Qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıeti qanshama zertteldi desek te, ulttyq ónerimizdiń, sonyń ishinde mýzykalyq aspaptarymyzdyń áli de sóz etetin tanymdyq máseleleri ortaıǵan emes. Kóbine oryndaýshylyq baǵytta daıyndalyp jatqan kúıshi mamandarymyzdyń kóne mádenıetimizdiń qyr-syryna kelgende kibirtikteı beretini jasyryn emes. Tipti kásibı zertteýshilerimizdiń taıǵanaqtap jatatyn kezderi de kezdesedi. Biriniń kóne mádenıetimizge tereńdeý úshin tarıhı-etnografııalyq bilimi jetispese, ekinshisiniń tarıhı-mádenı qubylystardyń damý zańdylyqtaryn jete ıgermeýi kedergi týdyryp jatady. Sonyń saldarynan baspasóz betterinde qısynǵa kelmeıtin, keıde jasandy, tipti artyq pikirler de boı kórsetip júr. Osynyń bári aınalyp kelgende ulttyq mádenıetimizdi zertteýde eleýli kedergiler týdyryp keledi. Bul tusta biz bir ǵana máseleni kóterip, sherter aspabynyń tabıǵaty týraly oı sabaqtamaqpyz.
Ótken ǵasyrdyń 80-jyldary qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıetine sherter aspaby kelip qosylǵan edi. Orys etnografy S.Bolotov, sýretshiler B.Zalesskıı (1865) jáne S.Dýdın (1902) málimetterinde «qobyz» degen ataýmen berilgen mýzykalyq aspapty B.Sarybaev óziniń «Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary» (1980) atty eńbeginde sherterge uqsatqany bar. Onysy ǵylymı boljam túrinde aıtylǵan pikir bolatyn. Biraq odan bergi jerde jaryq kórgen «Ulttyq enıklopedııa» (2007, 9-t., 501-b.), «Qazaq mádenıeti» (2005, 635-636-b.) atty anyqtamalarǵa B.Sarybaev usynǵan osy boljam ǵylymı aksıoma retinde engizilip, aspap ataýynyń shertip tartýǵa baılanysty týǵany kórsetilýmen keledi.
B.Sarybaev usynǵan boljamnan beri 35 jyl ótse de, osy kezge deıin bir mamannyń durys ıakı burys degen pikiri aıtylmapty. Soǵan qaramastan búginde mýzykalyq oqý oryndarynda sherter klasy ashylyp, mamandar daıarlanyp jatyr. Sonaý 70-jyldary Qurmanǵazy atyndaǵy ult aspaptar orkestrinde qoldanylǵan úsh ishekti prıma aspabynyń ornyn qazirde úsh ishekti sherter aspaby basty. Mýzykalyq aspaptardy jetildirý retinen muny quptaýǵa bolar, biraq qazaq halqynyń kóneden kele jatqan mýzykalyq aspaby retinde qabyldaýdyń áli de anyqtaıtyn, arnaıy sóz etetin máseleleri joq emes.
Halqymyzdyń mýzykalyq aspaptaryn zerttegen B.Sarybaev izdenisterin joqqa shyǵarmaımyz. Biraq tanymdyq úderistiń árbir satysy bul máselege jańa talaptar qoıyp otyratyny da shyndyq. Árıne, qazaqtyń batyrlyq, ǵashyqtyq, tarıhı jyrlary men ańyz-ertegilerinde kezdesetin mýzykalyq aspap ataýlaryn jańǵyrtyp, materıaldyq mádenıetke aınaldyryp, adyrna, jetigen, sherter tektes kóp ishekti mýzykalyq aspaptardyń jańa konstrýkııalaryn oılap tabýǵa bolady. Solaı jasalyp ta jatyr. Biraq olarǵa arhaıkalyq sıpat berip, halqymyzben san ǵasyrlar boıy birge jasap kele jatqan kóne aspaptar retinde baǵalaý úshin naqty dálelder qajet bolady. Sondaı aspaptardyń biri – sherter.
Shyǵystaǵy monodııalyq (jalǵyz daýysty) mýzyka aımaǵyna enetin qazaq halqynda orys, grýzın ánderine tán kóp daýysty áýender bolmasa, kóp ishekti mýzykalyq aspaptardyń bolǵanyn qalaı túsinýge bolady. Mýzykalyq aspaptardaǵy kóp ishekterdiń tarıhı-tájirıbelik qajettiligin túsindirmeı jatyp, kóp ishektiń kópdaýystylyqqa qatysy shamaly dep júrgender de joq emes. Basqasha aıtar bolsaq, qosaýyzdy myltyqtyń qatarynan qos dybys shyǵarýǵa múmkindigi joq, ol jeke-jeke atylýǵa tıis. Mundaı jaǵdaıda myltyqty syńaraýyz emes, qosaýyzdy etip jasaýdyń qandaı qajettiligi bar? Kez kelgen halyqtyń materıaldyq mádenıeti týdyrǵan zattar ómir qajettiliginen týyndasa kerek. Mádenı ómir tájirıbesinde kóp ishekke qajettilik bolǵan eken, demek kóp daýysty mýzyka úlgileri týýǵa tıis. Materıaldyq mádenıet úlgileriniń damý erekshelikteri, tarıhılyq pen logıkalyq prınıpterdiń tutastyǵy osyndaı oıǵa jeteleıdi.
Biraq bizdegi jaǵdaı basqasha. Úsh ishekti sherter nemese dombyra bolǵan dep júrgender atalǵan aspaptardyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan mýzykalyq repertýaryna kelgende únsiz qalady. Tipti bolmasa qos ishekke arnalǵan kúılerge taǵy bir ishek — býrdon qosyp, qalaıda úsh ishekke jetkizýge tyrysady. Muny búgingi izdenis retinde qabyldaýǵa bolar. Al tereńnen tamyr tartqan mádenı qubylys retinde baǵalar bolsaq, onymyz etnografııa ǵylymynyń talaptaryna saı kelmeıtin jasandylyq bolyp shyǵady. Eger aspap el arasynda keńinen qoldanys taýyp, dástúrge enip ketken bolsa, onda oryndalǵan mýzykalyq shyǵarmalar – kúıler bolýǵa tıis. Jalpy kúıi joq mýzykalyq aspaptyń bolýy, ómir súrýi múmkin emes. Mundaı pikirdiń arty bir-aq tutam: ǵasyrlar boıy qalyptasqan mýzykalyq repertýary joq, úsh daýystyń bir-birinen daralanyp turǵany da shamaly. Bul – bir.
Ekinshiden, ádette halyq dástúrinde mýzykalyq aspap ataýlary olardyń qurylys-konstrýkııasynan, keıde shyǵaratyn dybys boıaýynan (tembrinen) týyndaıdy: qııaq — qısyq, dýtar — qos ishek, dombyra — dańǵyra, qobyz — qaýyz, t.b. bolyp kete barady. Al, dybys shyǵarý — shertý, tartý, qaǵý tásilderinen týyndaıtyn mýzykalyq aspap ataýlary álem halyqtarynyń tájirıbesinde kezdese bermeıtin óte sırek qubylys. Osyny muqııat eskerý qajet.
Sherter aspabynyń ataýy úsh ishekti jeke-jeke qýalap, shertip tartýdan týǵan degen qısynǵa júginer bolsaq, halyq shyǵarmashylyǵynda úsh ishekti bir mezgilde qaǵyp tartýǵa tıym salynǵan bolyp shyǵady. Munyń qısyny, ǵylymı logıkasy qaısy? Shertip, alma-kezek tartýǵa bolatyn ishekterdi bir mezgilde jalpylaı janap uryp tartýǵa nege bolmasqa?
Úsh ishekti bir mezgilde qozǵalysqa keltirip gıtara sekildi tartar bolsaq, shyǵys halyqtarynyń mýzykalyq mádenıetinde bolmaǵan kópdaýysty akkordtyq júıe týmaq. Munyń aty qazaq halqynyń mýzykalyq mádenıetin eýropalyq mádenıetke teńeý bolyp shyǵady. Kóp ishekti mýzykalyq aspapta alma-kezek shertip tartýǵa bolady da, barlyq ishekterdi bir mezgilde qozǵalysqa keltirýge bolmaıdy dep júrgenderdiń tireletin tyǵyry – osy. Mundaı jaǵdaıda biz bir daýysty monodııalyq mádenıet aımaǵynan shyǵyp, kópdaýysty júıege engen bolamyz. Biraq oǵan naqty dálelimiz de, eń bastysy, mýzykalyq repertýarymyz da joq. Tek kóp ishekti mýzykalyq aspabymyz bolǵan degen ǵylymı taıanyshy men tiregi joq jalań pikir ǵana qalady.
Halyq mýzykasyn ǵasyrlar boıǵy mádenı-etnografııalyq úderisten tys qarastyrýǵa bolmaıdy. Arǵy jerde túrki, bertin kele ıslam aımaǵyna engen halyqtardyń mýzykalyq aspaptarynda uqsastyqtar óte kóp. Muny tarıhı-genetıkalyq tektestik deımiz. Ol birde aspaptardyń konstrýkııasynan, birde ataýlarynan kórinis beredi.
Osy retten kelgende «sherter» sóziniń maǵynasy neni bildiredi? Onyń semantıkasy rasynda da shertip tartýǵa baılanysty týǵan ba, álde odan áldeqaıda tereńde jatyr ma? Al etımologııalyq qurylymy qandaı?
Ortalyq Azııa, Kavkaz, Iran halyqtarynyń mýzykalyq mádenıetine nazar salar bolsaq, kóptegen aspaptardyń ataýlary «tar» sózi arqyly jasalatynyn kóremiz. Mundaǵy «tar» — ishek degen uǵym beredi. Túrli mýzykalyq aspaptardy bir-birinen ajyratý úshin olardyń aldyna san esimder qosylyp otyrǵan:
ektar – bir ishekti
dýtar – qos ishekti
setar – úsh ishekti
chartar – tórt ishekti
pıandjtar – bes ishekti
sheshtar – alty ishekti.
Bul shyǵys halyqtarynyń mýzykalyq mádenıetinde turaqty sıpatqa ıe bolǵan qubylys. Osyndaǵy chartar — sherter sózderiniń uqsastyǵy aıqyn. Eger ıran mádenıetindegi «chartar» sóziniń etımologııasy tór ishekti mýzykalyq aspapty bildirse, bizdegi «sherter» nege úsh ishekke qatysty bolyp tur?
Úsh ishekti mýzykalyq aspapqa kelgende shyǵys mádenıeti «setar» termınin qoldanǵan. Sonda «chartar» men «sherter» sózderiniń etımologııasyndaǵy bul aıyrmashylyqtyń syryn qalaı túsindirýge bolar edi? «Char» – tórt, «tar» – ishek degen maǵynany bildiredi desek, qazaq uǵymyndaǵy «sherter» neni bildirmek?«Sher» – shertý degen kúnde, sózdiń ekinshi býyny («ter») neni bildirmek?
Iran, azerbaıjan elderi chartar aspabynyń etımologııasyn onyń qurylysymen baılanystyrsa, bizdegi ataýdyń semantıkalyq maǵynaǵa júginýiniń syry nede? Bul shyǵysqa málim kóne ataýdy úndestigine baılanysty qazaq tiline qarapaıym beıimdeý ǵana ma, álde ózgeshe ǵylymı negizdemesi bar ma?
Chartar – sherter sózderiniń úndestigi aıqyn. Alaıda alǵashqysynyń ishekteri tórteý bolsa, bizdegi sherterdiń ishegi nege úsheý?
Mine, bir ǵana mýzykalyq aspap ataýynyń tóńireginde kóptegen daýly, ǵylymı sheshimin tappaǵan máselelerdiń tóbesi qyltıyp otyr. Mundaı sáıkessizdikter áli de tizbektelip shyǵa beredi. Olardyń syryn ashpaıynsha tanym túgel ári tolyq bolmaıdy.
Búginde ulttyq mádenıetimizdi zertteýdiń jańa belesteri kórinip otyr. Endigi jerde bir ǵana oryndaýshylar daıyndaı bermeı, ǵylymı izdenisterdi osy tanymdyq arnalarǵa qaraı burý qajet. Árbir tarıhı-mádenı tájirıbe kórinisteri artynan ǵylymı negizde jınaqtalyp otyrýy shart. Búgingi ǵylymı tanymnyń qoǵam aldyna qoıatyn talaptarynyń biri — osy.
Tynysbek QOŃYRATBAI,
Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq
ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi,
professor
