Ǵalym Boqashtyń kez kelgen pikiri qyzyq. Kez kelgen oıy nazar aýdararlyq. Kez kelgen maqalasy dúmpý týdyryp jatady. Kez kelgen suhbaty qyzý talqylanady. Biraq, suhbatty sırek beredi. Maqalalaryn da kóp kórmeımiz. Al áleýmettik jelidegi jazbalary árdaıym qyzý talqyǵa túsip jatqany. Ǵalym Boqash jýyrda Qazaqstannyń ashyq kitaphanasyna arnaıy suhbat berdi. Shyǵystanýdan bastalǵan áńgime jalǵyzdyqqa kelip tireldi…
– HIH ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zııalylary ár qyrynan kórindi. Muhametjan Tynyshbaevtar ınjener bola júrip te, aǵartýshylyqpen aınalysty. Jurtshylyq ár qyrynan biletin Álıhan Bókeıhanovty ózińiz talantty saıasatker, qabiletti qoǵam qaıratkeri jáne kez kelgen másele týraly kóptiń kóńilinen shyǵatyn pikir aıta alatyn tulǵa dep esepteısiz. Búgingi qazaq qoǵamyndaǵy ár qyrynan kórinip júrgen azamattardyń birisiz. O bastaǵy oqyǵan mamandyǵyńyz – shyǵystaný. Biz sizdi ǵalym retinde, jýrnalıst retinde bilemiz. Ádebıetshi retinde de kórinip qalasyz. Endi birde menedjersiz. Siz ózińizdi eń áýeli kimmin dep esepteısiz? Osy aıtylǵandardyń ishinde qaısysy sizge kóbirek jaqyn?
– Kásibime qatysty aıtar bolsam, jýrnalıst-redaktormyn hám ındolog-shyǵystanýshymyn. Buryn televızııa salasynda jýrnalıst-menedjer bolǵam, qazir onlaın nemese veb jýrnalıstıka salasynda eńbek etip júrmin. Al akademııalyq zertteý salam – Moǵol ımperııasynyń tarıhy men qazirgi Ońtústik Azııadaǵy saıası-ekonomıkalyq damý jáne BAQ pen bıliktiń qarym-qatynasy. Kórkem ádebıetti jaqsy kórem, biraq jaqsy kórý, ıa hobbı adamdy sol salanyń mamany etip jibermeıdi. Áıtse de álem ádebıeti men qazaq ádebıetinen habardar bolyp júrýge tyrysam. Ázirshe ózim úshin ǵana túrtip qoıyp júrgen jazbalarym bar. Oksfordtan keıin shyǵystaný boıynsha akademııalyq zertteýmen turaqty túrde shuǵyldanbaǵanyma 4-5 jyl bolyp qaldy. Sol sebepti belsendi ǵalymmyn dep taǵy aıta almaımyn. Biraq teorııalyq jýrnalıstıka, kórkem ádebıet pen akademııalyq shyǵystaný salasy boıynsha jeke bilimimdi úzdiksiz jetildirýge kúsh salyp kelem. Bul úsh sala boıynsha da aldaǵy jyldary júzege asyrsam degen jobalarym bar.
– Siz birneshe jyldan beri Eýropada turasyz. Ǵylymǵa bizdiń kózqarasymyz ben eýropalyq kózqarastyń arasynda jer men kókteı aıyrmashylyq bar. Ókinishke qaraı, bizde ǵylymmen aınalysý degendi úsh jyl doktorantýrada oqý nemese áıteýir qorǵap alǵanǵa deıingi kezeń dep túsiný qalyptasqan. Ǵylymmen aınalysý degendi, jalpy, qalaı túsinýimiz kerek?
– Postsovettik elder men Batys elderindegi akademııalyq ǵylym salasynda, zertteýshilik salasynda aıyrmashylyqtar, álbette, kóp. Sonyń ishinde gýmanıtarlyq-áleýmettik ǵylymdar salasynda qatty baıqalady. Ony ózim ǵylymmen aınalysa bastaǵan ýaqytta birden ańǵardym. 2006 jyly bir jyl London ýnıversıtetiniń Shyǵystaný jáne afrıkataný mektebinde, sosyn 2007-2009 jyldary arasynda Oksford ýnıversıtetiniń shyǵystaný fakýlteti men Áýlıe Petr kolledjinde oqyp, kezinde QazUÝ-da bitirgen mamandyǵym – únditaný boıynsha bilim jetildirdim. Londonda Post-Graduate Diploma aldym, Oksfordta MPhil dárejesi boıynsha dıssertaııa qorǵadym. Bul eki oqý orny da akademııalyq zertteý tásilderine qatysty dúnıetanymymdy túbegeıli túrde ózgertti dese bolady. Postsovettik akademııalyq salada, ásirese gýmanıtarlyq ǵylym jaǵynda únemi saıası ıdeologııanyń bir kúndik, az merzimdik maqsattaryn nasıhattaý basym keledi. Barlyǵy bolmasa da kópshilik ǵalymdar zertteý obektisiniń «ulylyǵyna» eshteńe jazbaı jatyp áýeli ǵashyq bolady da, sosyn sol ǵashyqtyǵyn dáleldeýmen aınalysady. Iaǵnı jańa nárseni zerttep bilýge emes, aldyn ala qalyptastyryp alǵan ıdeıasyn, ıa obrazyn qorǵap alýǵa umtylady. London men Oksfordta úırengen eń basty qaǵıdam – gýmanıtarlyq ǵylym da tehnıkalyq ǵylym sııaqty dál ǵylym. Mysaly, eger tarıhı kategorııalarǵa qatysty formýlańyzda qatelik bolsa, esebińiz shyqpaıdy. Sol sebepti qandaı da bir tarıhı tulǵany, ıa kategorııany zertteý kezinde ǵashyq bolý bylaı qalsyn, odan barynsha beıtarap turýyńyz qajet, obektıvti túrde barlyq aspektilerin ashyp kórsetýge tıissiz. Eger súıispenshiligińiz ár abzayńda menmundalap tursa, onda ol akademııalyq zertteý emes, kórkem pýblııstıka, saıası tapsyryspen jazylǵan bıografııa nemese áýlıeniń ómirin sıpattaıtyn dinı agrıografııalyq eńbek bolyp ketedi. Bul óte qarapaıym tujyrymymmen doktor ataǵy bar qazaqstandyq ǵalymdardyń ishinde de kelispegenderi boldy. Aýyzeki áńgime-dúken ústinde: «Tarıhymyzdy bolashaq urpaq maqtanatyndaı etip jazýymyz kerek. Sol sebepti ásireleý men azdap burmalaýda turǵan eshteńe joq», – dep ashyq aıtqandary kezikti. Mundaı túsinikti adamdarmen daýlasý – bos áýreshilik. Ortalyq Azııa elderiniń ishinde akademııalyq salada Batyspen eń tyǵyz ıntegraııaǵa túsken Qazaqstannyń jas ǵalymdary aldaǵy shırek ǵasyrda-aq bul túsinikti ózgertedi, akademııalyq zertteý salasyn kásibılendire túsedi dep úmittenemin.
– Bizdiń bilýimizshe, shetelde bilim alyp jatqan jastardyń deni gýmanıtarlyq sala boıynsha emes, tehnıkalyq sala boıynsha oqıtyn sııaqty. Sizde osyǵan qatysty qandaı da bir derek bar ma?
– Ondaı derekti «Bolashaqtan» da alýǵa bolady. Biraq, másele onda emes. Gýmanıtarlyq salaǵa áleýmettaný, psıhologııa, týrızm sııaqty «sándi» mamandyqtar, tipti, keıde ekonomıka da jatady. Mysaly, ekonomıkalyq damý sekildi. Eger osylardy qosyp salystyrsa, onda gýmanıtarlyq pen tehnıkalyq mamandyq boıynsha oqyp jatqandardyń sany para-par bolýy múmkin. Al eger naqty tarıh, ádebıettaný dep alatyn bolsaq, onda gýmanıtarlyq salada shetelde oqıtyndar óte az. Tipti, saıasattaný boıynsha da solaı. Ózim oqyp júrgende Oksfordta saıasattaný boıynsha PhD oqyp jatqan bir qazaq jigitti, zań boıynsha bakalavrda oqyp jatqan bir qyz balany kórdim. Odan sál keıinirek saıasattaný boıynsha Kembrıdjge oqýǵa túsken bir jas qyzdy kórip, onyń jazǵandaryn oqyp, eriksiz ezý tarttym. Alǵash bara jatqan ýaqytta jazǵany eken. Jergilikti bir jýrnalıst Kembrıdj sekildi áıgili oqý ornyna túskendegi maqsatyn suraǵan ýaqytta: «Maqsatym – Qazaqstandy álemge tanytý. Qazaqstannyń saıası jetistikterin nasıhattaý», – dep jaýap beripti. Ǵylymı akademııalyq zertteý tásilderi men maqsatyn túsinbegendikten, osyndaı pikir aıtylady. Biraq, keıin, úsh jyl ótken soń ǵoı deımin, jazbalaryn oqyp, kózqarasynyń túbegeıli ózgergenin ańǵardym. Alǵash oqýǵa túsken kezdegi bergen suhbatyn oqysa, ózi de eriksiz kúletin shyǵar dep oılaımyn. Temeki tartyp otyrǵan kók tútin bólmeden shyǵyp ketip, qaıtyp kirgen ýaqytta ǵana ókpemizdiń qandaı qııanat kórip otyrǵanyn túsinemiz ǵoı. Sol sııaqty, shetelge shyǵyp kelip, ádebıettaný men tarıhnamamyzǵa jańasha lep ákeletin jas ǵalymdar kóptep shyqsa jaqsy bolar edi. Áıtpese, dál qazir syrtqa shyǵyp, ozyq elderdiń zertteý metodologııasyn meńgerip júrgender óte az.
– Sóz joq, «Bolashaq» – óte jaqsy baǵdarlama. Biraq, ókinishke qaraı, syrtqa shyǵyp, siz aıtyp otyrǵan ozyq elderdiń standarttaryn kórip, zertteýdiń ádis-tásilin meńgerip kelgender kóbinese ǵylymǵa den qoımaıdy. Olar kóbinese memlekettik qyzmetke barady, ne ulttyq kompanııalarǵa kiredi, ne joǵary oqý oryndaryna sabaq berýge barady. Sońǵylary bekitilgen baǵdarlamanyń aıasynan shyǵa almaı qalady. Ondaıda shetelde oqyǵanynyń paıdasy da tımeı qalyp jatady. Osyny bir jolǵa qoıýdyń mehanızmderi qandaı? Shetelde oqyp kelgen mamandardy tıimdi paıdalanýdyń joly qaısy?
– Batysqa shyǵyp oqymaı turǵan kezimde «Bolashaqqa» qatysty birqatar pikirimdi aıtyp júrdim. Sonyń ishinde, bakalavrmen oqıtyndardyń sanyn azaıtyp, onyń ornyna magıstranttar men kafedra assıstentterin jiberý kerek degen ustanymda boldym. Keıin qarasam, sol júıe rasynda da iske qosylypty. Qazir magıstranttar men doktoranttar kóp. Bul – jaqsy úrdis. Biraq, endi oılap otyrsam, tabıǵı báseke bolmaǵan jerde kemshilik kóp bolady eken. Batys elderinde mundaı memleket tarapynan taǵaıyndalatyn stıpendııa joqtyń qasy. Bolsa da, saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana. Italııa úkimetiniń, Eýroparlamenttiń bir baǵdarlamalaryn kórgenim bar. Onyń ózinde de ózderine qajetti mamandy ǵana oqytady. Sheteldikterge arnalǵan azdaǵan kvotalar bar. Biraq, Batysta jekelegen qorlar aǵartý baǵytynda qyrýar jumys atqarady. Mysaly, Ulybrıtanııanyń qaısybir aımaǵynan shyqqan belgili bir dáýletti adam ómirden óterinde stıpendııa taǵaıyndap ketedi. Amerıkada da solaı. «Men oqyǵan aımaqtan shyqqan úzdik oqýshylardy jyl saıyn meniń qorym qarjylandyrady» dep ósıet qaldyrady. Halyqaralyq masshtabqa ketip qalatyn fılantroptar da bar. Mysaly, sheteldegi armıan dıasporasynyń óte belsendi ekenin baıqadym. Sol dıasporadan shyqqan baı adamdar qurǵan qorlar «Armenııanyń kedeı aýdanynan kedeı otbasynan shyqqan balalardyń aldyńǵy qatarly Batys ýnıversıtetterinde bilim alýyn qarjylandyrady» dep habarlap jatady, mysaly. Biz bir ǵana «Bolashaqtyń» betine qarap otyrsaq, shetelde muny myńdaǵan qorlar atqarady. Munyń bári báseke. Batysta, jalpy, oqımyn degen adamǵa múmkindik kóp. Bir qor oqý aqysyn tólese, ekinshi bir qor otbasyn asyraýǵa da qarajat bóle alady. Qazaqstannyń jańa baılary da osyndaı jańa múmkindikter jasasa degen armanym bar. Árıne, aýyzdy qý shóppen súrtýge bolmaıdy. Qazaqstanda da sátti jumys istep júrgen qorlar joq emes. Solardyń biri – Erjan Tátishev qory. Júıeli túrde Qazaqstannyń oqý ornynda oqysy keletin balalarǵa, ásirese kedeı otbasynan shyqqandar men múgedekterge grant bóledi. Bolashaqta syrtqa da shyǵar, odan ózge de qorlar atsalysar degen úmitim bar.
– London men Oksfordtyń kitaphanalarynan Moǵol ımperııasy men Qazaq handyǵynyń arasyndaǵy qarym-qatynas týraly tyń derekter tapqanyńyzdy, bul izdenisti bolashaqta da jalǵastyrmaq oıyńyz bar ekenin aıtqan ekensiz. Ol zertteýińizdi qashan jarııalaısyz? Sonymen birge, sońǵy jyldary bizdiń elimizde de qazaq tarıhyna bólekshe kóńil bólinip, biraz sharýalar atqaryldy. Qazaqstan tarıhyna qatysty elde bolyp jatqan oń ózgeristerdi qadaǵalap otyrsyz ba? Olar jónindegi pikirińiz qandaı?
– Bodlıanda da, Brıtan kitaphanasynda da ortaǵasyrlyq Ortalyq jáne Ońtústik Azııa tarıhyn tereń zerttep júrgen klassıkalyq parsy jáne shaǵataı tilderin meńgergen kásibı akademııalyq zertteýshiler úshin qol tımegen qoljazba qalǵan joq dese bolady. Neni meńzep otyrǵanymdy osy az ǵana top ókilderi jaqsy biledi. Altyn izdeýshiler bir-birine qaıda júrgenin, qaı jerdi qazatynyn jaqsy bilse de, eshqashan ashyp aıtpaıdy. Men de qazir ashyp aıta almaımyn. Batystyń bul kitaphanalaryndaǵy, ásirese, Qazaq handyǵy týraly málimeti bar az sandy qoljazbalar óte muqııat tirkelip, katalogtarǵa júıeli túrde, anyq engizilip otyrǵan. Parsyǵa qosa, aǵylshynsha sál hat tanıtyn adamǵa bári anyq kórinip turady. Bar qazyna – áli arshylmaı jatqan, bizdiń tarıhqa qatysty qoljazbalary jeke katalogtarǵa enbegen Iran men Úndistannyń kitaphanalary men qorlarynda jatyr. Kezinde Irandaǵy elshilikte keńesshi-ýákil bolǵan kezimde sol eldegi Qazaq handyǵynyń tarıhyna qatysty tarıhı qujattar men qoljazbalar katalogyn jasatý isin uıymdastyrý isine belsene aralastym. Keıin bul aýqymdy jumys odan ary jalǵasyp, jýyrda qazaqstandyq shyǵystanýshylar joǵaryda aıtqan Úndistandaǵy baı kitaphanalarǵa birinshi ret baryp qaıtty. Haıdarabadtyń, Delı men Alıgarhtyń muraǵatyn bir barlap shyqty. Meniń josparlaǵan ǵylymı izdenisim de osy ortalyqtarda ótpek. Bul jerde bir-aq qıyndyq bar, qansha jerden klassıkalyq jáne moǵol parsy tilin jaqsy bilseńiz de, naqty sol qoljazba qorlaryn kóz maıyn taýysyp talaı aqtarǵan jergilikti zertteýshiler ǵylymı jetekshińiz bolmaıynsha, óz betińizben kerek qujatty tabý óte qıyn. Óıtkeni shyǵys elderindegi qoljazba qorlary turmaq, akademııalyq kitaphanalardyń ózinde izdeý júıesi jetilmegen. Áli sol baıaǵysha shań basqan qaǵaz kartotekalarmen otyr. Sol sebepti bir maıa shópten bir tal ıne izdegen adamnyń kúıin keshesiz. London men Oksfordta Ortalyq jáne Ońtústik Azııa aımaqtarynyń tarıhyn salystyra zarttegen, jańaǵy qorlardy bes saýsaǵyndaı biletin professorlardan dáris aldym. Olardyń kópshiligi – úndistandyq, biraq Batys ýnıversıtetterinde dáris beredi. Mysaly, Chıkago ýnıversıtetindegi Mýzaffar Alam nemese Avstralııada dúnıe salǵan Saıd Azar Abbas Rızvı sııaqty. Meniń armanym – sondaı ǵalymdardyń jetekshiligimen ýaqyt únemdeı otyryp, qajetti tarıhı qujattardyń dál ústinen túsýge tyrysý. Qazirge deıin tapqan nemese izine túsken qujattar týraly tolyq málimet bere almaımyn, zertteýimmen birge jarııalarmyn.
– Shamamen qansha ýaqyt?
– Ókinishke qaraı, aıta almaımyn. Kúndelikti jumys, jeke bastyń jaǵdaıy biraz ýaqytty alady. Barymdy salsam, kem degende aldaǵy birneshe jyl ishinde alǵashqy kásibı akademııalyq shaǵyn zertteýim jarııalanyp qalýy tıis dep oılaımyn.
– Siz únemi aýzyńyzdan tastamaı aıtyp júretin Muhammed Iqbal bir sózinde «Batys qansha órkenıetke jettik degenimen, olardyń órkenıeti – materıaldyq qundylyqqa negizdelgen órkenıet» degendi aıtady. Biraq, qazirgi kezde Shyǵysta materıaldyq ıgilikter basym emes dep kim aıta alady?
– Postsovettik sananyń bir qyzyq ereksheligi bar. «Pálenshekeń Túgenshe týraly bylaı degen eken» dep, qalaı taýyp aıtqanyna tamsanyp otyrady. Pálenshekeńniń qaı ǵasyrda ómir súrgeni, ol pikirin qandaı kontekste aıtqany eskerilmeıdi. Árkim óz qoǵamyna, ózine yńǵaıly kontekste qoldanyp kete beredi. Ásili, qandaı kontekste aıtqanyn oılaný kerek. Iqbal ǵana emes, kóptegen ıslam oıshyldary aıtqan oılar HH ǵasyr basyndaǵy toryǵýdyń nátıjesinde, izdený kezinde aıtylǵan oı.
Muhammed Iqbaldyń ómir súrgen zamany Moǵol ımperııasynan jurnaq ta qalmaı, Úndistannyń «Brıtan Radjynyń» kolonııasyna aınalǵan kezine tap keldi. Jergilikti musylman úndi ıntellıgenııasy úshin Samarqannan góri Kembrıdj jaqyn bolatyn. Iqbaldyń ózi de Lahordan shyǵyp, Kembrıdj ýnıversıtetiniń Kıeli Úshtik kolledjinde, sosyn Germanııadaǵy eń iri shyǵystaný ortalyǵy – Haıdelbergte oqydy. 2006 jyly Kembrıdjde til kýrsyn oqyǵan kezimde fılosof-aqyn turǵan Portýgal Pleıs kóshesindegi kóne úıdiń aldynan kúnde ótetinmin. Iqbaldyń Ortalyq Azııadaǵy dinı-saıası aǵymdarmen qandaı da bir baılanysta bolǵanyn bilmeımin. Oıshyl shaıyrdy bir aýyz sózben sıpattar bolsam, Eýropanyń klassıkalyq fılosofııasy men Islam mıstıızmin salystyra zertteý arqyly sol kezde Batystyń ǵylymı-tehnologııalyq ústemdigin moıyndap, jappaı otarǵa aınala bastaǵan musylman Shyǵys halyqtary úshin qaıta órleý jolyn izdegen adam. Shyǵarmashylyǵy qarama-qaıshy túsinikterge toly bolsa da, bir máselege qatysty birizdi pozıııa ustanǵan dese bolady. Ol – musylmandar úshin terrıtorııalyq ultshyldyq emes, úmbet – ýmmaǵa súıengen dinı-saıası birlik kerek degenge nusqaǵan. Iaǵnı panıslamızmge ishtartqan. Biraq, bir qyzyǵy, keıin Iqbaldyń ıdeıalaryn kerisinshe terrıtorııalyq ultshyldyqqa súıengen Pákistan memleketin qurýǵa umtylýshy saıasatkerler men teologtar óz maqsattary úshin paıdalanyp ketti.
– Batystaǵy saıası-ekonomıkalyq oıdyń damýynan habar beretin birneshe kitapty aýdarý oıyńyzda bar ekenin aıtqan edińiz. Naqty qandaı kitaptardy aýdarmaqsyz? Jáne ol oıyńyzdy júzege asyrýǵa ne kedergi bolyp júr?
– Qazir Eýropadaǵy demokratııa men lıberalızm túsinikteriniń qalyptasý tarıhyn yqsham, anyq túsindiretin belgili oıshyldyń kitabyn qolym tıgen kezderi aýdaryp júrmin. Odan bólek kezinde Shyǵys Prýssııadan mılıtarıstik Japonııaǵa, sosyn ıslamshyl Taıaý Shyǵys pen bolshevıktik Reseıge aına-qatesiz kóshken Batysqa degen jekkórinish ıdeologııasy – oksıdentalızm tarıhy jazylǵan kitapty bólip-bólip tárjimalap júrmin. Sosyn ulybrıtanııalyq belgili bir jas jazýshynyń (jýyrda bir romany ádebıet tarıhyndaǵy úzdik 1001 kitap jınaǵyna endi) shaǵyn romanyn qazaqshalap shyǵý oıymda bar. Alǵashqy taraýlaryn 2006 jyly bastap qoıyp edim, qolym tımeı ketti. Úzilip qaldy. Kóp uzatpaı jarııalaýǵa tyrysam. Óıtkeni, baıqap júrmin, Qazaqstanda aýdarma isi aqsaq. Túpnusqany aıtpaǵanda, aǵylshyn tilinen aýdarýǵa múmkinshilik bolsa da, áli kúnge eski soqpaqpen kele jatyrmyz. Orys tilinen aýdarǵan soń onyń bastapqy nusqasynan túk qalmaıdy. Bul, ásirese, kórkem ádebıetke qatysty. Bul salada jetildiretin nárseler óte kóp. Aýdarma salasynda júrgen azamattar da atsalysýy kerek. Árıne, olardyń qolynda turǵan da eshteńe joq. Oǵan ishki rynoktyń aıasy tar ekeni sebep. Aýdarmanyń «Mádenı muraǵa» kirgenin qoldaımyn. Biraq, sapasyna da nazar aýdaryp, ekinshi bir damý satysyna kóshý kerek. Tike aýdarmaǵa kóshý kerek. Shetel ádebıetinen neni aýdarý kerektigin de kóp izdeýdiń qajeti joq, bilgen adam úshin olar ábden iriktelip, suryptalyp qoıǵan.
– Aýdarma máselesiniń ekinshi bir jaǵy bar. Ol – óz jazýshylarymyzdy ózge tilge aýdarý. Batys tilderin bylaı qoıǵanda, shyǵys tilderiniń ózine aýdarylyp jatqany sırek. Birdi-ekili shyǵarmasy shetke shyǵyp júrgen qalamgerimiz Dýlat Isabekov qana shyǵar osy kúni. Sońǵy kezderi ózimizge qajeti joq ádebıetti ózgelerge tyqpalap qaıtemiz deıtin yńǵaıdaǵy pikir de baıqalyp qalady. Qazaq qalamgerleriniń shyǵarmashylyǵyn Batys tilderine aýdarý qajet pe? Eger qajet dep tapsańyz, eń birinshi kezekte kimderdi aýdarý kerek edi dep oılaısyz?
– Kórkem ádebıet turǵysynan kelgende qazaq ádebıeti sovettik kezeńde qatty ósti. Ortalyq Azııada ádebı janrlar meılinshe jetilgen ádebıet qazaq sovet ádebıeti shyǵar. Óte jaqsy shyǵarmalar týdy. Etnıkalyq qazaq bolǵandyqtan maqtanyp otyrǵam joq, rasynda da, qazaq kórkem ádebıeti zor jetistikke jetti. Bir ǵana «Juldyz» jýrnaly júzdegen myń taralymmen tarady. Álbette, ıdeologııalyq astary da boldy. Eki poema jazsa, úshinshisinde Lenındi maqtap qoıatyn. Lenınge poema arnamaǵan qazaq sovet aqyny joq shyǵar desek te, ádebıet ol ýaqytta óte jaqsy jetildi. Óte az tildi qazaq aýdıtorııasy úshin óte sapaly jáne sany óte kóp qazaq aqyn-jazýshylary eńbek etti. Kópshiligi tanymal boldy. Halyqtyń saýat deńgeıi de óte joǵary boldy. Biraq, sol kezde jazylǵan shyǵarmalar qazirgi álemdik ádebıet naryǵynda ótimdi bolady dep aıtý qıyn. Yqshamdap, shaǵyn versııasyn basýǵa bolatyn shyǵar. Al tutastaı aýdarýǵa kelmeıdi. Onyń nasıhatyn jasaý da qıynǵa soǵady. Qazirgi zamanda týyp jatqan jańa shyǵarmalar bolmasa, burynǵy ádebıetti aýdarý – berekesi joq tirlik.
– Siz ózińizdiń ustanatyn baǵytyńyz aǵartýshylyq baǵyttaǵy patrıotızm ekenin aıtasyz. Aǵartýshylyq baǵytyndaǵy patrıotızmniń sıpattaryn tolyq ashyp bere alasyz ba? Ol qandaı patrıotızm?
– Akademııalyq zertteý tilinde «dástúrli patrıotızm» (konservatıvtik túsinik basym), «ekonomıkalyq patrıotızm» (ekonomıkalyq ultshyldyqpen astasyp jatatyn), «lıberaldyq patrıotızm», t.s.s. qalyptasqan túsinikter bar. Meniń jeke uǵymymdaǵy «lıberaldyq-aǵartýshylyq patrıotızm» qandaı da bir etnıkalyq, dinı, ıa saıası toptyń ásireqyzyl urany, ıa ksenofobııasyna emes, teńquqyqty hám erkin azamattyq qoǵamnyń belsendiligine, memleketqurýshy halyqtyń tarıhy men tiline súıengen eldik ıdeıasy.
– Suhbattaryńyzda, jazbalaryńyzda Halıl Jebran týraly da kóp aıtasyz. Álemniń júzdegen tilderine aýdarylyp, Batysta da, Shyǵysta da kóp oqylǵan oıshyldyń eńbekterin, shyǵarmalaryn jıi aıtyp júresiz. Eger siz Jebrannyń «Paıǵambary» Álmustafa bolsańyz, Mahabbat, Otbasy, Bala, Oqý, Ýaqyt jáne Ólim degen uǵymdarǵa qatysty ne aıtar edińiz?
– Halıl Jebrannyń súıikti jazýshylarymnyń biri ekeni ras. Lıvanda týyp, AQSh-ta dúnıe salǵan, kózi tirisinde-aq HH ǵasyrdyń basyndaǵy eń tanymal shyǵarmashylyq ókilderiniń birine aınalǵan talantty jazýshy hám sýretshi. Birneshe jyl buryn kórnekti jebrantanýshylar Sýheıl Býshrı men Djoý Djenkınstiń aǵylshyn tilindegi «Halıl Jebran: adam men aqyn» atty bıografııalyq zertteýin oqyp shyqtym. Avtordy kórkem shyǵarmalary arqyly taný bir basqa da, akademııalyq zertteýshilerdiń obektıvti zertteýi arqyly taný bir basqa. Sýretker men pendeniń máńgi kúresin kórý Jebrannyń tulǵasyn alasartpaıdy, kerisinshe, dramaǵa toly ómirin baıytyp kórsetedi eken. Jazýshy bir sózinde: «Basqalardyń ózińdi tolyq tanýyna jol berme. Sen ózińdi túbińe deıin kórip, tolyq tanyǵan adamdardyń qulyna aınalasyń», – dep jazypty. Qazaqsha aıtqanda «segiz qyryńdy kórsetseń de, bir syryńdy ishińde saqtaǵan kúıi dúnıeden ót» deıdi ǵoı. Jebran – óziniń syryn ashpaǵan kúıi baqılyq bolǵan uly sýretkerlerdiń biri. Siz aıtyp otyrǵan «Paıǵambar» shyǵarmasy German Gesseniń «Sıddharthasymen» úndes óte qýatty shyǵarma.
Al «mahabbat, otbasy, bala, oqytý, ýaqyt pen ólim týraly» saýalyńyzǵa Jebrannyń ál-Mustafasy sııaqty emes, jazýshynyń óz ómiri men shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan «jalǵyzdyq» (aloneness) uǵymymen jaýap bereıin. Biz jeke qalǵanda ǵana mahabbatymyzdy rııasyz bildire alamyz, jalǵyzsyraǵanda ǵana otbasynyń qadirin uǵamyz, jalǵyzbasty bolyp qalmaý úshin urpaq súıgimiz keledi, jalǵyzdyǵymyzdy bólisýdi oqytý, ıa oqý dep ataımyz, ýaqyttyń naq jyldamdyǵyn tek jalǵyz qalǵanda sezemiz, ólim tabaldyryǵynan jalǵyz attaımyz. «Jalǵyzdyq tek Qudaıǵa jarasady» deı tura, sol Qudaıdyń jalǵyzdyǵyna adamdyqtan aınymaǵan hám daralyǵymyzdy saqtaǵan kúıi qosylýdy ómirlik maqsat dep bilemiz. Adamnyń saýsaq tańbasy qalaı qaıtalanbaıtyn bolsa, jalǵyzdyǵy men daralyǵy da solaı qaıtalanbaıdy. Kez kelgen sanaly adamnyń jalǵyz ekenin eskertpeı ótken qazaq oıshyly jáne joq. Keıde ózime bylaı dep suraq qoıam: «Óz elińniń ishinde otyryp jalǵyzsyraýdan góri shetelde júrip, alystaǵy týǵan elińde ózińmen jalǵyzdyǵy týys jandar bar dep úmittený jaqsy emes pe eken?» dep. Ázirshe jaýabyn tapqam joq.
– Sizdiń «16 jasyńyzǵa» jazǵan hatyńyz biraz jastarǵa áser etti. Ne sebepten astronom bolǵyńyz keldi? Eger astronom bolǵanyńyzda ómirińiz múldem basqasha arnada bolar edi ǵoı?
– Ekinshi klasta oqyp júrgenimde ǵoı deımin, «kún júıesiniń ar jaǵynda ne bar?» degen suraq basymnan shyqpaı qoıdy. Ǵarysh álemi sheksiz deıdi ǵoı. Al onyń sheksiz ekenin dúnıeni shekpen ólshep úırengen adam qalaı biledi? Adam aqylǵa salǵanda ol sheksizdiktiń bir shegi bolýy kerek qoı. Tipti, shegi bolǵanda da, onyń ar jaǵynda ne bar? Mine, osyndaı oıdan basym aýyra bastady. Úıdegiler bul suraqtardyń barlyǵyna joǵary synypta jaýap tabatynymdy, sonda «Astronomııa» degen oqýlyq bar ekenin aıtty. Ákemniń kenje inisiniń oqýlyǵyn kórgen saıyn qatty qyzyǵamyn. Men úshin kúlli dúnıeniń qupııasy sonda jasyrylǵan sııaqty, ol bir kıeli kitap bolyp kórinetin. Besinshi klasta ǵoı deımin, álgi kitapty alyp, túk uqpasam da, bastan-aıaq oqyp shyqtym. Baqsam, sheksizdik týraly taraýdyń tarmaǵynda ǵana, tipten, shaǵyn jazylypty. Oǵan kóńilim tolmaı, qońyltaqsyp qaldym. Naǵashy, nemere aǵa-ápkelerimnen astronomııany qaıda tereńdetip oqýǵa bolatynyn surap edim, Qazaqstanda oqýy joq ekenin aıtty. Reseıdiń ýnıversıtetterinde oqytady eken. Odaq qulap jatqan ýaqytta mektep bitirdik, Reseıdiń ýnıversıtetterine barýǵa júregim daýalamaı, aqyry basqa mamandyqty tańdap kettim. Astronom bolǵym kelgeniniń sebebi sol. Al juldyzdardy qaraǵandy áli de jaqsy kórem. 2008 jyly Gavaıǵa shaqyryldym. Vashıngtondaǵy jetistikter akademııasy jas ǵalymdar men lıderlerdiń sammıti dep shaqyrdy. 100 shaqty delegat bardyq. Gavaı araldarynda túrli teleskoptardan aspan álemin tamashalaıtyn múmkindik qarastyryp qoıypty. Qarap otyryp, qatty qaıran qaldym. Gavaı álemdegi juldyzdardy qaraıtyn eń yńǵaıly jer eken. Ádemi, óte ádemi.
– Oqyrmandaryńyz oqýǵa tıisti bes kitapty atańyzshy.
– 1. Ezop, «Mysaldar»
2. Rýmı, «Masnavı»
3. Djeın Ostın, «Tákapparlyq pen soqyr senim»
4. Lev Tolstoı, «Kreıer sonatasy»
5. Aravınd Adıga, «Aq jolbarys»
Áńgimelesken Juldyz ÁBDILDA,
«Kitap» portaly
