«قامبار باتىر» – قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىق جىرى. جىردىڭ 19 نۇسقاسى بۇگىنگى ۇرپاققا جەتتى. جىردىڭ باستى تاقىرىبى – جەر مەن ەل نامىسىن قورعاۋ. «قامبار باتىر» جىرى باتىردىڭ ەسەيىپ، ەل قامقورلىعى بولعان تۇسىنان باستالادى. نەگىزگى كەيىپكەر وقيعاعا ارالاسپاس بۇرىن ءازىمبايدىڭ قيساپسىز مول بايلىعى، ونىڭ التى ۇلى جانە سۇلۋ قىزى – نازىمنىڭ ءسان-سالتاناتى ماراپاتتالادى.
ونان سوڭ قىز بالانى ەسەيگەنشە ماپەلەپ، كۇتىپ ەركەلەتە ءوسىرىپ، ال ۇلكەيگەن كەزىندە ەسكى زاماننىڭ قۇدالاسۋ سياقتى قاتاڭ زاڭىنا كوندىرە سالاتىن ادەت-عۇرىپقا قايشى ءبىر وقيعا باياندالادى. ول – ءازىمبايدىڭ ءوز قىزىنا جار بولاتىن كىسىنى نازىمنىڭ وزىنە تاڭداتۋى. توعىز قابات تورقادان قىناما قامزول كيگەن نازىمنىڭ تولقىعان كوڭىلى كەرەمەتتەي اسەرلى بەرىلەدى. التىن تۇعىر ۇستىندە اق تۇيعىنداي ەرىككەن قىزدىڭ كوركەم ساۋلەسى كوپكە تۇسەدى. توتىقۇستاي تۇرلەنگەن نازىم قىز قاراكوك جورعاعا كۇيمەلى اربانى جەككىزىپ، سايران قۇرادى. ەرتە تۋعان باعىلانداي بولىپ ۋىزىنا جارىعان نازىمنىڭ تولىقسىعان تۇسىندا «قاسقا مەن جايساڭ، بەكتەردىڭ» بىرىنە دە نازار اۋدارماۋى جىر وقيعاسىن قويۋلاتا تۇسەدى. مىنە، وسى ارادا عانا تويعا كەلمەگەن قامبار ەسىمى ءبىرىنشى رەت اتالادى. قامبار اتا-اناسى مەن اۋىل جۇرتىنىڭ بار سەنگەنى جالعىز ءوزى ەكەندىگىن جولبارىسپەن ايقاسقاندا دا، نازىم قۇرعان ورمەكتەن وتەردە دە، نازىمنىڭ شاقىرۋ سوزىنەن كەيىن كەرى قايرىلعاندا دا قايتالاپ ايتىپ وتىرادى. «توقسان ءۇيلى توبىردى» اسىراپ وتىرعان اڭشى، ساياتشى كەدەي جىگىت ەلدەن اسقان باي قىزىنا تەڭ ەمەسپىن دەپ ويلايدى. ءبىر جامان كەلىپ مالى كوپ، الىپ كەتسە ايىرىپ. قايعىمەنەن باسىلار، ات باسىنداي جۇرەگىم، – دەيتىن قامباردىڭ ءسوزى – بۇعان دالەل. كەيىن نازىممەن سويلەسىپ قالعانىن كورىپ قالىپ، قىزدىڭ اعالارى – قوراز، دوراز، قارىمساق، قابىرشاقتار قامباردى كەمىتىپ، نامىسىنا تيەدى. الايدا باتىردىڭ ازاماتتىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى كوزگە تۇسەدى. ەپوستاعى ۇيلەنۋ سارىنىنىڭ بولەكشەلىگى – باتىردىڭ سىناققا قاتىسپاۋى، تانىسۋعا العاشقى قادام مەن باسقوسۋ نيەتىنە قىز تاراپىنان عانا ارەكەتتەردىڭ جاسالۋى شىنايى باياندالادى. نازىم تاراپىنان وزىنە دەگەن ىقىلاس-كوڭىلدى سەزىنگەنىمەن، قامبار وعان قۇلاي كەتپەيدى. قايتا نەعۇرلىم ودان بويىن اۋلاق ۇستاۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن تابادى. «وسىعان كوڭىلىم ءبولىنىپ، ۇمىتىپ كەتسەم جۇرتىمدى، قۇدايدىڭ مەنى ۇرعانى»، – دەيتىن باتىردىڭ ويىنا قاراپ قامباردىڭ ەل-جۇرت قامىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىندىعىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. اڭگىمەنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى قالماق حانىنىڭ نازىم قىزدى تارتىپ الامىن دەپ كەلگەن تۇسىندا شيەلەنىسە تۇسەدى. ءازىمبايدى جۇدەتىپ، سانسىز قولدى تۇنەتىپ، جەرىمنىڭ ءشۇيىن قاشىرىپ، بەرەكەسىن كەتىرىپ، كۇيەۋمىن دەپ نازىمعا، شىنتاقتايسىڭ مامىقتى، اياعىڭدى كوسىلىپ، – دەپ قارامانعا كەلىپ قامباردىڭ ءۋاج ايتۋى، جەكپە-جەككە شاقىرۋىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. سۇلۋ نازىمدى زورلىقپەن الماق بولعان قالماق حانى تىنىش ەلگە شابۋىل جاساعاندا ءازىمباي قامباردى كومەككە شاقىرادى. «قويعا كىردى ءبىر ءبورى، بورىكتىرە قىرادى، تالاي قالماق سۇلادى»، – دەيتىن جولدار ەل ءۇشىن قامباردىڭ ءازىر ەكەندىگىن اڭعارتادى. جاۋدىڭ قالىڭ نوكەرىنىڭ قىزىل قانىن جوسىلتىپ اعىزادى. باي دا ءمىندى ءبىر اتقا، جوق تا ءمىندى ءبىر اتقا، – دەپ باستالاتىن جىر جولدارىنان قامبار باتىر جاۋىن جەڭىپ، جاقىنىن جات جەرلىكتەن ازات ەتكەن تۇستاعى مامىراجاي ءومىر، بايى مەن كەدەيى مۇددەلەس، شات-شادىمان تۇرمىس كورسەتىلەدى. بۇل ورايدا جىردىڭ كوركەمدىك كەستەسىندە ايرىقشا تەڭەۋلەردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى رەتىندە تۇلپارى بىلايشا سۋرەتتەلەدى: موينىڭ التىن تاياقتاي، قامىستاي ەكى قۇلاعىڭ، ءتورت اياعىڭ قازىقتاي، توڭكەرگەن كەسە تۇياعىڭ، سۇلۋلىعىڭ سۇمبىدەي. قامباردىڭ قارا قاسقا اتى بۇدان كەيىن ۇشقان قۇستان وزاتىن ەرەكشە جۇيرىك، الىس جولعا القىنباي جەتەتىن قايراتتى بولىپ بەينەلەنەدى. وسى ورايدا قارا قاسقا اتتىڭ شابىسى شامادان تىس كوتەرمەلەي سۋرەتتەلەدى. استىنداعى بەدەۋى، سۋىتۋى تۇسكەن سوڭ، قۇيىنداي شاڭى بۇرقىراپ، ۇشقان قۇسپەن جارىستى. اتقان وقتاي زىرقىراپ، قىلادى جاقىن الىستى. سونىمەن قوسا باتىردىڭ تىلەگىن، دۇشپاننىڭ پيعىلىن سەزەتىن قاسيەتى دە بار بولىپ شىعادى. قىسىلتاياڭ تۇستاردا «ءتىل ءبىتىپ» سويلەپ، اقىل-كەڭەس تە بەرە الاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ال باتىردىڭ ءوز باسىنا قاتىستى «اش بورىدەي جالتاقتاپ، نار بۋراداي الىستى»، «جولبارىستاي شيرىعىپ»، ت.ب. مەتافورالى تەڭەۋلەر قولدانىلادى. باتىرلىق جىرلارعا ءتان كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل-كۇي ساتتەرىن، ىشكى بۋىرقانعان تولعانىس يىرىمدەرىن بىلدىرەتىن ديالوگ، مونولوگتار ايتارلىقتاي كوركەمدىك جۇك كوتەرىپ تۇر. ماسەلەن، نازىم مەن قامباردىڭ، قامبار مەن قاراماننىڭ، كەلمەمبەت پەن ءازىمبايدىڭ ءتىل قاتىسۋلارى ارقىلى وبرازداردىڭ مىنەزدەمەسى تولىق تانىلادى. قالماق حانى قارامان بەينەسى بالامالاۋ ادىسىمەن تىكەلەي سۇڭقارعا، قۇماي جۇيرىك تازىعا، ال نازىم – كولدەگى ۇيرەك، قازعا، التايى قىزىل تۇلكىگە ۇقساستىرادى. جىرداعى ءداستۇرلى قۇدالىق سالتىنا قاتىستى رامىزدىك ۇعىمداردىڭ ءارتۇرلى فورمالارى دا كوڭىل اۋدارارلىق. ماسەلەن، كۇيەۋدى «التىن سۇڭقارعا»، قالىڭدىقتى «قازعا بالاپ»، سۇڭقارعا ءىلدىرۋ ارقىلى قۇدا ءتۇسۋدى تۇسپالداۋ – كونە زاماندارداعى ميفتىك تۇسىنىكتەرمەن تامىرلاس. تاعى بىردە «قالىڭدىق – قىزىل تۇلكى»، «كۇيەۋ – جۇيرىك تازى» نەمەسە قالىڭدىق – پىسكەن تۇينەك، كۇيەۋ – وتكىر كەزدىك تۇسىنىكتەرى كوركەمدىك وبرازدارعا ناقتى مىسال بولا الادى. اسىرەسە، باتىردىڭ ەرلىگى مەن نازىم سۇلۋدىڭ كەلبەتىن ماداقتاعان تۇستا ۇلعايتۋ (گيپەربولا) مەن اسىرەلەۋ (گروتەسك) دە مول ورىن الادى. جىردا «تۇسكە دەيىن ىلگەنى، توبەدەي بولىپ قالادى» دەپ قامباردىڭ اڭشىلىق قاسيەتىن دارىپتەسە، ەندى بىردە جولبارىسپەن الىسقان ءساتىن «قىرىق قادام جەردەن اسىردى» دەپ جۇرەكتىلىگىن، قولىنىڭ قۋاتتىلىعىن اسىرەلەي سيپاتتايدى. تىپتەن اڭ-قۇس اتاۋلىنىڭ مەرگەننىڭ اتىنىڭ سىبدىرىن ەستىگەن بويدا قاشىپ، جاسىرىنادى دەگەن جولدار دا بار. جاۋىن اشكەرەلەپ، جاعىمسىز وبرازىن شەگىنە جەتكىزە شەبەر بەينەلەۋدىڭ وزىق ۇلگىسى – كەلمەمبەتتىڭ ساتيرالىق پورترەتى. «قۇلاعى كەسىلىپ، قۇنتيعان»، «مۇرنى كەسىلىپ شۇنتيعان»، «مويىنى قىل ىشەكتەي قۋارىپ»، «توقپاقتاي باسى سىمپيعان»، «كوزى قويانداي بادىرايىپ»، «بەتى بۇيرەكتەي بۇلتيىپ»، «ەكى تاناۋى قازىلعان ىندەي ۇڭىرەيگەن» جاننىڭ كەسكىن-كەلبەتىنە ىستەگەن ءىسى ۇيلەسە كەتەدى. ويتكەنى قالماق حانىنىڭ جاندايشاپتارىنىڭ ءبىرى كەلمەمبەت – ەل اراسىن ءبۇلدىرىپ جۇرەتىن، الايدا وزىنەن كۇشتىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايتىن ۇنامسىز ادام. قالماقتى قىرىپ-جويىپ، قانىن شاشىپ بولىپ، اق وردادا قامبار دەمالىپ وتىرعان كەزدە نازىم كەلىپ: «جانىم قۇربان، كوزىمە كورىنبەيدى سىزدەي ءبىر جان»، – دەپ ءوزىنىڭ ىنتىقتىعىن بىلدىرەدى. دۇنيە-بوقتىڭ ازدىعىن، قايراتتى جىگىت ەلەي مە؟! ساقا قىلعان بار ما ەكەن، قورعاسىن قۇيىپ كەنەيگە، جانى بار كىسى قوناققا، قىز شاقىرسا كەلمەي مە؟! – دەيتىن اقىلدى، وجەت، سۇلۋ نازىمنىڭ كوڭىلى قاشان دا قامباردا. جاۋدى جەڭگەن قۋانىشتىڭ ۇستىندە ءازىمباي قىزى نازىمدى قامبارعا قوسادى. «كۇمىستەن كەرەگەسى، ۋىعى – التىن، وڭاشا سەگىز قانات تىكتى ءۇيدى قوسىلىپ ەكى اسىلزات ويناپ-كۇلدى، وتىرىپ مۇقىش مولدا نەكە قيدى. كەدەيدىڭ جالعىز اتتى زامانى دەپ، دۇشپاننىڭ دالاداعى ءىشى كۇيدى». توي سالتاناتىنىڭ عاجاپ كورىنىستەرى دە، جاقسىلىقتى كورە المايتىنداردىڭ ىشتارلىعى دا كوركەم تىلمەن باياندالادى. قىز نازىم شىقتى بۇراڭداپ، ون سەگىز تولعان جاسىنا. قىز نازىم شىقتى باسىنا، سالدىرىپ بيىك مۇنارا، قىز نازىم شىقتى بۇراڭداپ، كامشات بورىك كەلىسىپ، بريلليانت قويدى باسىنا. نازىم قىزدىڭ سۇلۋلىعى، بايلىعى تويعا جينالعانداردى ايتارلىقتاي ءتانتى ەتەدى. جىردا نازىمنىڭ اجار-كوركى ون ءتورتىنشى ايداي، اشىلعان گۇلدەي، كىرسىز قاعازداي دەگەن تەڭەۋلەرمەن سيپاتتالادى. «قامبار باتىردا» جىرلاناتىن وقيعالار وتە ەرتەدەگى ومىردەن ەلەس بەرەدى. وسىعان بايلانىستى جىر تىلىندە ءومىر تىرشىلىگىنە، تۇرمىس-سالتقا، ادەت-عۇرىپقا قاتىستى بۇرىن پايدالانىلىپ كەلگەن، قازىر قولدانىلمايتىن پەشەنە، مەدەت، كۇرزى، دۋلىعا، الماس تايا، شەرى، حاديسا سياقتى سوزدەر كەزدەسەدى.
نۇرلان قۇمار،
"انا ءتىلى"
