەنيانىڭ كەدەي اۋدانىنان كەدەي وتباسىنان شىققان بالالاردىڭ الدىڭعى قاتارلى باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الۋىن قارجىلاندىرادى» دەپ حابارلاپ جاتادى، مىسالى. ءبىز ءبىر عانا «بولاشاقتىڭ» بەتىنە قاراپ وتىرساق، شەتەلدە مۇنى مىڭداعان قورلار اتقارادى. مۇنىڭ ءبارى باسەكە. باتىستا، جالپى، وقيمىن دەگەن ادامعا مۇمكىندىك كوپ. ءبىر قور وقۋ اقىسىن تولەسە، ەكىنشى ءبىر قور وتباسىن اسىراۋعا دا قاراجات بولە الادى. قازاقستاننىڭ جاڭا بايلارى دا وسىنداي جاڭا مۇمكىندىكتەر جاساسا دەگەن ارمانىم بار. ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە بولمايدى. قازاقستاندا دا ءساتتى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قورلار جوق ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – ەرجان تاتىشەۆ قورى. جۇيەلى تۇردە قازاقستاننىڭ وقۋ ورنىندا وقىسى كەلەتىن بالالارعا، اسىرەسە كەدەي وتباسىنان شىققاندار مەن مۇگەدەكتەرگە گرانت بولەدى. بولاشاقتا سىرتقا دا شىعار، ودان وزگە دە قورلار اتسالىسار دەگەن ءۇمىتىم بار.
– لوندون مەن وكسفوردتىڭ كىتاپحانالارىنان موعول يمپەرياسى مەن قازاق حاندىعىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تاپقانىڭىزدى، بۇل ىزدەنىستى بولاشاقتا دا جالعاستىرماق ويىڭىز بار ەكەنىن ايتقان ەكەنسىز. ول زەرتتەۋىڭىزدى قاشان جاريالايسىز؟ سونىمەن بىرگە، سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قازاق تاريحىنا بولەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، ءبىراز شارۋالار اتقارىلدى. قازاقستان تاريحىنا قاتىستى ەلدە بولىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەردى قاداعالاپ وتىرسىز با؟ ولار جونىندەگى پىكىرىڭىز قانداي؟
– بودلياندا دا، بريتان كىتاپحاناسىندا دا ورتاعاسىرلىق ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيا تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن كلاسسيكالىق پارسى جانە شاعاتاي تىلدەرىن مەڭگەرگەن كاسىبي اكادەميالىق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قول تيمەگەن قولجازبا قالعان جوق دەسە بولادى. نەنى مەڭزەپ وتىرعانىمدى وسى از عانا توپ وكىلدەرى جاقسى بىلەدى. التىن ىزدەۋشىلەر ءبىر-بىرىنە قايدا جۇرگەنىن، قاي جەردى قازاتىنىن جاقسى بىلسە دە، ەشقاشان اشىپ ايتپايدى. مەن دە قازىر اشىپ ايتا المايمىن. باتىستىڭ بۇل كىتاپحانالارىنداعى، اسىرەسە، قازاق حاندىعى تۋرالى مالىمەتى بار از ساندى قولجازبالار وتە مۇقيات تىركەلىپ، كاتالوگتارعا جۇيەلى تۇردە، انىق ەنگىزىلىپ وتىرعان. پارسىعا قوسا، اعىلشىنشا ءسال حات تانيتىن ادامعا ءبارى انىق كورىنىپ تۇرادى. بار قازىنا – ءالى ارشىلماي جاتقان، ءبىزدىڭ تاريحقا قاتىستى قولجازبالارى جەكە كاتالوگتارعا ەنبەگەن يران مەن ءۇندىستاننىڭ كىتاپحانالارى مەن قورلارىندا جاتىر. كەزىندە يرانداعى ەلشىلىكتە كەڭەسشى-ۋاكىل بولعان كەزىمدە سول ەلدەگى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار مەن قولجازبالار كاتالوگىن جاساتۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاستىم. كەيىن بۇل اۋقىمدى جۇمىس ودان ارى جالعاسىپ، جۋىردا قازاقستاندىق شىعىستانۋشىلار جوعارىدا ايتقان ۇندىستانداعى باي كىتاپحانالارعا ءبىرىنشى رەت بارىپ قايتتى. حايدارابادتىڭ، دەلي مەن اليگارحتىڭ مۇراعاتىن ءبىر بارلاپ شىقتى. مەنىڭ جوسپارلاعان عىلىمي ىزدەنىسىم دە وسى ورتالىقتاردا وتپەك. بۇل جەردە ءبىر-اق قيىندىق بار، قانشا جەردەن كلاسسيكالىق جانە موعول پارسى ءتىلىن جاقسى بىلسەڭىز دە، ناقتى سول قولجازبا قورلارىن كوز مايىن تاۋىسىپ تالاي اقتارعان جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەر عىلىمي جەتەكشىڭىز بولمايىنشا، ءوز بەتىڭىزبەن كەرەك قۇجاتتى تابۋ وتە قيىن. ويتكەنى شىعىس ەلدەرىندەگى قولجازبا قورلارى تۇرماق، اكادەميالىق كىتاپحانالاردىڭ وزىندە ىزدەۋ جۇيەسى جەتىلمەگەن. ءالى سول باياعىشا شاڭ باسقان قاعاز كارتوتەكالارمەن وتىر. سول سەبەپتى ءبىر مايا شوپتەن ءبىر تال ينە ىزدەگەن ادامنىڭ كۇيىن كەشەسىز. لوندون مەن وكسفوردتا ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيا ايماقتارىنىڭ تاريحىن سالىستىرا زارتتەگەن، جاڭاعى قورلاردى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن پروفەسسورلاردان ءدارىس الدىم. ولاردىڭ كوپشىلىگى – ۇندىستاندىق، بىراق باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس بەرەدى. مىسالى، چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىندەگى مۋزاففار الام نەمەسە اۆستراليادا دۇنيە سالعان سايد ازار ابباس ريزۆي سياقتى. مەنىڭ ارمانىم – سونداي عالىمداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۋاقىت ۇنەمدەي وتىرىپ، قاجەتتى تاريحي قۇجاتتاردىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسۋگە تىرىسۋ. قازىرگە دەيىن تاپقان نەمەسە ىزىنە تۇسكەن قۇجاتتار تۋرالى تولىق مالىمەت بەرە المايمىن، زەرتتەۋىممەن بىرگە جاريالارمىن.
– شامامەن قانشا ۋاقىت؟
– وكىنىشكە قاراي، ايتا المايمىن. كۇندەلىكتى جۇمىس، جەكە باستىڭ جاعدايى ءبىراز ۋاقىتتى الادى. بارىمدى سالسام، كەم دەگەندە الداعى بىرنەشە جىل ىشىندە العاشقى كاسىبي اكادەميالىق شاعىن زەرتتەۋىم جاريالانىپ قالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
– ءسىز ۇنەمى اۋزىڭىزدان تاستاماي ايتىپ جۇرەتىن مۇحاممەد يقبال ءبىر سوزىندە «باتىس قانشا وركەنيەتكە جەتتىك دەگەنىمەن، ولاردىڭ وركەنيەتى – ماتەريالدىق قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن وركەنيەت» دەگەندى ايتادى. بىراق، قازىرگى كەزدە شىعىستا ماتەريالدىق يگىلىكتەر باسىم ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟
– پوستسوۆەتتىك سانانىڭ ءبىر قىزىق ەرەكشەلىگى بار. «پالەنشەكەڭ تۇگەنشە تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن» دەپ، قالاي تاۋىپ ايتقانىنا تامسانىپ وتىرادى. پالەنشەكەڭنىڭ قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەنى، ول پىكىرىن قانداي كونتەكستە ايتقانى ەسكەرىلمەيدى. اركىم ءوز قوعامىنا، وزىنە ىڭعايلى كونتەكستە قولدانىپ كەتە بەرەدى. ءاسىلى، قانداي كونتەكستە ايتقانىن ويلانۋ كەرەك. يقبال عانا ەمەس، كوپتەگەن يسلام ويشىلدارى ايتقان ويلار حح عاسىر باسىنداعى تورىعۋدىڭ ناتيجەسىندە، ىزدەنۋ كەزىندە ايتىلعان وي.
مۇحاممەد يقبالدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى موعول يمپەرياسىنان جۇرناق تا قالماي، ءۇندىستاننىڭ «بريتان رادجىنىڭ» كولونياسىنا اينالعان كەزىنە تاپ كەلدى. جەرگىلىكتى مۇسىلمان ءۇندى ينتەلليگەنتسياسى ءۇشىن سامارقاننان گورى كەمبريدج جاقىن بولاتىن. يقبالدىڭ ءوزى دە لاحوردان شىعىپ، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كيەلى ۇشتىك كوللەدجىندە، سوسىن گەرمانياداعى ەڭ ءىرى شىعىستانۋ ورتالىعى – حايدەلبەرگتە وقىدى. 2006 جىلى كەمبريدجدە ءتىل كۋرسىن وقىعان كەزىمدە فيلوسوف-اقىن تۇرعان پورتۋگال پلەيس كوشەسىندەگى كونە ءۇيدىڭ الدىنان كۇندە وتەتىنمىن. يقبالدىڭ ورتالىق ازياداعى ءدىني-ساياسي اعىمدارمەن قانداي دا ءبىر بايلانىستا بولعانىن بىلمەيمىن. ويشىل شايىردى ءبىر اۋىز سوزبەن سيپاتتار بولسام، ەۋروپانىڭ كلاسسيكالىق فيلوسوفياسى مەن يسلام ءميستيتسيزمىن سالىستىرا زەرتتەۋ ارقىلى سول كەزدە باتىستىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق ۇستەمدىگىن مويىنداپ، جاپپاي وتارعا اينالا باستاعان مۇسىلمان شىعىس حالىقتارى ءۇشىن قايتا ورلەۋ جولىن ىزدەگەن ادام. شىعارماشىلىعى قاراما-قايشى تۇسىنىكتەرگە تولى بولسا دا، ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ءبىرىزدى پوزيتسيا ۇستانعان دەسە بولادى. ول – مۇسىلماندار ءۇشىن تەرريتوريالىق ۇلتشىلدىق ەمەس، ۇمبەت – ۋمماعا سۇيەنگەن ءدىني-ساياسي بىرلىك كەرەك دەگەنگە نۇسقاعان. ياعني پانيسلاميزمگە ىشتارتقان. بىراق، ءبىر قىزىعى، كەيىن يقبالدىڭ يدەيالارىن كەرىسىنشە تەرريتوريالىق ۇلتشىلدىققا سۇيەنگەن پاكىستان مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلۋشى ساياساتكەرلەر مەن تەولوگتار ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانىپ كەتتى.
– باتىستاعى ساياسي-ەكونوميكالىق ويدىڭ دامۋىنان حابار بەرەتىن بىرنەشە كىتاپتى اۋدارۋ ويىڭىزدا بار ەكەنىن ايتقان ەدىڭىز. ناقتى قانداي كىتاپتاردى اۋدارماقسىز؟ جانە ول ويىڭىزدى جۇزەگە اسىرۋعا نە كەدەرگى بولىپ ءجۇر؟
– قازىر ەۋروپاداعى دەموكراتيا مەن ليبەراليزم تۇسىنىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن ىقشام، انىق تۇسىندىرەتىن بەلگىلى ويشىلدىڭ كىتابىن قولىم تيگەن كەزدەرى اۋدارىپ ءجۇرمىن. ودان بولەك كەزىندە شىعىس پرۋسسيادان ميليتاريستىك جاپونياعا، سوسىن يسلامشىل تاياۋ شىعىس پەن بولشەۆيكتىك رەسەيگە اينا-قاتەسىز كوشكەن باتىسقا دەگەن جەككورىنىش يدەولوگياسى – وكسيدەنتاليزم تاريحى جازىلعان كىتاپتى ءبولىپ-ءبولىپ ءتارجىمالاپ ءجۇرمىن. سوسىن ۇلىبريتانيالىق بەلگىلى ءبىر جاس جازۋشىنىڭ (جۋىردا ءبىر رومانى ادەبيەت تاريحىنداعى ۇزدىك 1001 كىتاپ جيناعىنا ەندى) شاعىن رومانىن قازاقشالاپ شىعۋ ويىمدا بار. العاشقى تاراۋلارىن 2006 جىلى باستاپ قويىپ ەدىم، قولىم تيمەي كەتتى. ءۇزىلىپ قالدى. كوپ ۇزاتپاي جاريالاۋعا تىرىسام. ويتكەنى، بايقاپ ءجۇرمىن، قازاقستاندا اۋدارما ءىسى اقساق. تۇپنۇسقانى ايتپاعاندا، اعىلشىن تىلىنەن اۋدارۋعا مۇمكىنشىلىك بولسا دا، ءالى كۇنگە ەسكى سوقپاقپەن كەلە جاتىرمىز. ورىس تىلىنەن اۋدارعان سوڭ ونىڭ باستاپقى نۇسقاسىنان تۇك قالمايدى. بۇل، اسىرەسە، كوركەم ادەبيەتكە قاتىستى. بۇل سالادا جەتىلدىرەتىن نارسەلەر وتە كوپ. اۋدارما سالاسىندا جۇرگەن ازاماتتار دا اتسالىسۋى كەرەك. ارينە، ولاردىڭ قولىندا تۇرعان دا ەشتەڭە جوق. وعان ىشكى رىنوكتىڭ اياسى تار ەكەنى سەبەپ. اۋدارمانىڭ «مادەني مۇراعا» كىرگەنىن قولدايمىن. بىراق، ساپاسىنا دا نازار اۋدارىپ، ەكىنشى ءبىر دامۋ ساتىسىنا كوشۋ كەرەك. تىكە اۋدارماعا كوشۋ كەرەك. شەتەل ادەبيەتىنەن نەنى اۋدارۋ كەرەكتىگىن دە كوپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، بىلگەن ادام ءۇشىن ولار ابدەن ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ قويعان.
– اۋدارما ماسەلەسىنىڭ ەكىنشى ءبىر جاعى بار. ول – ءوز جازۋشىلارىمىزدى وزگە تىلگە اۋدارۋ. باتىس تىلدەرىن بىلاي قويعاندا، شىعىس تىلدەرىنىڭ وزىنە اۋدارىلىپ جاتقانى سيرەك. ءبىردى-ەكىلى شىعارماسى شەتكە شىعىپ جۇرگەن قالامگەرىمىز دۋلات يسابەكوۆ قانا شىعار وسى كۇنى. سوڭعى كەزدەرى وزىمىزگە قاجەتى جوق ادەبيەتتى وزگەلەرگە تىقپالاپ قايتەمىز دەيتىن ىڭعايداعى پىكىر دە بايقالىپ قالادى. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن باتىس تىلدەرىنە اۋدارۋ قاجەت پە؟ ەگەر قاجەت دەپ تاپساڭىز، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كىمدەردى اۋدارۋ كەرەك ەدى دەپ ويلايسىز؟
– كوركەم ادەبيەت تۇرعىسىنان كەلگەندە قازاق ادەبيەتى سوۆەتتىك كەزەڭدە قاتتى ءوستى. ورتالىق ازيادا ادەبي جانرلار مەيلىنشە جەتىلگەن ادەبيەت قازاق سوۆەت ادەبيەتى شىعار. وتە جاقسى شىعارمالار تۋدى. ەتنيكالىق قازاق بولعاندىقتان ماقتانىپ وتىرعام جوق، راسىندا دا، قازاق كوركەم ادەبيەتى زور جەتىستىككە جەتتى. ءبىر عانا «جۇلدىز» جۋرنالى جۇزدەگەن مىڭ تارالىممەن تارادى. البەتتە، يدەولوگيالىق استارى دا بولدى. ەكى پوەما جازسا، ۇشىنشىسىندە لەنيندى ماقتاپ قوياتىن. لەنينگە پوەما ارناماعان قازاق سوۆەت اقىنى جوق شىعار دەسەك تە، ادەبيەت ول ۋاقىتتا وتە جاقسى جەتىلدى. وتە از ءتىلدى قازاق اۋديتورياسى ءۇشىن وتە ساپالى جانە سانى وتە كوپ قازاق اقىن-جازۋشىلارى ەڭبەك ەتتى. كوپشىلىگى تانىمال بولدى. حالىقتىڭ ساۋات دەڭگەيى دە وتە جوعارى بولدى. بىراق، سول كەزدە جازىلعان شىعارمالار قازىرگى الەمدىك ادەبيەت نارىعىندا ءوتىمدى بولادى دەپ ايتۋ قيىن. ىقشامداپ، شاعىن ۆەرسياسىن باسۋعا بولاتىن شىعار. ال تۇتاستاي اۋدارۋعا كەلمەيدى. ونىڭ ناسيحاتىن جاساۋ دا قيىنعا سوعادى. قازىرگى زاماندا تۋىپ جاتقان جاڭا شىعارمالار بولماسا، بۇرىنعى ادەبيەتتى اۋدارۋ – بەرەكەسى جوق تىرلىك.
– ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ۇستاناتىن باعىتىڭىز اعارتۋشىلىق باعىتتاعى پاتريوتيزم ەكەنىن ايتاسىز. اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى ءپاتريوتيزمنىڭ سيپاتتارىن تولىق اشىپ بەرە الاسىز با؟ ول قانداي پاتريوتيزم؟
– اكادەميالىق زەرتتەۋ تىلىندە «ءداستۇرلى پاتريوتيزم» (كونسەرۆاتيۆتىك تۇسىنىك باسىم), «ەكونوميكالىق پاتريوتيزم» (ەكونوميكالىق ۇلتشىلدىقپەن استاسىپ جاتاتىن), «ليبەرالدىق پاتريوتيزم»، ت.س.س. قالىپتاسقان تۇسىنىكتەر بار. مەنىڭ جەكە ۇعىمىمداعى «ليبەرالدىق-اعارتۋشىلىق پاتريوتيزم» قانداي دا ءبىر ەتنيكالىق، ءدىني، يا ساياسي توپتىڭ اسىرەقىزىل ۇرانى، يا كسەنوفوبياسىنا ەمەس، تەڭقۇقىقتى ءھام ەركىن ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىنە، مەملەكەتقۇرۋشى حالىقتىڭ تاريحى مەن تىلىنە سۇيەنگەن ەلدىك يدەياسى.
– سۇحباتتارىڭىزدا، جازبالارىڭىزدا حاليل جەبران تۋرالى دا كوپ ايتاسىز. الەمنىڭ جۇزدەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، باتىستا دا، شىعىستا دا كوپ وقىلعان ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىن، شىعارمالارىن ءجيى ايتىپ جۇرەسىز. ەگەر ءسىز جەبراننىڭ «پايعامبارى» ءالمۇستافا بولساڭىز، ماحاببات، وتباسى، بالا، وقۋ، ۋاقىت جانە ءولىم دەگەن ۇعىمدارعا قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟
– حاليل جەبراننىڭ سۇيىكتى جازۋشىلارىمنىڭ ءبىرى ەكەنى راس. ليۆاندا تۋىپ، اقش-تا دۇنيە سالعان، كوزى تىرىسىندە-اق حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ تانىمال شىعارماشىلىق وكىلدەرىنىڭ بىرىنە اينالعان تالانتتى جازۋشى ءھام سۋرەتشى. بىرنەشە جىل بۇرىن كورنەكتى جەبرانتانۋشىلار سۋحەيل بۋشري مەن دجوۋ دجەنكينستىڭ اعىلشىن تىلىندەگى «حاليل جەبران: ادام مەن اقىن» اتتى بيوگرافيالىق زەرتتەۋىن وقىپ شىقتىم. اۆتوردى كوركەم شىعارمالارى ارقىلى تانۋ ءبىر باسقا دا، اكادەميالىق زەرتتەۋشىلەردىڭ وبەكتيۆتى زەرتتەۋى ارقىلى تانۋ ءبىر باسقا. سۋرەتكەر مەن پەندەنىڭ ماڭگى كۇرەسىن كورۋ جەبراننىڭ تۇلعاسىن الاسارتپايدى، كەرىسىنشە، دراماعا تولى ءومىرىن بايىتىپ كورسەتەدى ەكەن. جازۋشى ءبىر سوزىندە: «باسقالاردىڭ ءوزىڭدى تولىق تانۋىنا جول بەرمە. سەن ءوزىڭدى تۇبىڭە دەيىن كورىپ، تولىق تانىعان ادامداردىڭ قۇلىنا اينالاسىڭ»، – دەپ جازىپتى. قازاقشا ايتقاندا «سەگىز قىرىڭدى كورسەتسەڭ دە، ءبىر سىرىڭدى ىشىڭدە ساقتاعان كۇيى دۇنيەدەن ءوت» دەيدى عوي. جەبران – ءوزىنىڭ سىرىن اشپاعان كۇيى باقيلىق بولعان ۇلى سۋرەتكەرلەردىڭ ءبىرى. ءسىز ايتىپ وتىرعان «پايعامبار» شىعارماسى گەرمان گەسسەنىڭ «سيددحارتحاسىمەن» ۇندەس وتە قۋاتتى شىعارما.
ال «ماحاببات، وتباسى، بالا، وقىتۋ، ۋاقىت پەن ءولىم تۋرالى» ساۋالىڭىزعا جەبراننىڭ ءال-مۇستافاسى سياقتى ەمەس، جازۋشىنىڭ ءوز ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان «جالعىزدىق» (aloneness) ۇعىمىمەن جاۋاپ بەرەيىن. ءبىز جەكە قالعاندا عانا ماحابباتىمىزدى رياسىز بىلدىرە الامىز، جالعىزسىراعاندا عانا وتباسىنىڭ قادىرىن ۇعامىز، جالعىزباستى بولىپ قالماۋ ءۇشىن ۇرپاق سۇيگىمىز كەلەدى، جالعىزدىعىمىزدى ءبولىسۋدى وقىتۋ، يا وقۋ دەپ اتايمىز، ۋاقىتتىڭ ناق جىلدامدىعىن تەك جالعىز قالعاندا سەزەمىز، ءولىم تابالدىرىعىنان جالعىز اتتايمىز. «جالعىزدىق تەك قۇدايعا جاراسادى» دەي تۇرا، سول قۇدايدىڭ جالعىزدىعىنا ادامدىقتان اينىماعان ءھام دارالىعىمىزدى ساقتاعان كۇيى قوسىلۋدى ومىرلىك ماقسات دەپ بىلەمىز. ادامنىڭ ساۋساق تاڭباسى قالاي قايتالانبايتىن بولسا، جالعىزدىعى مەن دارالىعى دا سولاي قايتالانبايدى. كەز كەلگەن سانالى ادامنىڭ جالعىز ەكەنىن ەسكەرتپەي وتكەن قازاق ويشىلى جانە جوق. كەيدە وزىمە بىلاي دەپ سۇراق قويام: «ءوز ەلىڭنىڭ ىشىندە وتىرىپ جالعىزسىراۋدان گورى شەتەلدە ءجۇرىپ، الىستاعى تۋعان ەلىڭدە وزىڭمەن جالعىزدىعى تۋىس جاندار بار دەپ ۇمىتتەنۋ جاقسى ەمەس پە ەكەن؟» دەپ. ازىرشە جاۋابىن تاپقام جوق.
– ءسىزدىڭ «16 جاسىڭىزعا» جازعان حاتىڭىز ءبىراز جاستارعا اسەر ەتتى. نە سەبەپتەن استرونوم بولعىڭىز كەلدى؟ ەگەر استرونوم بولعانىڭىزدا ءومىرىڭىز مۇلدەم باسقاشا ارنادا بولار ەدى عوي؟
– ەكىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە عوي دەيمىن، «كۇن جۇيەسىنىڭ ار جاعىندا نە بار؟» دەگەن سۇراق باسىمنان شىقپاي قويدى. عارىش الەمى شەكسىز دەيدى عوي. ال ونىڭ شەكسىز ەكەنىن دۇنيەنى شەكپەن ولشەپ ۇيرەنگەن ادام قالاي بىلەدى؟ ادام اقىلعا سالعاندا ول شەكسىزدىكتىڭ ءبىر شەگى بولۋى كەرەك قوي. ءتىپتى، شەگى بولعاندا دا، ونىڭ ار جاعىندا نە بار؟ مىنە، وسىنداي ويدان باسىم اۋىرا باستادى. ۇيدەگىلەر بۇل سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا جوعارى سىنىپتا جاۋاپ تاباتىنىمدى، سوندا «استرونوميا» دەگەن وقۋلىق بار ەكەنىن ايتتى. اكەمنىڭ كەنجە ءىنىسىنىڭ وقۋلىعىن كورگەن سايىن قاتتى قىزىعامىن. مەن ءۇشىن كۇللى دۇنيەنىڭ قۇپياسى سوندا جاسىرىلعان سياقتى، ول ءبىر كيەلى كىتاپ بولىپ كورىنەتىن. بەسىنشى كلاستا عوي دەيمىن، الگى كىتاپتى الىپ، تۇك ۇقپاسام دا، باستان-اياق وقىپ شىقتىم. باقسام، شەكسىزدىك تۋرالى تاراۋدىڭ تارماعىندا عانا، تىپتەن، شاعىن جازىلىپتى. وعان كوڭىلىم تولماي، قوڭىلتاقسىپ قالدىم. ناعاشى، نەمەرە اعا-اپكەلەرىمنەن استرونوميانى قايدا تەرەڭدەتىپ وقۋعا بولاتىنىن سۇراپ ەدىم، قازاقستاندا وقۋى جوق ەكەنىن ايتتى. رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىتادى ەكەن. وداق قۇلاپ جاتقان ۋاقىتتا مەكتەپ بىتىردىك، رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە بارۋعا جۇرەگىم داۋالاماي، اقىرى باسقا ماماندىقتى تاڭداپ كەتتىم. استرونوم بولعىم كەلگەنىنىڭ سەبەبى سول. ال جۇلدىزداردى قاراعاندى ءالى دە جاقسى كورەم. 2008 جىلى گاۆايعا شاقىرىلدىم. ۆاشينگتونداعى جەتىستىكتەر اكادەمياسى جاس عالىمدار مەن ليدەرلەردىڭ ءسامميتى دەپ شاقىردى. 100 شاقتى دەلەگات باردىق. گاۆاي ارالدارىندا ءتۇرلى تەلەسكوپتاردان اسپان الەمىن تاماشالايتىن مۇمكىندىك قاراستىرىپ قويىپتى. قاراپ وتىرىپ، قاتتى قايران قالدىم. گاۆاي الەمدەگى جۇلدىزداردى قارايتىن ەڭ ىڭعايلى جەر ەكەن. ادەمى، وتە ادەمى.
– وقىرماندارىڭىز وقۋعا ءتيىستى بەس كىتاپتى اتاڭىزشى.
– 1. ەزوپ، «مىسالدار»
2. رۋمي، «ماسناۆي»
3. دجەين وستين، «تاكاپپارلىق پەن سوقىر سەنىم»
4. لەۆ تولستوي، «كرەيتسەر سوناتاسى»
5. اراۆيند اديگا، «اق جولبارىس»
اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا,
«كىتاپ» پورتالى
