(اتاقتى ءانشى حاميت ىسقاقۇلى جايىندا)
تاعدىر سىيلاعان تاماشا شىعاندى داۋىسقا تاڭعاجايىپ تالانتى قوسىلىپ، ءبىر-بىرىنە تيتتەي دە جۋىقتىعى جوق ءان ساحناسى مەن سپورت مايدانىنداعى ەرەكشە ەڭبەكتەرى ارقىلى دارالىعىن تانىتىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىن ارالاپ، اسەرلى دە اسەم ءان ورىنداۋ ونەرى تالايدى تامساندىرعان حاميت اعا جايلى اڭگىمەنىڭ ءجونى بولەك.
ال، قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى قادىر مىرزاليەۆتىڭ بەرگەن باعاسى بويىنشا ايتساق: «ونەردە توپ جارعان، سپورتتا دوپ جارعان، اۋىزىن اشسا اق جۇرەگى كورىنەتىن...» ارداقتى دا اياۋلى اعامىز حاميت ىسقاقۇلىنىڭ كەشەگى كەشىرمەلەرى ادامدى تابىندىرادى دا تاڭداندىرادى.
سوندىقتان ەلدەن ەرەك تالانت يەسىنىڭ ەرشىمدى عۇمىرىن بىرنەشە تاقىرىپتارعا ءبولىپ سويلەۋدى ءجون كوردىم.
تۋعان جەر توپىراعىندا
1940 جىلى 10-شى قازاندا دۇنيەگە كەلگەن حاميت ىسقاقۇلى بالالىق بالعىن كۇندەرىنىڭ بازارىن كىندىك قانى تامعان توپىراعى – تارباعاتاي ايماعىنىڭ شاۋەشەك قالاسىنداعى «بايگەتوبە» دەگەن جەرىندە وتكىزەدى.
كەيىنىرەك حاميتتى ەسەيىپ قالعان شاعىندا ۇلى اكەسى ىسقاق باۋىرىنا سالىپ الادى. اياۋلى اناسى بيعايشا كىشكەنتاي ۇلىن قانشالىقتى قيعىسى كەلمەگەنىمەن كونەنىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرا الماي، يبالى دا يناباتتى قازاق كەلىندەرىنىڭ قاسيەتىن ساقتاپ قالا بەرەدى.
مىنە، مۇنداي جاس اتا-انانىڭ ءبىرىنشى، ءيا، ەكىنشى بالاسىن ۇلكەن شاڭىراقتىڭ باۋىرىنا سالىپ بەرۋى – ارىدەن جالعاسقان اتا ءداستۇر، اتا-اناعا دەگەن سىي-قۇرمەت، «مەنىڭ بالام – سەنىڭ بالاڭ! ەسىمىڭ ماڭگى وشپەيدى. عۇمىرىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ جاتادى. ءارى مەن ءوزىم بولەك شاڭىراق كوتەرىپ، سىزدەرگە قارايلاسا المادىم. وسى بالا سىزدەردىڭ جۇمىسقا قولعابىس ەتىپ، سەپتىگىن تيگىزسىن» دەگەن سياقتى ۇلكەن قۇرمەتتەن تۋعان حالىق سالتى. بۇنداي ىستەر قازاق شاڭىراعىنىڭ ارقايسىسىنىڭ باسىندا بار دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ونداي بولسا، ابىلقاسىم دا انە سونداي بابا داستۇرىنە باس يگەن شاعىراق يەلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن.
«جەتىگە كەلگەنشە جەردەن تاياق جەيدى» دەگەندەي جىعىلىپ-ءسۇرىنىپ، اسىق اتىپ ،اقسۇيەك ويناپ، بىردە تالعا، بىردە تايعا ءمىنىپ تايراڭداپ جۇرگەنىندە وقۋ جاسىنا تولعان حاميتتى اكەسى ورىسشا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاتادى. سونىمەن ول ورىسشا ءۇشىنشى كلاسستى تاۋىسقان شاعىندا ءمالىم سەبەپتەرمەن بۇل مەكتەپتەن قول ءۇزىپ، ەندى «عۇمىريا» اتتى تاتارشا وقىتاتىن مەكتەپكە كەلەدى. ورتا مەكتەپ قۇشاعىنا كىرەردە ءوز انا تىلىندە ءدارىس بەرەتىن «تارباعاتاي گيمنازياسىنا» ءتۇسىپ، وقۋىن جالعاستىرادى. ول قاي مەكتەپتە، قاي تىلدە وقىسىن، جاقسى ناتيجە جاراتۋدان تىس ساباقتان سىرتقى سپورت، ويىن-ساۋىق شارالارىنا بەلسەنە ارالاسادى. اسىرەسە، ءان ايتۋ مەن فۋتبول سالاسىندا اجەپتاۋىر كوزگە تۇسەدى.
سول ءبىر بالالىق شاقتاعى قىزىعۋ مەن اۋەستىڭ اسەرى بولار، ساباقتاستارى اراسىندا جەلتابان جۇيرىك اتانعان حاميت 1960-1961 جىلدارى شينجياڭ بويىنشا ءجۇز مەترلىك جاقىن ارالىققا جۇگىرۋدىڭ رەكوردىن ون ءبىر سەكۋندتىق ناتيجەمەن جاڭالايدى.
ادام شىركىننىڭ تاعدىرى قىزىق-اق قوي، سول تۇستاعى سپورت الاڭىندا جۇرگەن ونى ەشكىم دە ءبىر ەلدىڭ ەسىنەن كەتپەس اتاقتى ءانشىسى بولادى دەپ ويلاماعن بولار. ءيا، تىربىڭى مول تىرشىلىكتە قايسى ءبىر ءىسىڭ ءوزىڭ ويلاعانداي بولا قويسىن. قايسى ءبىر ماقساتىڭ بىردەن جولىن تاۋىپ وڭىنا باسا قويسىن. بۇل ءومىر سوندىقتان دا قىزىقتى ءارى قىرسىقتى شىعار...
قوس مايدان قۇشاڭىندا
1958 جىلى قاڭتاردا «ىسقاق شاڭىراعىنان ءبىر ادام اسكەرگە بارادى» دەگەن شاقىرتۋ كەلىپ، حاميتتىڭ قالمەت اتتى جالعىز اعاسى تىزىمگە ىلىنەدى. قالمەت ءارى يكەمسىز، قوي اۋىزىنان ءشوپ الماس مومىن، سونىمەن قوسا ۇيلەنگەنىنە ءۇش اي عانا بولعان ەكەن. سول تۇستا ونىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەن حاميت ءوزىنىڭ اسكەرگە بارۋعا ىقىلاستى ەكەنىن اكەسىنە ايتىپ، قالمەتتىڭ ورنىنا كەتەدى.
ول اۋەلى التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانى «دەربەس ءۇشىنشى باتاليونى» ءۇشىنشى سكادرونىندا بولادى. سول تۇستاعى جالپى ەل جاعدايى بويىنشا ايتقاندا ونىنشى سىنىپ بىتىرگەن ادامدار نەگىزىنەن قابىلەتتى، ءبىلىمدى، زيالى سانالاتى. ونىڭ ۇستىنە بۇرىننان سپورتقا اۋەس، قول-اياعى جەڭىل، پىسىق ازامات قوسىنعا كەلە سالا كوزگە ءتۇسىپ، ءتۇرلى اسكەري جاتتىعۋلاردى جىلدام يگەرىپ كەتكەندىكتەن اسكەري ءبولىم ونى ىلە ايماعىنداعى «ەرەكشە جاتتىعۋ» كۋرسىنا جىبەرىپ، جان-جاقتىلى جەتىلە تۇسۋىنە سەبىن تيگىزەدى. حاميت ول اراعا بارعاننان كەيىن دە بويىندا بار قاسيەتىن تولىقتاي كورسەتىپ، اسكەري مەكتەپتىڭ فۋتبول كومانداسىنا قابىلدانىپ، باسقا ساپتاستارىنان كوپ ىلگەرى ەكەنىن كورسەتەدى. ەرەكشە اسكەري دايىندىق الاڭىندا دا، فۋتبول مايدانىندا دا قاتارلاستارىنان الدا بولىپ، كۋرستى ۇزدىك ناتيجەمەن ءتامامدايدى.
سودان التايعا قايتىپ بارىپ، ساحارا ساردارىنداي ات ءمىنىپ، مىلتىق اسىنىپ، مەملەكەتتىك شەكارا قاراۋىلدارىندا كۇزەتتە جۇرەدى. سول جىلى قىتاي مەملەكەتتىك قۇراما كومانداسىنا ارميا ىشىنەن ۇزدىك فۋتبولشىلاردى تالداۋعا كەلگەن باپكەرلەردىڭ سىنىنان ءوتىپ، 1959 جىلى ناۋرىزدا ۇرىمجىدەگى جاتتىعۋ مايدانىنا كەلەدى. بۇل اراعا كەلگەننەن كەيىن تالدانىپ الىنعان جىگىتتەردى دەنە قۋاتىنا، تابيعي بەيىمدىلىگىنە قاراپ سپورت تۇرلەرىنە بولگەن كەزدە ول بالۋاندىققا دا، ات ءۇستى ويىندارىنا دا، فۋتبولعا دا قاتار قابىلدانىپ، توتەنشە قىزىعۋشىلىقپەن جالپى تۇردە ماشىق جاسايدى دا سوڭىندا فۋتبول باپكەرىنىڭ تالابى بويىنشا تەڭبىل دوپ كومانداسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ويىنشىسىنا اينالادى.
ءيا، حالىق دانالىعىنىڭ تامىرى تەرەڭ تۇجىرىمدارىندا «سۇتپەن بىتكەن سۇيەكپەن كەتەدى»، «بار بولسا ەگەر بويدا دارىن، تۇبىندە ءبىر بايقالار...» دەگەن مەڭزەۋلەر بولۋشى ەدى عوي. ەندەشە، تۋعان جەردىڭ تۇنىق تابيعاتى مەن اناسىنىڭ اق ءسۇتى ارقىلى جۇرەككە جول الىپ، اق بەسىكتىڭ ءالدي اۋەنىمەن ۇلاسىپ كەتكەن حاميت بويىنداعى انگە دەگەن اۋەستىك بۇل شاقتاردا وزىندىك ورەگە كوتەرىلىپ، مەرەكە-مەيرامداردا، اپتالىق ساۋىق كەشتەردە ونى ساحنالارعا شىعارىپ، شىرقاپ سالار اسقاق اۋەنى ءوز ورتاسىندا «ءانشى جىگىت» اتاندىرا باستاعان. الايدا ول شاقتا ءان ونەرى كورنەكتى ءبىر كوماندانىڭ بەلدى مۇشەسى ءۇشىن جاي عانا قىزىعۋشىلىق سياقتى بولاتىن. اقىرى سول جىلدىڭ سوڭىندا بەيجىڭگە جول العان حاماڭ قىتاي مەملەكەتتىك «حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ» جاستار فۋتبول كومانداسىندا ءۇش جىل دوپ تەبەدى.
1961 جىلى اۋعانستان، پاكىستان ەلدەرىنە بارىپ فۋتبول جارىستارىنا قاتىسپاقشى بولعان «شينجياڭ اسكەري رايون فۋتبول كومانداسىنىڭ» ارنايى شاقىرۋىمەن ۇرىمجىگە اۋىسىپ كەلىپ، شەتەلدەردەگى جارىستارعا قاتىسادى. سول جولعى باسەكەگە بارىپ كەلگەن ولار 1961 جىلدىڭ سوڭىندا «شينجياڭ اسكەري رايون فۋتبول كومانداسى» بولمايتىن سەبەپتەرمەن تاراتىلادى دا قاتارلاستارى اراسىندا «ءانشى» اتانىپ جۇرگەن حاميت «شينجياڭ اسكەري رايون ءان-بي ۇيىرمەسىنە» قىزمەتكە تۇرادى.
باستابىندا ول ءوزى سۇيەتىن كاسىبى – فۋتبول سالاسىنان ايىرىلعانىنا اشۋلانىپ، بەيجىڭدەگى كومانداسىنا قايتپاقشى بولادى. بىراق، قىتايداعى اسكەري ورىنداردىڭ بىردەن-ءبىر ەرەكشەلىگى ەسەپتەلەتىن «بۇيرىققا ءسوزسىز باعىنۋ، باسشىلىق نەنى بۇيىرسا سونى ىستەۋ» دەگەن قاتال اسكەري ءتۇزىمنىڭ اياسىندا اقىرى انشىلىك جولعا قادام تاستايدى. ءوزى جان-تانىمەن ءسۇيىپ وينايتىن فۋتبول كومانداسىنان قول ۇزگەنىنە حاماڭ قاتتى وكىنەدى. نەشە جىلعى جاساعان جاتتىعۋلارداعى تابان ەت، ماڭداي تەرى تەككە كەتكەندەي كەيىپ، كۇيزەلىستە قالادى.
الايدا، ەلى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەكتى جۇرت قاشاندا ەسىنەن شىعارمايدى عوي. حاماڭ بەيجىڭدەگى سپورت مايدانىنداعى كەزدەرىندە فۋتبولدى سونداي كەرەمەت شەبەرلىكپەن، اسقان تالانتپەن ۇزدىك ويناعاندىقتان تالاي رەتكى جارىستاردا مەملەكەتتىك سپورت كوميتەتىنىڭ تىزىمدىگىنەن ءبىر كىسىلىك ورىن العان بولاتىن. كەيىن ونىڭ ەرەكشە ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، مەملەكەتتىك سپورت كوميتەتى تاراپىنان «فۋتبول چەمپيونى» دەگەن اتاق بەرىپ، داڭق كۋالىگىن ۇسىنادى.
ناتيجەسىندە ارداقتى اعا، اياۋلى ونەر يەسى حاميت ىسقاقۇلى اسكەري مايدان جانە سپورت الاڭى سياقتى قوس مايداندا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ العاشقى قوعامدىق قىزمەتكە تاستاعان قادامدارىن تابىستى، ابىرويمەن باستى. كۇردەلى جاستىق ءومىردىڭ كۇدىرلەرىنەن سۇرڭنبەي ءوتىپ، ناعىز ازاماتقا ءتان الىمدىلىعىن، ارىندىلىعىن اڭعارتتى. ءبىر باسىنا بىتكەن بىرقانشا ونەر وركەنىن بابىمەن ءوسىرىپ، تىنباي ىزدەنىپ، العا تارتىپ، جالىندى جاستىق جالاۋىن بىردەن جەلبىرەتىپ جىبەردى.
ساحنا تورىندە
«شينجياڭ اسكەري رايون ءان-بي ۇيىرمەسىنە» اۋىسىپ كەلگەننەن كەيىن ەندىگى جەردە ەل الدىنا شىعىپ، ساحنادا ءان سالاتىن نازىك تە اۋىر مىندەتتى ارقالاپ، ونىڭ شىڭىنا شىعۋدى ويلايدى. حاماڭ اۋەلى ءان ايتۋدىڭ، دىبىس شىعارۋدىڭ عىلىميلىعىن يگەرمەسە بولمايتىنىن ەسكەرىپ، 1963-1964 جىلدارى قىتاي مەملەكەتتىك «ازاتتىق ارميانىڭ باس ساياسي باسقارماسى ءان-بي ۇيىرمەسىندە» تۇرىپ، ءبىر جاعىنان ءان ايتىپ، ءبىر جاعىنان ورتالىق مۋزىكا ينستيتۋتىنىڭ مۇعالىمدەرىنەن ءان ساباعىن الىپ، عىلىمي جۇيەگە تۇسكەن سايىن داۋىسىنىڭ دارالىعى كورىنىپ، الدىڭعى قاتارداعى انشىلەرگە اينالادى. سونىمەن قاتار ول كەيىنگى كەزدە دە شاڭحاي مۋزىكا ينستيتۋتىنا بارىپ وقىپ، ول اراداعى سوناۋ 1995 جىلى جىلى ماسكەۋدە وتكىزىلگەن دۇنيەجۇزىلىك جاستار فەستيۆالىنىڭ التىن جۇلدىزىن جەڭىپ العان قىتايدىڭ ايگىلى ءانشىسى، فروفەسسور ۋىڭ كىجىڭنان ساباق الىپ، مەملەكەت كولەمىندەگى بىردەن-ءبىر جوعارى داۋىستى انشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلادى.
1962 جىلعى «ىلە-تارباعاتاي وقيعاسىندا» شاۋەشەكتەگى ءۇي-ءىشى قازاقستانعا ءوتىپ كەتەدى. سول كەزدە ەل ىشىندەگى كونە-جاڭا اندەردى جيناۋ تاپسىرماسىمەن قۇلجانىڭ كۇنەس اۋدانىندا جۇرگەن ەدى. وندا ءۇش اي تۇرىپ، ۇرىمجىگە كەلگەننەن كەيىن بارىپ، «شينجياڭ اسكەري رايون ءان-بي ۇيىرمەسىنە» كەلگەن اكە-شەشەسى مەن تۋىس-تۋعاندارىنىڭ حاتىن تاپسىرىپ الىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن سوندا ءبىر-اق ۇعىپ، كوڭىل كۇيىگىن كوز جاسىمەن باسىپ قالا بەرەدى...
بۇل توسىن جاعداي – ونەر مەن قوعام تابالدىرىعىن ەندى اتتاپ، جاڭا سالادا جۇمىس ىستەي باستاعان جاس ازاماتقا وڭاي سوققى بولماعان ەدى.
بۇگىندەرى ەسىمى الەمگە تانىس ءانشىمىز حاميت ىسقاقۇلى شۆەيتساريا، فرانتسيا، تۇركيا، يوردانيا، ماروككو، پاكستان سياقتى وتىز ەكى مەملەكەتتىڭ ساحناسىندا قازاق، قىتاي، ۇيعىر قاتارلى ۇلتتاردىڭ اندەرىن ارلەندىرە شىرقاۋدان تىس، بارعان مەملەكەتتەردىڭ دە ءانىن ءوز مانەرىندە ورىنداپ، سىي-قۇرمەتتەر مەن ماراپاتتارعا بولەندى. «كورە-كورە كوسەم، سويلەي-سويلەي شەشەن بولارسىڭ» دەگەندەي، اۋىزەكى كەڭەستە الدىنا جان سالمايتىن اعامىز ءوزىنىڭ تۇڭعىش رەت شەتەل ساحناسىنا كوتەرىلۋ بارىسىن بىلاي ەسكە الادى:
«1964 جىلى «شينجياڭ اسكەري رايون ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ» قۇرامىندا تۇڭعىش رەت شەتەلگە شىعىپ، ۆەتنامدا بولدىم. ول اراعا بارىپ العاش كونتسەرت قويعان كۇنى قىزۋىمىز باسەيىپ، سالدە بولسا ولقىلىق سەزىلگەندەي بولدى. بۇعان سەبەپ – ول جاقتىڭ حالقى، كورەرمەندەرى ارتيستەردى شاپالاق سوعىپ جەلپىندىرمەيدى ەكەن. ال ەرەكشە جاقسى كورگەن انشىلەرىنە تەك ءۇنسىز وتىرىپ، تاڭدايلارىن قاعىپ، شىقىلىقتاي بەرەدى ەكەن. بۇل ولاردىڭ قىزۋ قارسى العانى. سونىمەن قاتار، بىزدەن ءان ورىنداۋدا كەتكەن تۇسىنبەستىك – ۆەتنامدىق انشىلەر ءاندى مۇرىن دىبىسىنان پايدالانىپ، بەينە «پۇشىق ادامشا» ورىندايدى ەكەن. سوندىقتان بولار، ءبىز سالعان اندەر ولارعا تىم جاقسى اسەر ەتپەگەن كورىنەدى.
ويىن باستالعان كۇننىڭ ەرتەسى جەرگىلىكتى ورىنداعى قىتايلىقتاردان جوعارىداعى جاعدايدى ۇعىسقاننان كەيىن مەن دەرەۋ ءبىر قانشا رەت دايىندالدىم دا، كەلەسى كەزەكتى كونتسەرت كەشىندە ۆەتنامنىڭ ۇلتتىق كوسەمى «جۋ جىمينگە ارناۋ» دەگەن ءاندى جەرگىلىكتى ورىننىڭ ستيلىمەن ەلىكتەپ ايتقانىمدا كورەرمەندەر باستارىن شايقاپ، تەبىرەنە شىقىلىقتاپ كەتتى. ءان ورىندالىپ بولعاندا كلۋبتىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان كوسەمنىڭ ءوزى ساحناعا شىعىپ، گۇل ۇسىنىپ، بەتىمنەن ءسۇيدى. سوسىن كورەرمەندەر تالابى بويىنشا قازاقتىڭ ءبىر ءانىن ۆەتنامدىق ستيلمەن ورىنداپ، قارسى الۋعا بولەندىم.
ءانشى بولۋ ءۇشىن ادەبيەتتەن، بىلىمنەن كەندە بولساڭ، ساف ونەردىڭ شىڭىنا شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز ۇلتىڭنىڭ كەشەگى وتكەن-كەتكەنىنەن، جالپى حالىق اراسىنداعى تاراعان ءان-كۇيلەردەن ساۋاتتى بولۋ – ءانشى ءۇشىن ەڭ ماعىزدى دۇنيە. مىسالى، حالىق اراسىندا «پۇشىقتىڭ ءانى» دەگەن ءان بار. ول ءاننىڭ ايتىلۋى جوعارىدا ايتقانىمداي ءدال ۆەتنام اندەرىنىڭ ايتىلۋىنا ۇقسايدى. باياعىدا مۇرنى پۇشىق، ءوزى دىمكاس ءبىر شال بولىپتى. سول كىسىنىڭ شىعارعان ءانى ەكەن. ەل ونى «پۇشىقتىڭ ءانى» اتاپ كەتكەن. ءاندى ايتقان كەزدە دە سول پۇشىقتىڭ ءوزى قۇساپ ايتايتىن. مەن سول ءاندى بىلەتىنمىن ءارى كوپ ايتىپ، دوس-جولداستارىمدى كۇلدىرىپ جۇرەتىنمىن. سوندىقتان دا ۆەنتام ساپارىندا سولاردىڭ ءانىن وزدەرىنە ۇقساتىپ ورىنداي الدىم.
ودان كەيىن ءان ورىنداۋداعى مەندەگى ءبىر ادەت – ارقانداي ءبىر جاڭا شىعارمانى ۇيرەنگەنىمدە مۋزىكاسىن بىرەر رەت ەستىپ قانا ۇعىپ الامىن. ءسوزىن قاعازعا قايتا-قايتا كوشىرىپ جازۋ ارقىلى ءتۇسىنىپ وتىرىپ جاتتايمىن. سوندىقتان ول ارقاشان ەسىمنەن شىقپايدى. ماقتانعانىم ەمەس، الپىسىنشى جىلدارى ايتقان اندەرىمنىڭ ءسوزىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاقسى بىلەمىن. قازىرگى ءبىزدىڭ انشىلەردىڭ اراسىندا ساقتالىپ جۇرگەن ءبىر جامان ادەت، ءان ءسوزىن دۇرىس جاتتامايدى. تۇسىنبەيدى. سوسىن دا ونى تىم ەركىن تۇرىپ، مازمۇنىنا قاراي بەرىلىپ، شىرقاپ كەتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر ءبىر ءاندى ساحنادا ايتۋدىڭ الدىندا مۋزىكاسىنا ەرە السا بولدى. ءسوزىن جاتتاماي-اق قاراپ تۇرىپ ايتىپ، تاسپاعا دىبىسىن الدىرىپ الادى دا، ساحنادا اۋىزدارىن جىبىرلاتا سالادى. ناعىز ونەر ادامدارى ءۇشىن بۇل ءوزىن دە، وزگەنى دە الداۋ جانە مويىنىنداعى مىندەتىن دۇرىس تۇسىنبەۋ بولماق. بىزدەگى ءبىر انا ءسۇتى ارقىلى قالىپتاسقان ءتيىمدى جاعداي ءتىلىمىز يكەمدى، ورامدى، ارقانداي ءبىر ۇلتتاردىڭ ءتىلىن بەينەلەۋگە قولايلى. وسى ءبىر قاسيەتتى انا ءتىلدىڭ ارقاسىندا مەن دە كوپتەگەن ەلدەرگە شىعىپ، سولاردىڭ اندەرىن ۇيرەنۋ بارىسىندا شىنىمدى ايتسام، ەشبىر قينالىپ كورگەمىن جوق...»
قىتاي مەملەكەتتىك «ءبىرىنشى دارەجەلى ارتيست»، ارميادا «ونەر گەنارال-مايورى» اتاعىن العان، قىتاي مەملەكەتى بويىنشا وتكىزىلگەن ءان باسەكەسىنىڭ باس بايگەسىن جەتى رەت جەڭىپ العان ارداقتى اعا، ءبىر تۋار دارىن يەسى حاميت ىسقاقۇلى ءوز كەزدەرىندە ماۋ زىدۇڭ، ليۋ شياۋچي، حى لۇڭ سياقتى الدىڭعى بۋىن قىتاي مەملەكەتتىك باسشىلارىنىڭ سان مارتە قابىلداۋىندا بولۋدان تىس، سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر جوۋ ىنلايمەن دە بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، بىرلىكتە ءان سالعان. حاماڭ كەيىندەرى سول ءبىر قۋانىشتى دا ءساتتى شاقتارىن ساعىنا ەسكە الاتىن.
1965 جىلى جوۋ ىنلاي شينجياڭدى ارالاۋعا كەلگەندە، يان-ان قوناق ۇيىندە پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەلگەنىن قارسى الۋ ساۋىق كەشى وتەدى. وسى كەشتە حاماڭ ءان سالىپ بولعاننان كەيىن جوۋ ىنلاي ساحناعا شىعىپ: «مەن قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەر ءانشىسى حاميتتى قايتالاي ساحناعا شاقىرامىن. ءبىزدىڭ قازاقتا * «ات پەن ءان قازاقتىڭ قوس قاناتى» دەگەن ماقال بار ەكەن. ەندەشە، سول قازاقتىڭ ءانشى ۇلى حاميتتىڭ تامىلجىعان قازاق اندەرىن ورىنداپ بەرۋىن سۇرايمىن!»، – دەيدى.
(*«ءبىزدىڭ قازاقتا» دەگەن سوزىنە قاتتى ريزا بولدىم دەيدى حاميت اعا – اۆتور)
جوۋ ىنلايدىڭ وتىنىشىنەن كەيىن حاميت «قاراتورعاي» ءانىن شىرقاعاندا ول قاتتى اسەرلەنىپ، ساحناعا قايتا شىعىپ، حاميتتى قۇشاقتاپ، قولىن الىپ تۇرىپ: «ەكەۋىمىز قوس داۋىسپەن ءبىر ءان ورىنداساق»، – دەيدى جايدارى جۇزىنەن كۇلكى ەسىپ. حاماڭ مەن جوۋ ىنلاي سول ارادا «ءبىز كەلەمىز داڭعىل جولدا»، «توڭكەرىسشىلدەر ماڭگى جاسىل قاراعايداي» دەگەن ەكى ءاندى ورىنداپ، ساحنادان تۇسەدى.
ءيا، قازاق ونەرىنە دەگەن قانداي عاجاپ قۇرمەت ەدى بۇل!
وسىنشاما قۋانىشتى ساتتەرى بولعان حاميت اعا قانداي باقىتتى جان، وسىنداي ۇرپاعى بولعان قازاق قانداي قاسيەتتى ەدى. قاراپ وتىرساق حاميتتىڭ انشىلىك ونەرى شىنىندا وزگەشە ءبىر ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكپەن جانە ەرەكشە تابيعي دا كوركەم ساحنالىق كورىنىسپەن ۇشتاسىپ، دارالىق تانىتىپ تۇرادى.
ماسەلەن، ءان ايتىپ تۇرعانداعى بەت-بەينەسىنىڭ وزىنەن ۇلكەن ءبىر قۇبىلىستى بايقاۋعا بولادى. ول مەيلڭ حالىق ءانىن، مەيلى، قازىرگى اۆتورلىق اندەردى ورىنداسىن، تۋىندىنىڭ تۇلعاسىمەن، قۇرىلىسىمەن بىرگە قۇبىلىپ، تابيعاتىمەن تابىسىپ كەتەدى. ەركىن دە ەركە اۋەنمەن اۋەلەتىپ سالعاندا ءاننىڭ تيپتىك بوياۋ مانەرىن تاۋىپ جانە ونى وزىندىك ساحنالىق ميميكاسىمەن قاۋىشتىرىپ، قاسيەتتەندىرىپ جىبەرەدى. قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرا سالعان اسەم اندەردى تىڭداعان سايىن تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. ەتي وتىرىپ ەسىڭ شىعا ەلىگىپ، شالىقتاپ، شارىقتاپ كەتەسىڭ. بىردە ماجاۋراساڭ، بىردە ماسايراپ ماڭعازدانىپ قالاسىڭ. انە، سويتە وتىرىپ العىسىڭدى ايتقىڭ كەلەدى، ماقتاعىڭ كەلەدى، ماقتانعىڭ كەلەدى...
مەن قازاقشا ءان ايتامىن
مەيلى قاي مەملەكەت، قاي ولكە، قانداي ورىن ساحناسىنا كوتەرىلگەندە ەڭ كەمىندە ءبىر ءاندى قازاقشا ورىنداماي كەتپەيتىن حاميت «ءوز-ءوزىڭدى سىيلاساڭ، جات جانىنان تۇڭىلەر»، «ءوز اعاسىن اعالاي الماعان، كىسى اعاسىن جاعالاي الماس»، «اۋەلى ءوزىن تۇسىنبەگەن ادام، وزگەنى ءار كەز تۇسىنە المايدى» دەپ كەلەتىن اتا ءسوزىن جۇرەكتە ساقتاپ، جاڭىلماي جاتتاپ كەلەدى.
قىتاي مەملەكەتى قۇرىلعاندىعىنىڭ 35 جىلدىعىن تويلاۋ بويىنشا وتكىزىلگەن ساۋىق كەشكە 35 ۇلتتىڭ وكىلدەرى شاقىرىلىپ، قازاق ۇلتى اتىنان حاماڭ بەيجىڭگە جول الادى. ورتالىققا بارعاننان كەيىن باسقا دا ساپتاستارىمەن جولىعىپ، كەلەسى ساۋىق كەشتىڭ دايىندىق جۇمىستارىمەن جۇرگەندە كەش ۇيىمداستىرۋشىلار ءار ۇلتتان كەلگەن 35 انشىگە قىتايشا ءان ورىنداۋ تالابىن قويىپ، وزدەرىنشە سىرتتاي شەشىپ تاستايدى. سودان ساۋىق كەشكە ءبىر كۇن قالعان ءتۇنى بۇل شارانى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ۇلتتىق ىستەر مينيسترلىگى، مادەنيەت مينيسترلىگى، مەملەكەت قورعانىس مينيسترلىگى، راديو-تەلەۆيدەنيا مينيسترلىگى قاتارلى جەتى ورىننىڭ مينيستر باسشىلارى ارتيستەرمەن جولىعىپ، ولارعا كەشكى قوناعاسى بەرەدى. ءدال وسى كەشتە «دەيتىن جەرىمە ەندى كەلگەن شىعارمىن» دەپ سىباعالى سوزدەرىن سايلاپ العان حاميت توستىن كوتەرىپ مينيسترلەر الدىنا بارىپ، اۋەلى ءسوز سويلەۋ رۇقساتىن الىپ، ءسوز باستايدى.
«قۇرمەتتى مينيستر مىرزالار! مەن ءوز الدىنا ءتىلى بار، ءدىنى بار، نەشە مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحى بار، الەمگە تانىس اسقاقتاتا سالار ءانى بار قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىمىن. پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا وسىندا شاقىرىلىپ، ونەر كورسەتكەلى كەلىپ وتىرمىن. ەگەر بۇل جولى ءبىز ارقايسىمىز ءوز انا تىلىمىزدە ءان شىرقاپ قايتساق، وندا مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق ساياساتى ءتىپتى دە كورنەكىلەنە تۇسپەس پە ەدى. وسى استانانىڭ وزىندە سان مىڭداعان قىتاي انشىلەر بار. بۇل جولى بىزگە قىتايشا ءان ورىنداۋ تالابىن قويىپ اۋرە بولعانشا، سولارعا نەگە ورىنداتا سالمادىڭىزدار؟»، – دەپ تازا دا جاتىق قىتاي تىلىمەن ءوز ويىن ورتاعا تاستايدى. سوندا نە دەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ قالعان مينيسترلەر جاعى: «وي، ءبىز ول جاعىنان حابارسىز ەكەنبىز»، – دەپ ءبىر-بىرلەرىنە قاراسادى.
– «ەندەشە، سىزدەر بىلمەگەن بولساڭىزدار – دەپ ءسوزىن قايتا جالعاعان حاماڭ، – مەن بۇل جولى ءسوزسىز قازاقشا ءان ايتامىن. ويتكەنى، بۇل ساپاردا ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى اتىنان استاناعا كەلىپ وتىرمىن. ەگەر تالابىمدى ورىنداماساڭىزدار، قازىر-اق قايتىپ كەتۋىمە بولادى»، – دەيدى.
باسشىلار اقىرى حاميتتىڭ تالابىن ورىندايدى. سونىمەن حاماڭ «قارعاش»، «ءبيپىل» قاتارلى حالىق اندەرىن شىعانداتا شىرقاپ، شينجياڭعا ورالادى.
سىرگەجيار
بىرلەسكەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى ك. ۆالدحەيم قىتايدا ساپاردا بولعان كەزىندە قىتاي مەملەكەتتىك ازاتتىق ارميا باس ساياسي باسقارماسىنىڭ ءان-بي ۇيىرمەسى قويعان كونتسەرتتى تاماشالاپ وتىرىپ، سول ۇيىرمەنىڭ قۇرامىنداعى ۇزدىك انشىلەردەن ءان ايتۋدىڭ عىلىمي قاعيداسى تۋراسىندا ءبىلىم الىپ، ەندى ءبىر جاعىنان ۇيىرمەگە ءانشى بولىپ قىزمەت ىستەپ جاتقان حاميتتىڭ ءانىن تىڭداعان سوڭ: «مەن بارعان ەلدەردەگى مەن ەستىگەن انشىلەردىڭ اندەرىنىڭ ىشىندەگى ورىنداۋ شەبەرلىگى مەن ساحنالىق كورىنىستە، داۋىستىڭ اسقاقتىعى مەن تابيعي تاتتىلىگى جاعىنان ءان پاتشاسى ەكەن»، – دەپ باعا بەرگەنىندەي، حاميت شىنىندا كۇلى قازاقتىڭ ماقتانىشى ەدى.
ەگەر ءار سالا، ءار كاسىپتەگى حاميت تەكتەس ۇزدىك ورەلى، ونەرلى دارا تۋعان دارىن يەلەرى بولماسا، وندا ءبىز تەكتەس قيىر قونىپ، شەت جايلاعان ازعانتاي حالىقتى باسقالار بىلمەگەن دە، تانىماعان دا بولار ەدى-اۋ.
يللاھي، ءىسىمىز ىلگەرى باسىپ، مىنە وسىنداي تۇعىرى بيىك تۇلكەتەر تۋا بەرسىن دەپ تىلەيسىز.
ۇلتىمىزدا «باس ەكەۋ بولماي، مال تورتەۋ بولمايدى» دەيتىن ءتامسىل بار. ەندەشە، اياۋلى اتا-اناسىنان تىرىدەي ايىرىلسا دا تۋعان ەلىنەن ايىرىلماعان حاماڭ قاسيەتتى حالقىنىڭ تىلەۋلەستىگىندە، قازىرگى كەزدە ۇيعىر ۇلتىنىڭ بۇلبۇلى اتانىپ، مەملەكەتتىك «ءبىرىنشى دارەجەلى ارتيست» اتاعىن العان ءجاميلا قۇربانقىزىمەن 1968 جىلدىڭ تامىز ايىندا باس قۇراپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ، شاڭىراق كوتەرەدى.
انە سودان باستاپ، وتباسىنا باقىت ورناپ، كىشكەنتاي وتاۋىنان سۇيكىمدى ءسابي ءۇنى كوتەرىلىپ، بالالى ءۇي بازار بولىپ قۇت ۇيالاعان حاميت وتباسى – اسەم ءاننىڭ بەسىگىنە اينالىپ كەتتى. تەڭىن تاۋىپ، تەڭدەسسىز قۋانىشقا شومىپ، جۇبى جاراسقان جۇبايلار دومبىراعا تاعىلعان قوس ىشەكتەي ۇندەسىپ، حالقىنىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، ەلىنىڭ ەركەسى بولىپ، قۇشاقتارى گۇلگە تولىپ، ارىنداي العا تارتتى.
تاريحتا بولەك سەنىڭ تۇعىرىڭ،
ۇلىلىعى ۇمىتىلماس ۇلىنىڭ.
ۇرپاقتاردىڭ جۇرەگىندە جاتتالىپ،
عاسىرلارمەن جالعاسادى عۇمىرىڭ.
ساحنانىڭ ءسانى بولعان، جان اعا،
ساحارانىڭ ءانى بولعان، جان اعا.
ىزگىلىگىڭ ىزەت بولسا باباعا،
ىزدەنىسىڭ ۇلگى بولار بالاعا.
سوقپاقتارىڭ وي سالادى ساناعا،
اياۋلىم-اي، اردىقتىم-اي، جان اعا!
جان اعا!
سەرىك ءابىلۇلى.
اقىن، ديكتور، سازگەر
