«شەرتەر» قانداي اسپاپ؟

4868
Adyrna.kz Telegram

قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى قانشاما زەرتتەلدى دەسەك تە، ۇلتتىق  ونەرىمىزدىڭ، سونىڭ ىشىندە مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ ءالى دە ءسوز ەتەتىن تانىمدىق ماسەلەلەرى ورتايعان ەمەس. كوبىنە  ورىنداۋشىلىق باعىتتا دايىندالىپ جاتقان كۇيشى  ماماندارىمىزدىڭ كونە مادەنيەتىمىزدىڭ قىر-سىرىنا كەلگەندە كىبىرتىكتەي بەرەتىنى جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى كاسىبي زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ تايعاناقتاپ جاتاتىن كەزدەرى دە كەزدەسەدى.ء بىرىنىڭ كونە مادەنيەتىمىزگە تەرەڭدەۋ ءۇشىن تاريحي-ەتنوگرافيالىق ءبىلىمى جەتىسپەسە، ەكىنشىسىنىڭ تاريحي-مادەني  قۇبىلىستاردىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن جەتە يگەرمەۋى كەدەرگى تۋدىرىپ جاتادى. سونىڭ سالدارىنان ءباسپاسوز بەتتەرىندە قيسىنعا كەلمەيتىن، كەيدە جاساندى، ءتىپتى ارتىق پىكىرلەر دە بوي كورسەتىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى زەرتتەۋدە ەلەۋلى كەدەرگىلەر تۋدىرىپ كەلەدى. بۇل تۇستا ءبىز ءبىر عانا ماسەلەنى كوتەرىپ، شەرتەر اسپابىنىڭ تابيعاتى تۋرالى وي ساباقتاماقپىز.

وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە  شەرتەر اسپابى كەلىپ قوسىلعان ەدى. ورىس ەتنوگرافى س.بولوتوۆ، سۋرەتشىلەر  ب.زالەسسكي (1865) جانە  س.دۋدين (1902) مالىمەتتەرىندە «قوبىز» دەگەن اتاۋمەن بەرىلگەن مۋزىكالىق اسپاپتى ب.سارىباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» (1980) اتتى ەڭبەگىندە شەرتەرگە ۇقساتقانى بار. ونىسى   عىلىمي بولجام تۇرىندە ايتىلعان پىكىر بولاتىن. بىراق ودان بەرگى جەردە جارىق كورگەن «ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا» (2007, 9-ت.، 501-ب.), «قازاق مادەنيەتى» (2005, 635-636-ب.) اتتى انىقتامالارعا  ب.سارىباەۆ ۇسىنعان وسى بولجام عىلىمي اكسيوما رەتىندە ەنگىزىلىپ، اسپاپ اتاۋىنىڭ شەرتىپ تارتۋعا بايلانىستى تۋعانى كورسەتىلۋمەن كەلەدى.

ب.سارىباەۆ ۇسىنعان بولجامنان بەرى 35 جىل وتسە دە، وسى كەزگە دەيىن ءبىر ماماننىڭ دۇرىس ياكي بۇرىس دەگەن پىكىرى ايتىلماپتى.  سوعان قاراماستان بۇگىندە مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىندا شەرتەر كلاسى اشىلىپ، ماماندار دايارلانىپ  جاتىر. سوناۋ 70-جىلدارى قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتار وركەسترىندە قولدانىلعان ءۇش ىشەكتى پريما اسپابىنىڭ ورنىن قازىردە ءۇش ىشەكتى شەرتەر اسپابى باستى. مۋزىكالىق اسپاپتاردى جەتىلدىرۋ رەتىنەن مۇنى قۇپتاۋعا بولار، بىراق قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان مۋزىكالىق اسپابى رەتىندە قابىلداۋدىڭ ءالى دە انىقتايتىن، ارنايى ءسوز ەتەتىن ماسەلەلەرى جوق ەمەس.

حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىن زەرتتەگەن ب.سارىباەۆ ىزدەنىستەرىن جوققا شىعارمايمىز. بىراق تانىمدىق ۇدەرىستىڭ ءاربىر ساتىسى  بۇل ماسەلەگە جاڭا تالاپتار قويىپ وتىراتىنى دا شىندىق. ارينە، قازاقتىڭ باتىرلىق، عاشىقتىق، تاريحي جىرلارى مەن اڭىز-ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن مۋزىكالىق اسپاپ اتاۋلارىن جاڭعىرتىپ، ماتەريالدىق مادەنيەتكە اينالدىرىپ، ادىرنا، جەتىگەن، شەرتەر تەكتەس كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ جاڭا كونسترۋكتسيالارىن ويلاپ تابۋعا بولادى. سولاي جاسالىپ تا جاتىر. بىراق ولارعا ارحايكالىق سيپات بەرىپ، حالقىمىزبەن سان عاسىرلار بويى بىرگە جاساپ كەلە جاتقان كونە اسپاپتار رەتىندە باعالاۋ ءۇشىن ناقتى دالەلدەر قاجەت بولادى. سونداي اسپاپتاردىڭ ءبىرى – شەرتەر.

شىعىستاعى مونوديالىق (جالعىز داۋىستى) مۋزىكا ايماعىنا ەنەتىن قازاق حالقىندا ورىس، گرۋزين اندەرىنە ءتان كوپ داۋىستى اۋەندەر بولماسا، كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بولعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى. مۋزىكالىق اسپاپتارداعى كوپ ىشەكتەردىڭ تاريحي-تاجىريبەلىك قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرمەي جاتىپ،  كوپ ىشەكتىڭ كوپداۋىستىلىققا قاتىسى شامالى دەپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس.  باسقاشا ايتار بولساق، قوساۋىزدى مىلتىقتىڭ قاتارىنان قوس دىبىس شىعارۋعا مۇمكىندىگى جوق، ول جەكە-جەكە اتىلۋعا ءتيىس. مۇنداي جاعدايدا  مىلتىقتى سىڭاراۋىز ەمەس،  قوساۋىزدى ەتىپ جاساۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ كەز كەلگەن حالىقتىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى تۋدىرعان زاتتار ءومىر قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداسا كەرەك. مادەني ءومىر تاجىريبەسىندە كوپ ىشەككە قاجەتتىلىك بولعان ەكەن، دەمەك كوپ داۋىستى مۋزىكا ۇلگىلەرى تۋعا ءتيىس. ماتەريالدىق مادەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى، تاريحيلىق پەن لوگيكالىق پرينتسيپتەردىڭ تۇتاستىعى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى.

بىراق بىزدەگى جاعداي باسقاشا. ءۇش ىشەكتى شەرتەر نەمەسە دومبىرا بولعان دەپ جۇرگەندەر اتالعان اسپاپتاردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مۋزىكالىق رەپەرتۋارىنا كەلگەندە ءۇنسىز قالادى. ءتىپتى بولماسا قوس ىشەككە ارنالعان كۇيلەرگە تاعى ءبىر ىشەك — بۋردون قوسىپ، قالايدا ءۇش ىشەككە جەتكىزۋگە تىرىسادى. مۇنى بۇگىنگى ىزدەنىس رەتىندە قابىلداۋعا بولار. ال تەرەڭنەن تامىر تارتقان مادەني قۇبىلىس رەتىندە باعالار بولساق، ونىمىز ەتنوگرافيا عىلىمىنىڭ  تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىن جاساندىلىق بولىپ شىعادى. ەگەر اسپاپ ەل اراسىندا كەڭىنەن قولدانىس تاۋىپ، داستۇرگە ەنىپ كەتكەن بولسا، وندا ورىندالعان مۋزىكالىق شىعارمالار – كۇيلەر بولۋعا ءتيىس. جالپى كۇيى جوق مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بولۋى، ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. مۇنداي پىكىردىڭ ارتى ءبىر-اق تۇتام: عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مۋزىكالىق رەپەرتۋارى جوق، ءۇش داۋىستىڭ ءبىر-بىرىنەن دارالانىپ تۇرعانى دا شامالى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، ادەتتە حالىق داستۇرىندە مۋزىكالىق اسپاپ اتاۋلارى  ولاردىڭ قۇرىلىس-كونسترۋكتسياسىنان، كەيدە شىعاراتىن دىبىس بوياۋىنان (تەمبرىنەن)    تۋىندايدى: قياق — قيسىق، دۋتار — قوس ىشەك، دومبىرا — داڭعىرا، قوبىز —  قاۋىز، ت.ب. بولىپ كەتە بارادى. ال، دىبىس شىعارۋ — شەرتۋ، تارتۋ، قاعۋ تاسىلدەرىنەن تۋىندايتىن  مۋزىكالىق اسپاپ اتاۋلارى الەم حالىقتارىنىڭ تاجىريبەسىندە كەزدەسە بەرمەيتىن وتە سيرەك قۇبىلىس. وسىنى مۇقيات ەسكەرۋ قاجەت.

شەرتەر اسپابىنىڭ اتاۋى ءۇش ىشەكتى جەكە-جەكە قۋالاپ، شەرتىپ تارتۋدان تۋعان دەگەن قيسىنعا جۇگىنەر بولساق، حالىق شىعارماشىلىعىندا ءۇش ىشەكتى ءبىر مەزگىلدە قاعىپ تارتۋعا تيىم سالىنعان بولىپ شىعادى. مۇنىڭ قيسىنى، عىلىمي لوگيكاسى قايسى؟ شەرتىپ، الما-كەزەك تارتۋعا بولاتىن ىشەكتەردى ءبىر مەزگىلدە  جالپىلاي جاناپ ۇرىپ تارتۋعا نەگە بولماسقا؟

ءۇش ىشەكتى ءبىر مەزگىلدە قوزعالىسقا كەلتىرىپ گيتارا سەكىلدى تارتار بولساق، شىعىس حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىندە بولماعان كوپداۋىستى اككوردتىق جۇيە تۋماق. مۇنىڭ اتى  قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىن ەۋروپالىق مادەنيەتكە تەڭەۋ بولىپ شىعادى. كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتا الما-كەزەك شەرتىپ تارتۋعا بولادى دا، بارلىق ىشەكتەردى ءبىر مەزگىلدە قوزعالىسقا كەلتىرۋگە بولمايدى دەپ جۇرگەندەردىڭ تىرەلەتىن تىعىرى – وسى.  مۇنداي جاعدايدا ءبىز  ءبىر داۋىستى مونوديالىق مادەنيەت ايماعىنان شىعىپ، كوپداۋىستى جۇيەگە ەنگەن بولامىز. بىراق وعان ناقتى دالەلىمىز دە، ەڭ باستىسى، مۋزىكالىق رەپەرتۋارىمىز دا جوق. تەك كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپابىمىز بولعان دەگەن عىلىمي تايانىشى مەن تىرەگى جوق جالاڭ پىكىر عانا قالادى.

حالىق مۋزىكاسىن عاسىرلار بويعى مادەني-ەتنوگرافيالىق ۇدەرىستەن تىس قاراستىرۋعا بولمايدى.  ارعى جەردە تۇركى، بەرتىن كەلە يسلام ايماعىنا ەنگەن   حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىندا ۇقساستىقتار وتە كوپ. مۇنى تاريحي-گەنەتيكالىق تەكتەستىك دەيمىز. ول بىردە اسپاپتاردىڭ كونسترۋكتسياسىنان،  بىردە اتاۋلارىنان كورىنىس بەرەدى.

وسى رەتتەن كەلگەندە «شەرتەر» ءسوزىنىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟ ونىڭ سەمانتيكاسى راسىندا دا شەرتىپ تارتۋعا بايلانىستى تۋعان با، الدە ودان الدەقايدا تەرەڭدە جاتىر ما؟ ال  ەتيمولوگيالىق قۇرىلىمى قانداي؟

ورتالىق ازيا، كاۆكاز، يران  حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە نازار سالار بولساق، كوپتەگەن اسپاپتاردىڭ اتاۋلارى «تار» ءسوزى ارقىلى جاسالاتىنىن كورەمىز. مۇنداعى «تار» — ىشەك دەگەن ۇعىم بەرەدى. ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتاردى  ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن ولاردىڭ الدىنا سان ەسىمدەر قوسىلىپ وتىرعان:

ەكتار – ءبىر ىشەكتى

دۋتار – قوس ىشەكتى

سەتار – ءۇش ىشەكتى

چارتار – ءتورت ىشەكتى

پياندجتار – بەس ىشەكتى

شەشتار – التى ىشەكتى.

بۇل  شىعىس حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق  مادەنيەتىندە تۇراقتى سيپاتقا يە بولعان قۇبىلىس.  وسىنداعى  چارتار — شەرتەر سوزدەرىنىڭ ۇقساستىعى ايقىن. ەگەر يران مادەنيەتىندەگى «چارتار»  ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى ءتور ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتى بىلدىرسە، بىزدەگى «شەرتەر» نەگە ءۇش ىشەككە قاتىستى بولىپ تۇر؟

ءۇش ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپقا كەلگەندە شىعىس مادەنيەتى «سەتار» تەرمينىن قولدانعان. سوندا «چارتار» مەن «شەرتەر» سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسىنداعى بۇل ايىرماشىلىقتىڭ سىرىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولار ەدى؟ «چار» – ءتورت، «تار» – ىشەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەسەك، قازاق ۇعىمىنداعى «شەرتەر» نەنى بىلدىرمەك؟«شەر» – شەرتۋ دەگەن كۇندە، ءسوزدىڭ ەكىنشى بۋىنى («تەر») نەنى بىلدىرمەك؟

يران، ازەربايجان ەلدەرى چارتار اسپابىنىڭ ەتيمولوگياسىن ونىڭ قۇرىلىسىمەن بايلانىستىرسا، بىزدەگى اتاۋدىڭ سەمانتيكالىق ماعىناعا جۇگىنۋىنىڭ سىرى نەدە؟ بۇل شىعىسقا ءمالىم كونە اتاۋدى ۇندەستىگىنە بايلانىستى قازاق تىلىنە قاراپايىم بەيىمدەۋ عانا ما، الدە وزگەشە عىلىمي نەگىزدەمەسى بار ما؟

چارتار – شەرتەر سوزدەرىنىڭ ۇندەستىگى ايقىن. الايدا العاشقىسىنىڭ ىشەكتەرى تورتەۋ بولسا، بىزدەگى شەرتەردىڭ ىشەگى نەگە ۇشەۋ؟

مىنە، ءبىر عانا مۋزىكالىق اسپاپ اتاۋىنىڭ توڭىرەگىندە كوپتەگەن داۋلى، عىلىمي شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەردىڭ توبەسى قىلتيىپ وتىر. مۇنداي سايكەسسىزدىكتەر ءالى دە تىزبەكتەلىپ شىعا بەرەدى. ولاردىڭ   سىرىن اشپايىنشا تانىم تۇگەل ءارى تولىق بولمايدى.

بۇگىندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى زەرتتەۋدىڭ جاڭا بەلەستەرى كورىنىپ وتىر. ەندىگى جەردە ءبىر عانا ورىنداۋشىلار دايىنداي بەرمەي، عىلىمي ىزدەنىستەردى وسى تانىمدىق ارنالارعا قاراي بۇرۋ قاجەت. ءاربىر تاريحي-مادەني تاجىريبە كورىنىستەرى ارتىنان عىلىمي نەگىزدە جيناقتالىپ وتىرۋى شارت. بۇگىنگى عىلىمي تانىمنىڭ قوعام الدىنا قوياتىن تالاپتارىنىڭ ءبىرى — وسى.


تىنىسبەك قوڭىراتباي،

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى،

پروفەسسور

 

پىكىرلەر