اريلەر ماسەلەسى جونىندە بىردەن-ءبىر عانا سۇيەنەتىن جازبا دەرەكتەر – «ريگۆەدا» جانە «اۆەستا» كىتاپتارى. وسى تۋىندىلار – اريلەر دەپ اتالاتىن ەتنوستىڭ تاريحى مەن تۇرمىسى ساۋلەلەنگەن زورواستريلەردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى. ب.ز.ب. VI-IV عاسىرلاردا «اۆەستا» پارسى تىلىندە جازىلسا، ب.ز. XIII-XIV عاسىرلارىندا ونىڭ پارسى تىلىندە جازىلعان نۇسقاسى بىزگە جەتكەن. پارسى ءتىلى ۇندىەۋروپالىق تىلدەر توبىنا جاتادى.
مورفولوگيالىق جولمەن زەرتتەگەندە دۇنيەجۇزىندەگى بارشا حالىقتاردىڭ تىلدەرى گرامماتيكالىق قۇرىلىسىنىڭ ۇقساستىعى بويىنشا 10 ۇلكەن ءتىل توبىنا بولىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ۇندىەۋروپالىق تىلدەر توبى. بۇل توپقا ەۋروپانىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ تىلدەرى تۇگەل كىرەدى.سونىڭ ىشىندە پارسى (يران) ءتىلى دە بار. وسى لينگۆيستيكالىق بىرلىككە سۇيەنىپ، «اۆەستانىڭ» بىزگە جەتكەن نۇسقاسى پارسى تىلىندە بولعاندىقتان، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اريلەردىڭ شىققان تەگى الدىڭعى ازيا (وتانى) دەپ، ەۋروپا قۇرلىعىنداعى ۇندىەۋروپالىق ءتىل سەمياسىنا جاتاتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ ەجەلگى بابالارى اريلەر بولاتىنىن قاعاز بەتىنە تولتىردى. ولاردىڭ نەگىزگى سۇيەنەتىن دەرەكتەرى – شىعارمانىڭ پارسى تىلىندە جازىلۋى. ولاي بولسا، ەۋروتسەنتريستەر «اۆەستا» كىتابىنىڭ مازمۇنىنداعى كەشەندى دەرەكتەرگە كوڭىل بولمەي، ماسەلەنى بىرجاقتى قاراۋمەن كەلە جاتىر. وسىنداي كوزقاراستاعى ەۋروتسەنتريستەردىڭ پىكىرلەرى تاريحتا بىلاي تۇجىرىمدالعان: «ەدينستۆەننو وپراۆداننىم ي پرينياتىم ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆ ناۋكە ياۆلياەتسيا پريمەنەنيە تەرمينا اري پو وتنوشەنيۋ ك پلەمەنام ي نارودام، گوۆورياششيم نا يندويرانسكيح يازىكاح (ۆوستوچنوي ۆەتۆەي يندوەۆروپەيسكوي سەمي)».
كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە اشىق ايتىلعان. ەۋروتسەنتريستەر ۇزاق جىلداردان بەرى اريلەر ماسەلەسىن تەك ۇندىەۋروپالىق تىلگە نەگىزدەلىپ، وسى ءتىل توبىندا سويلەيتىن تايپالار مەن حالىقتاردىڭ باباسى بولعان دەگەن عىلىمي تۇجىرىمداما جاساعان. مىنە، وسى تۇجىرىمداما ءالى كۇنگە دەيىن الەم تاريحىندا ۇستەمدىك ەتۋدە. بۇل ماسەلەنى بىرجاقتى قاراۋدىڭ ناتيجەسىندە ونى عىلىمي تۇرعىدان تۇبەگەيلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ورتالىق ازيا تۇرىكتەرى ەجەلدەن الدىڭعى ازيانى مەكەندەگەن پارسىلارمەن كەشەندى قارىم-قاتىناستا بولعان. پارسىلاردان شىققان عۇلامالار تۇرىك ءتىلىن جاقسى بىلسە، تۇرىك عۇلامالارى دا سولاي پارسىشا جازعان، سويلەگەن. سوندىقتان بىزگە جەتكەن «اۆەستا» كىتابى ەرتەدەگى تۇركى تىلىنەن پارسى تىلىنە كوشىرىلگەن بولۋى دا مۇمكىن. «اۆەستا» كىتابىنىڭ اۆتورى ءالى انىقتالماعان. بۇل ماسەلەنىڭ ءالى تۇبەگەيلى شەشىلمەگەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت.
بۇل تۇجىرىمنىڭ عىلىمي نەگىزى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، اريلەر ماسەلەسىن قايتا قارايتىن ۋاقىت كەلدى. بىرىنشىدەن، «اۆەستا» كىتابىندا جازىلعان اري تايپالارى مەن حالىقتاردىڭ كەشەندى تۇرمىسىن نەگىزگە الىپ، ولاردىڭ وربىگەن مەكەنىن، تابيعي، ساياسي، ەكونوميكالىق جانە رۋحاني مادەنيەتتەرىن تالداپ، زەرتتەپ، ءبىر عىلىمي تۇجىرىم شىعارۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، ءحىح عاسىردا، اسىرەسە، حح عاسىردا ارحەولوگيا عىلىمى دامىپ، العاشقى ادامداردىڭ وربىگەن كونە قۇرلىقتاردى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيادا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كەڭىنەن جۇرگىزىلىپ، جاڭادان تاس، قولا، تەمىر جانە ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرى اشىلدى. ناتيجەسىندە بۇرىن حابارىمىز بولماعان جاڭالىقتار توپتالىپ، وتە باي ارحەولوگيالىق دەرەكتەر جينالدى. ارحەولوگيا تاريح عىلىمىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى. حح عاسىرداعى بەلگىلى اعىلشىن ارحەولوگى گ.چايلد وسى عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن: «ارحەولوگيا پرويزۆەلا پەرەۆوروت ۆ يستوريچەسكوي ناۋكە. ونا راسشيريلا پروسترانستۆەننىي گوريزونت يستوري پوچتي ۆ توي جە ستەپەني، ۆ كاكوي تەلەسكوپ راسشيريل پولە زرەنيا استرونومي. ونا ۆ سوتني راز ۋۆەليچيلا دليا يستوري پەرسپەكتيۆۋ ۆ پروشلوە، توچنو تاك جە، كاك ميكروسكوپ وتكرىل دليا بيولوگي، چتو زا ۆنەشنيم وبليكوم بولشيح ورگانيزموۆ سكرىۆاەتسيا جيزن مەلچايشيح كلەتوك. ناكونەتس، ونا ۆنەسلا تاكيە جە يزمەنەنيا ۆ وبەم ي سودەرجانيە يستوريچەسكوي ناۋكي، كاكيە راديواكتيۆنوست ۆنەسلا ۆ حيميۋ. پرەجدە ۆسەگو، ارحەولوگيا يمەەت دەلو پرەيمۋششەستۆەننو س پوۆسەدنەۆنىمي پرەدمەتامي پراكتيچەسكوگو پريمەنەنيا، پريسپوسوبلەنيامي ي يزوبرەتەنيامي، تاكيم، كاك دوم، وسۋشيتەلنىە كاناۆى، توپورى ي ت.د.، كوتورىە سامي پو سەبە وكازالي زناچيتەلنو بولەە گلۋبوكوە ۆليانيە نا جيزن گورازدا بولشەگو چيسلا ليۋدەي، چەم ليۋبوە سراجەنيە يلي زاگوۆور، نو زانيماتسيا كاتورىم ۋچەنىە-يستوريكي پرەجدە سچيتالي نيجە سوبستۆەننوگو دوستوينستۆا»، – دەپ تاماشا تۇجىرىمداعان
عۇلامانىڭ ارحەولوگيالىق جەتىستىكتەردى تالداپ، قورىتقان پىكىرىن سول كۇيىندە كەلتىردىك. ول ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ سوڭعى عاسىرلارداعى جەتىستىكتەرىن تالداپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، عىلىمي تۇجىرىمداعان. ادام بالاسىنىڭ العاشقى داۋىرلەرىن زەرتتەۋدە بۇل عىلىم وتە باي كەشەندى جيىلعان دەرەكتەردى جيناپ، كونە زاماننىڭ تاريحىن ساۋلەلەندىرۋدە شەشۋشى قىزمەت اتقارادى. وسى ارتەفاكتىلەرگە نەگىزدەلىپ، جەر شارىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ العاشقى تاريحى جارىق كوردى. ءحىح-حح عاسىرلارداعى پالەوليت، قولا، تەمىر جانە ورتاعاسىرلىق داۋىرلەر بويىنشا وتە باي ارحەولوگيالىق دەرەكتەر جينالدى. بۇل عىلىمي بۇلاقتار بۇرىن جارىق كورگەن كەيبىر تۇجىرىمداردى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. وعان قوسىمشا، كەيىنگى جىلداردا الەمدىك مۇراعاتتاردان وتە باي جازبا دەرەكتەر تابىلدى. مىنە، وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىنىڭ كەيبىر كونەرگەن پروبلەمالارىن قايتا قارايتىن تاريحي كەزەڭ كەلدى. سولاردىڭ ءبىرى – اريلەر ماسەلەسىنە دەگەن جاڭا كوزقاراس.
«اريلەر دەگەنىمىز كىمدەر؟» دەگەن سۇراق ءحىح عاسىردا تاريح عىلىمىندا كوتەرىلىپ، «اۆەستا» كىتابىنىڭ ۇندىەۋروپالىق (پارسى) تىلىندە جازىلعانىنا سۇيەنىپ، كونە زاماندا اريلەر يراندىق تايپالار بولىپ، جايىلىم مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان دەگەن پىكىرگە كەلگەن. بۇل تۇجىرىم مەيلىنشە كونەرگەن، ونى بۇگىنگى تاڭدا مويىنداۋ قيىن.
حح عاسىردىڭ تاريحشىلارى «اريلەردىڭ وربىگەن وتانى» ماسەلەسىن كوتەرگەندە، وعان قاتىسۋشىلاردىڭ پىكىرى ەكىگە بولىنگەن. ءبىرىنشىسى ۇندىەۋروپالىق كوزقاراستى ۇستانىپ، اريلەردىڭ وربىگەن جەرى الدىڭعى ازيا مەن ەۋروپا قۇرلىعى دەسە; ەكىنشىلەرى اريلەردىڭ وتانى ورتالىق ازيا ەكەندىگىن ايتقان.
بۇل ماسەلە بويىنشا، ۇندىەۋروپالىق باعىتتاعى عالىمدار باسىم تۇسكەن: «اۆەستا» كىتابىنىڭ پارسى تىلىندە جازىلعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ەۋروتسەنتريستەر كوپتەگەن ەڭبەكتەردى جاريالادى. ۇندىەۋروپالىق اعىلشىن سانسكريتولوگ ۋ.دجونس: «ۆىسكازال ۋتۆەرجدەنيە، چتو در. – يندوەۆروپەيسكي يازىك سانسكريت، در. – گرەچ.، لاتينسكي، پەرسيدسكي ي نەكوتورىە در. يازىكي يمەيۋت وبششەە پرويسحوجدەنيە». عالىمنىڭ بۇل پىكىرىنە قاراعاندا، ۇندىەۋروپالىق ءتىل توبىنا كىرەتىن تىلدەردىڭ جالپى تەگى، ءتۇبىرى ءبىر ەكەنىن تۇجىرىمداعان. وسى پىكىر ەۋروتسەنتريستەر، اسىرەسە، نەمىس ۇلتشىلدارى تاراپىنان قولداۋ تاپقان، ۇندىەۋروپالىق تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە نەمىستەردىڭ اتا-بابالارى اريلەر بولاتىنى تۋرالى تۇجىرىمداما جاساپ، ونى فاشيستىك گەرمانيانىڭ يدەولوگياسىنا اينالدىرعان. ولاردىڭ پىكىرلەستەرى بولىپ اتالاتىن عالىمدار: ا.ۆ.شلەگيا، ف.بوپپا، لاسسەن سياقتى فاشيستىك گەرمانيانىڭ يدەولوگتارى حالقىنىڭ «تەگى اريلەر» دەگەن تۇجىرىمدى قالىپتاستىرىپ، گيتلەر باسقارعان گەرمانيانىڭ، ونىڭ وداقتاس ەلدەرىنىڭ حالىقتارىنىڭ باستارىن اينالدىرعان. بۇل يدەولوگيانىڭ فاشيستىك گەرمانيانىڭ ساربازدارى مەن وفيتسەرلەرىنىڭ ساناسىن ۋلاعانىن الەم حالىقتارى بىلەدى. بۇل تۋرالى جازعان مەرزىمدى باسىلىمدار، كىتاپتار مەن ماقالالاردىڭ ناقتىلى سانىن بەلگىلەۋ قيىن شىعار. بىراق ولاردىڭ مازمۇنى بىرەۋ-اق بولىپ، «اريلەردىڭ ۇرپاقتارى – نەمىستەر» دەگەن قيالي تۇجىرىمدى ۋاعىزداعان.
ۋ.دجونستىڭ پىكىرى بويىنشا، ۇندىەۋروپالىق ءتىل سەمياسىندا سويلەيتىن حالىقتاردىڭ تىلدەرىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر بولىپ، ولاردىڭ سولتۇستىك ءۇندىستاننان باتىسقا قاراي ورنالاسقانى تىلگە تيەك ەتىلگەن. بىراق ءۇندىستاننىڭ بارلىق حالقىنىڭ ءتىلى ۇندىەۋروپالىق ءتىل توبىنا جاتپايدى، تەك ونىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى بولىكتەرىنىڭ تىلدەرى عانا جاتادى. ءۇندىستاننىڭ باسىم كوپشىلىك حالىقتارى دراۆيد ءتىل توبىندا سويلەيدى. «دراۆيد ءتىل سەمياسىندا وڭتۇستىك ءۇندىستاننىڭ، تسەيلون ارالىنىڭ ءبىر بولىگىندە مەكەندەۋشىلەر سويلەيدى. ولار – تەلۋگ، تاميل، كاننار، مالايايا جانە ت.ب.». سولاي بولسا، ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن مەكەندەگەن حالىقتارىنىڭ تىلدەرى ۇندىەۋروپا ءتىل سەمياسىنا جاتسا، ولار ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ورتالىق ازيا جانە باتىسىنداعى اۋعانستان، يران ەلدەرىمەن شەكتەسكەن جەرلەردەگى حالىقتاردىڭ تىلدەرى وسى ءتىل سەمياسىنا كىرگەن. ونىڭ سەبەبى، باتىس كورشىلەرى ۇندىستەردىڭ تىلىنە اسەر ەتكەن بولسا، نەگە سولتۇستىك كورشىلەرىنىڭ وڭتۇستىك كورشىلەرىنە ونداي اسەرى بولماعان. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەجەلدەن ءۇندىستان حالىقتارى بارلىق كورشىلەرىمەن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم-قاتىناستا بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ناسىلشىلدىك سارىنىنداعى عالىمدار اريلەردىڭ وتانى – ەۋروپا، ونىڭ ىشىندە سكانديناۆيا (اۆستر. عالىمى ك.پەنكا), سولتۇستىك گەرمانيانىڭ (نەمىس فيلولوگى گ.حورت), دۋناي وڭىرلەرى (اعىلشىن عالىمدارى گ.دجايلس، ە.راپسون) جانە ت.ب. ناسىلدىك سارىنداعى عالىمدار تەك ۇندىەۋروپالىق تىلگە نەگىزدەلىپ، اريلەردىڭ وربىگەن گەوگرافيالىق ايماعى ەۋروپا قۇرلىعى بولىپ، ونىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىن مەكەندەگەنىنە توقتالعان. ولار اريلەردى باسقا قۇرلىقتاردان ءوربىدى دەۋگە اۋىزدارى بارماي، قالاي بولسا دا وسى ەۋروپا قۇرلىعىنان شىعارماۋ ءۇشىن بارلىق كۇشتەرىن سالعان.
ەۋروتسەنتريستەر، ونىڭ ىشىندەگى ناسىلدىك سارىنداعى عالىمدار ورتالىق ازيادان شىعىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جانە جازبا دەرەكتەرمەن ساناسپاي، بۇل ايماقتىڭ ەتنوستارىن جاپپاي كوشپەلىلەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، ولارعا «جابايىلار» دەگەن ايدار تاعۋمەن كەلە جاتىر. بىراق شىندىق ءبارىبىر ءوزىنىڭ كۇشىنە ەنەدى. بۇل ايماقتىڭ شىنايى تاريحى الداعى ۋاقىتتا جازىلادى جانە ەۋروتسەنتريستەردىڭ تەرىس پىكىرلەرىنە سوققى بەرەدى.
ەكىنشى كوزقاراستى قولداعان ەۋروپالىق عالىمداردىڭ اراسىنان شىققان، ناسىلدىك پىكىردە بولماعان عالىمدار: نەمىس فيلولوگى ت.بەنفەي، اعىلشىن ارحەولوگى گ.چايلد. ولاردىڭ سانى ونشا كوپ بولماسا دا، تاريحي دەرەكتەردى كەشەندى قاراستىرىپ، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان سوزىلىپ جاتقان كەڭ دالامەن سولتۇستىك كاۆكاز ايماقتارىن اريلەردىڭ جايلاعان جەرلەرى دەگەن پىكىرلەرىن ايتقان. ءسويتىپ، بۇل عالىمداردىڭ اريلەر پروبلەماسىن شەشۋدە شىندىققا ءبىرشاما جاقىنداعانىن بايقايمىز. ولار اتالعان گەوگرافيالىق ايماقتار اريلەردىڭ ۇرپاقتارى بولعان سكيفتەردىڭ، سارماتتاردىڭ وتانى ەكەنىن العا تارتقان. سەبەبى وسى پىكىردى ۇستانعان عالىمدار جينالعان وتە باي ارتەفاكتىلەرگە سۇيەنگەن.
بۇل پىكىردى قولداۋشىلاردىڭ ءىرى وكىلى – گ.چايلد. حح عاسىردىڭ بەلگىلى ارحەولوگتارىنىڭ ءبىرى چايلد ۆير گوردان (1892-1957 ج.ج.) ەدينبۋرگتە، لوندوندا پروفەسسور بولىپ، عىلىمي، پەداگوگيكالىق جۇمىس اتقارعان. نەگىزىنەن، ارتەفاكتىگە سۇيەنىپ، العاشقى قوعامدى جانە ونىڭ مادەنيەتىن زەرتتەگەن. ول، اسىرەسە، ەۋروپاداعى العاشقى قوعامعا ءتيىستى ارتەفاكتىلەردى تالداپ، ءوزىنىڭ قۇندى ەڭبەكتەرىن جازعان: «نا زارە ەۆروپەيسكوي تسيۆيليزاتسي» (1925 ج.); «سوتسيالنايا ەۆوليۋتسيا» (1951 ج.); «ۆوسستانوۆلەنيە پروشلوگو» (1956 ج.). وسى ەڭبەكتەرىندە گ.چايلد اريلەردىڭ وربىگەن جەرى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى دالالار بولۋى كەرەك دەگەن تۇجىرىم جاساعان. عۇلامانىڭ بۇل پىكىرلەرى وسى ايماقتا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە تابىلعان ارتەفاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن. بۇل ايماق تۇركىتىلدەس سكيف ەتنوستارىنىڭ تاراعان جەرى ەكەنىن ارتەفاكتى مەن جازبا دەرەكتەر دالەلدەيدى.
گ.چايلدتىڭ پىكىرىن شىعىسقا قاراي جالعاستىرىپ، اريلەردىڭ وتانى ورتالىق ازيا قۇرلىعى دەپ قاراعان عالىمدار كوبىرەك بولعان. ولاردىڭ اراسىندا ءۇندىستاندى زەرتتەۋشى نەمىس عالىمدارى م.ميۋللەر، ە.مەيەر، ب.گ.تيلاك، ن.ك.ساستري جانە ت.ب. بولعان. م.ميۋللەر مەن ە.مەيەرلەر اريلەر ورتالىق ازيادان شىققان دەسە، ب.گ.تيلاك سولتۇستىك سىبىردەن وربىگەن دەگەن پىكىر بىلدىرگەن. ال ن.ك.ساستري بولسا، ولاردىڭ تيبەت ولكەسىن جايلاعانىن ايتقان. ورتالىق ازيادان شىققان دەگەن پىكىردى ءبىلدىرۋشى عالىمدار «اۆەستا» كىتابىنداعى تىلدەن باسقا ماعلۇماتتاردى ەسكەرىپ، قولىنداعى ازدى-كوپتى ارتەفاكتىلەرگە سۇيەنىپ، اريلەردىڭ وتانىن انىقتاۋدا ءبىراز شىندىققا جاقىن تەوريالىق تۇجىرىمداردى جازىپ قالدىرعان.
اتتارى اتالعان عۇلامالاردىڭ پىكىرلەرى ەرتەدەگى قىتاي جازبا دەرەكتەرىمەن ۇندەس كەلەدى. بەلگىلى سينولوگ باحاددين وگەل «ۇلى ءحۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحى» كىتابىنىڭ «سولتۇستىك باتىس تايپالارى. ءحۇندار مەن تۇرىكتەر» اتتى بولىمىندە مىناداي پىكىر جازعان: «ءبىزدىڭ بۇل كىتاپتاعى نەگىزگى زەرتتەۋ ءادىسىمىز بەلگىلى، ايقىن فاكتىلەردەن، بەلگىسىز، بۇلدىر ۋاقىت تۇڭعيىعىنا قاراي بويلاي ەنۋ بولماق. وسىدان بىلاي قاراي كەلتىرەر دەرەكتەرىمىز قاي حالىقتىڭ قاي جەردە ءومىر سۇرگەندىگىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى. قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنا تارالعان بۇل مادەنيەتتىڭ موڭعولدارعا ەشبىر قاتىسى بولعان ەمەس… بۇلاردان كەيىنگى تۇرىك تايپالارىنىڭ اتا-بابالارى بولعاندىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. تاريحتا العاش كورىنە باستاعان داۋىردەن، ياعني ب.ز.ب. ءىىى مىڭ جىلدان كەيىنگى ارالىقتا دا باستاپقى ماعىنالىق سيپاتىن ساقتاپ قالدى… بۇل ماڭداعى تايپالار تۋ باستا اڭشىلار ەدى. كەلە-كەلە مال شارۋاشىلىعى باسىم ورىنعا شىعا باستادى. بيداي، تارى قاتارلى داقىلدار دا ەگىلەتىن بولدى. سيىر كوپتەپ باعىلاتىن. الايدا ولاردىڭ كۇنكورىسى جىلقى شارۋاشىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى بولدى… ەرتەرەكتە بۇل ماڭايدا ءومىر سۇرگەن تايپالاردى حيەنيۋن جانە حۋننۋ دەپ اتايتىن بولعان. قىتايلىقتار بۇلاردى كەيىنگى حۋنداردىڭ اتا-بابالارى بولار دەگەن تۇيىندە. ال ولاردىڭ وتىرىقشىلانعان بولىكتەرى ءبىرجولا ورنىعىپ، قالالار سالدى، قورعاندار تۇرعىزىپ، بەكىنىستەرگە بەكىندى… تاريحتا تۇرىكتەنگەن تيبەتتەر دە، تيبەتتەنگەن تۇرىكتەر دە از بولماعانى جايلى دەرەكتى الدا كورەسىزدەر».
عۇلامانىڭ حۋندار مەن تۇرىكتەر تۋرالى ايقىن پىكىرلەرى قىتاي دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەن. جوعارىداعى اتالعان عالىم ن.ك.ءساستريدىڭ اريلەردىڭ بابالارى تيبەتتەن شىقتى دەۋىنىڭ نەگىزى بار ەكەنىن بايقايمىز. ونى ورىس تاريحشىسى ك.ا.ينوسترانتسەۆ تە ءوزىنىڭ «حۋننۋ ي گۋننۋ» دەگەن ەڭبەگىندە گۋنداردى تۇركىتىلدەس حالىقتارعا جاتقىزىپ، ولاردىڭ باتىسىن-گۋنندەر، شىعىسىن-حۋننۋلەر دەپ ەكىگە بولگەن. سولاي بولسا، گۋننۋلەر مەن ءحۇننۋلار باتىستان شىعىسقا قاراي تارالىپ، ۇلان-بايتاق جەرلەردى يەلەنىپ، قىتاي شەكاراسى مەن تيبەتتەرمەن ارالاسىپ جاتقانى تاريحي شىندىققا كەلەدى. وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەرتەدەگى سكيفتەردىڭ ۇرپاقتارى وسى حۋننۋ مەن گۇننۋلەر، ولاردىڭ جالعاسى – يەمەنەكتەر. بۇل ەتنوستار قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىنەن شىعىس تۇركىستاندى تۇگەل يەلەنگەن تۇركىتىلدەس حالىقتار بولىپ، قىتاي جانە تيبەت ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساعان.
ب.ز.ب. IV-II مىڭ جىلداردا اريلەر سولتۇستىك-باتىس ءۇندىستاندى جاۋلاپ العانى تۋرالى كوپتەگەن تاريحي ادەبيەتتەردە جازىلعان. بىراق اريلەردىڭ ۇندىستانعا كۇشپەن باسىپ كىرگەنىن دالەلدەيتىن ايتارلىقتاي دەرەكتەر كەلتىرىلمەگەن. سوندىقتان اريلەردىڭ ۇندىستانعا جۇرگىزگەن باسقىنشىلىق ساياساتىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر جانە اشىقتان-اشىق جوققا شىعارۋشىلار وزدەرىنىڭ ويلارىن بىلدىرگەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ عىلىمي پىكىرلەرى بويىنشا اريلەر بەيبىتشىلىك جولمەن وڭتۇستىك كورشىسى بولعان ۇندىستانعا بىرتىندەپ تاراعان. عالىمداردىڭ وسى پىكىرلەرى شىندىقتان الشاق ەمەس. ەجەلدەن اريلەر سولتۇستىك ءۇندىستاننىڭ كورشىلەرى بولىپ، ولار بىرتىندەپ ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىنە بەيبىتشىلىك جولمەن كىرىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن دەگەن پىكىر شىندىققا جاقىن. سەبەبى ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىندە تۇرىكتەردىڭ ەرتەدەگى بابالارى بولعان اريلەردىڭ ىقپالى كۇشتى بولعانىن تاريح مويىندايدى. اريلەر يەلەنگەن جەرىندە مەملەكەتتى ۇيىمداستىرىپ، سوعىسقاندا اريلىك اسكەرلەر قولعا تۇسكەندەردى ولتىرمەي، ولاردى قۇلعا اينالدىرىپ، جۇمىسقا پايدالانعان. ناتيجەسىندە قۇلشىلىق مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالىپ، قوعامدا قۇقىقتىق تەڭسىز ادامدار توبى كەلىپ شىققان. وسىنداي جولمەن ءۇندىستاندا كاستاعا بولىنۋشىلىك پايدا بولعانى، قۇلشىلىق مەملەكەتتىڭ بولعانىن حابارلايدى. ءۇندىستان حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى وسىنداي ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋ اريلەردىڭ ىقپالىندا بولدى دەگەن پىكىرلەردى جازعان.
ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس كورشىلەرى اريلەر بولعانى جازبا دەرەكتەردە كەڭ تاراعان. «ۆ حIV-XII ۆ.ۆ. ۆ cەۆەرو-زاپاد يندي پريحوديات سكوتوۆودچەسكيە پلەمەنا تاك نازىۆاەمىح اريەۆ، پوسەليايۋششيەسيا ۆناچالە ۆ پەندجابە، ا زاتەم ي ۆ دولينە گانگا. ۆەدى-سوبرانيە در.-يند. رەليگيوزنىح گيمنوۆ ي زاكليناني (پو پرەدپولوجەنيۋ بولشينستۆا سانسكريتولوگوۆ، سوزداننىە ۆ 1500-1000 دو ن.ە.), ريسۋيۋت ەتي پلەمەنا ۋجە چاستيچنو وسەدلىمي (وني ۆىراششيۆالي ياچمەن س پريمەنەنيەم پلۋگا ي يسكۋسستۆەننوگو وراشەنيا), زناۆشيمي رازليچنىە رەمەسلا (ۆ ت.چ. پرويزۆودستۆو ورۋجيا ي در. پرەدمەتوۆ يز مەدي، ا ۆوزموجنو، تاكجە يز برونزى); وني ۆەلي تورگوۆليۋ، يسپولزۋيا ۆ كاچەستۆە دەنەگ سكوت ي زولوتىە ۋكراشەنيا (نيشكا). پلەمەنا (دجانا) ۆەديچەسكيح اريەۆ (بحاراتا، يادۋ، پۋرۋ، گاندحارى ي در.) دەليليس نا رودى (ۆشي), سوستوياۆشيە ۆ سۆويۋ وچەرەد، يز نەسكولكيح بولشيح پاتريارحالنىح سەمەي (كۋلا)».
كەلتىرىلگەن سىلتەمەدەگى پىكىردى تۇگەل قولدايمىز. ويتكەنى ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى ەجەلگى كورشىلەرى اريلەردىڭ ورتالىق ازيانىڭ وڭتۇستىگىنەن كەلگەنى ايتىلعان. وسى ايماقتاعى بەلگىلى اريا وزەنىنىڭ القاپتارىن مەكەندەگەن ەتنوستاردى يراندىقتار مەن ۇندىلەر اريلەر دەپ اتاعان. ەجەلدەن كورشىلەس اريلەر بەيبىتشىلىك جولمەن وزدەرىمەن شەكارالاس پەندجابقا، كەيىن گانگا وزەنىنىڭ جوعارعى القابىنا تارالىپ، بالح (بالىق) قالاسىن، اريانا (گەرات) قالالارىن سالعان. ەرتەدە تۇرىكتەر قالانى «بالىق» دەپ اتاعان. بۇل ايماقتى اريلەر يەلەنىپ، سۋارمالى ديقانشىلىقپەن، مال شارۋاشىلىعىمەن، قولونەر كاسىبىمەن جانە ساۋدامەن اينالىسقانى ايتىلعان. ۇلى جىبەك جولى بالح قالاسىنا دا كەلگەن. اريلەر رۋلارعا بولىنگەنىن تالداپ كورسەتكەن. بۇنداي ەتنيكالىق رۋلارعا ءبولىنۋ – ەجەلدەن تۇرىكتەرگە ءتان قاسيەت. اريلەردىڭ قولونەر كاسىبىندە التىننان ءساندى بۇيىمداردى جانە سوعىس بۇيىمدارىن مول شىعاراتىنى ايتىلعان. مىنە، وسىنداي تىعىز بايلانىستىڭ بارىسىندا اريلەر بەيبىتشىلىك جولمەن ۇندىستانعا ەنگەن دەگەن تۇجىرىم عىلىمي تۇرعىدان دۇرىس جازىلعان.
«اريلەر ۇندىستانعا كەلگەنگە دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ مادەنيەتى تومەن بولدى» دەگەن تۇجىرىمدامالارعا قاتتى سوققى بەرىلدى. حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا يندا وزەنىنىڭ القابىنان اشىلعان حاراپپا (ناچاررا) مادەنيەتى. ول يندا وزەنىنىڭ القابىنداعى پەندجابتاعى راۆي وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. ول موحەندجو-دارو ەسكەرتكىشىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى 643,6 شاقىرىم قاشىقتىقتا. حاراپپا – ەرتەدەگى قالانىڭ ورنى. بۇل جەردە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كەڭ كولەمدە وتكەن عاسىردىڭ 20-46 جىلدارى جۇرگىزىلگەن. قازبا كەزىندە قام كىرپىشتەن ورىلگەن ەنى 12,2 مەتر دۋالدار اشىلىپ، ولاردىڭ سىرتى كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەرمەن ورىلگەن. اشىلعان قۇرلىقتىڭ سولتۇستىك جاعىنان قولونەر كاسىپشىلەردىڭ قىزمەت ورىندارى مەن قونىستارى، ساۋدا ورتالىقتارى اشىلعان. قالانىڭ وڭتۇستىگىندە مولالاردىڭ (قويىمالىلىقتىق) ورىندارى تابىلعان. بولمەلەردىڭ دۋالدارىندا تاۋىس قۇسىنىڭ ءارتۇرلى جانە وسىمدىكتەردىڭ گەومەتريالىق بەينەلەرى سالىنعان سۋرەتتەر كەزدەسكەن.
ءسويتىپ، حاراپپا مادەنيەتى اريلەر ۇندىستانعا تارالماستان 1000 جىل بۇرىن پايدا بولعان وركەنيەت ەكەنى كۇمان تۋدىرمايدى. حاراپپامەن تەڭدەس ماحەندجو-دارو ەسكەرتكىشى. بۇل مادەنيەتتەر ب.ز.ب. ءىىى مىڭىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان، ءىى مىڭىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتاردى قامتيدى. ماحەندجو-دارو مەن حاراپپا – وتىرىقشى قالالىق تۇرعىنداردىڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشى. بۇل ورىنداردان تابىلعان قۇندى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر وڭتۇستىك ازيا حالىقتارىنىڭ ارعى تەگىن انىقتاۋدا، جەرگىلىكتى مادەنيەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن تۇسىنۋدە قۇندى ماعلۇماتتار. سونىڭ ناتيجەسىندە عاسىرلار بويى وڭتۇستىك ازيانىڭ ابوريگەندەرىنىڭ مادەني دارەجەسى جونىندەگى ەۋروتسەنتريستەردىڭ، سولاردىڭ اريلەر ۇندىستانعا وركەنيەت اكەلدى دەۋشىلەرگە سوققى بەرەدى. سوندىقتان اريلەر ۇندىستانعا كەلگەنگە دەيىن، ابوريگەندەر وزدەرىنىڭ اۆتوحتوندىق (جەرگىلىكتى) مادەنيەتىن وراسان زور قارقىنمەن دامىتقان. ءسويتىپ، ەۋروتسەنتريستەر اريلەردىڭ قايدان شىققانى مەن ولاردىڭ ءۇندىستاندى قاشان جاۋلاپ العانى تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن ءبىر تۇجىرىمعا كەلە العان جوق. ويتكەنى ولار «اۆەستا» كىتابىنىڭ جازىلعان تىلىنە عانا سۇيەنىپ، بۇل ماسەلەنى شەشكىلەرى كەلدى. بۇل جولمەن اريلەر پروبلەماسىن تۇبەگەيلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس.
حح عاسىردا اريلەر ماسەلەسىن شەشۋدە گ.چايلدتىڭ پىكىرىن قولداپ، اريلەردىڭ وربىگەن وتانى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك دالالارىنان، ەدىل وزەنىنىڭ تومەنگى بويلارىندا قولا مادەنيەتىن پايدا ەتكەن تايپالار دەگەن پىكىرلەر ايتۋشىلار كوبىرەك بولعان. ولار: «…چتو ستەپى سەۆەرنوگو پريچەرنوموريا ۆ داۆنوستي بىلي پەرۆوناچالنوي رودينوي يندويرانسكيح پلەمەن، چتو لەگەندارنايا رەكا رانحا بىلو يرانسكيم نازۆانيەم ماتۋشكي ۆولگي; پروۆوديليس يسسلەدوۆانيا و ۆلياني يندويرانسكيح يازىكوۆ نا فيننو-ۋگورسكيە» (اباەۆ، 1949; ەگو جە، 1972; توپوروۆ، تۋرباچەۆ، 1962; ستريجاك، 1965; بارروۋ، 1976; ميللەر، 1987).
اتتارى اتالعان عالىمداردىڭ پىكىرلەرىن تولىق قولداۋ قيىن. قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك دالاسىنان ۆولگا (ەدىل) وزەنىنىڭ القاپتارىن قامتىعان ايماقتار ۇندىيراندىق تايپالاردىڭ العاشقى قونىستانعان وتانى دەگەن تۇجىرىمنىڭ عىلىمي نەگىزى جوق. ەدىل وزەنىن پارسىلاردىڭ رانحا دەپ اتاعانى تۋرالى پىكىر دۇرىس ەمەس. سونداي-اق جەرگىلىكتى ەتنوستاردى ۇندىەۋروپالىق تىلدە سويلەۋشىلەر دەۋ دە قيسىنعا كەلمەيدى. پارسى حالىقتارى وزدەرىنىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس كورشىلەرىن ەرتەدەن بىلگەن. ولاردىڭ جايلاعان تابيعي-گەوگرافيالىق ورتالىقتارىنان حابارى بولىپ، كەيبىر ونوموستيكالىق تەرميندەردى وزدەرىنشە اتاعان بولۋى مۇمكىن. پارسىلاردىڭ قويعان جەر اتامالارى ورتالىق ازيادا جەتكىلىكتى. مىسالى، امۋداريا مەن سىرداريانى پارسىلار بىرنەشە قۇبىلتىپ اتاعان. سول كونە زاماننىڭ وزىنە ءتان ەتنيكالىق قارىم-قاتىناستارى بولعان. وعان قوسىمشا سكيفتەر مەن سارماتتار يران تىلىنەن حابارى بولعان. سەبەبى گەرودوتتىڭ ايتۋى بويىنشا، سكيفتەر الدىڭعى ازيانى 28 جىل بيلەپ، وزدەرىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن. بۇل گەوگرافيالىق ايماق ەجەلدەن اريلەردىڭ تۋىن تىككەن وتانىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارى سكيفتەر، سارماتتار، ماسساگەتتەر سولتۇستىك قارا تەڭىزدەن باستاپ، سولتۇستىك كاۆكازدى جانە ەدىل بويلارىن مەكەندەگەن تۇركىتىلدەس ەتنوستار بولعان.
ب.ز.ب. ءىى مىڭىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك دالاسىن، ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسىنداعى كەڭ دالالىقتى اريلەر مەكەندەپ، ولار قولا مادەنيەتىن پايدا ەتكەن دەگەن عالىمدار: ل.ن. گۋميلەۆ، گ.ا.فەدروۆ-داۆيدوۆ، ا.پ.وكلادنيكوۆ، س.ۆ.كيسەلەەۆ، س.پ.تولستوۆ، س.س.چەرنيكوۆ جانە ت.ب. س.پ.تولستوۆ بىلاي جازعان: «داتيروۆكا پامياتنيكوۆ تازاباگيابسكوي كۋلتۋرى سووتۆەتسۆۋەت داتيروۆكە كۋلتۋر اندرونوۆسكوي ي سرۋبنوي ي موجەت بىت وپرەدەلەنا ۆرەمەنەم وكولو سەرەدينى ءىى تىسياچەلەتيا دو ن.ە.». بۇل پىكىردى ايتۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – كەڭەس وكىمەتى جىلدارىنداعى ورتالىق ازيانى زەرتتەگەن بەلگىلى تاريحشىلار مەن ارحەولوگتار. ولاردىڭ جازعان گەوگرافيالىق ايماقتاردا قولا داۋىرىندەگى اندرونوۆ پەن سرۋبنىي مادەنيەتىنىڭ اشىلعانىندا ەشبىر كەلىسپەۋشىلىكتەر جوق. بىراق سول مادەنيەتتەردى جاساعان ۇندىيراندىق ەتنوستار دەگەن تۇجىرىمدى قولداۋ مۇمكىن ەمەس. ەجەلدەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى كەڭەستىك، سولتۇستىك كاۆكاز جانە ەدىل وزەنىنىڭ القاپتارى تۇركىتىلدەس اريلەردىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى سكيف پەن سارماتتاردىڭ جايلاعان اۆتوحتوندىق وتانىنىڭ ءبىر بولىگى. ۇندىەۋروپالىق يرانتىلدەس بۇل ايماقتا ەش ۋاقىتتا بولماعان. ەرتەدە ەدىل وزەنىن پارستار رانحا دەپ اتاعان بولسا، ولار وزدەرىنىڭ توڭىرەگىندەگى كورشىلەردىڭ جەر، سۋ اتامالارىن يران تىلىندە اتاعاندارى بارشاعا ءمالىم. جوعارىدا اتالعان عالىمدار ەۋروتسەنتريستەردىڭ اسەرى بويىنشا پىكىرلەرىن اشىق ايتا الماعان.
قولا داۋىرىندەگى وسى مادەنيەتتەردى پايدا ەتكەن ۇندىيراندىق تايپالار ەمەس، جەرگىلىكتى تۇركىتىلدەس ەتنوستاردىڭ اتا-بابالارى – اريلەر. ءسىبىر، ورال القابىن، بۇكىل ورتالىق ازيانى – قولا داۋىرىندە وسىنشا كەڭىستىكتى مەكەندەگەن ءوزارا تۋىسقان تۇركى ءناسىلدى ەتنوستار تاماشا مادەنيەتتى پايدا ەتكەن. بۇل جەتىستىك تاريح عىلىمىندا «اندرونوۆ مادەنيەتى» دەپ اتالىپ كەلەدى. تاريحتىڭ بۇل كەزەڭىنە جاتاتىن العاشقى ەسكەرتكىش باتىس سىبىردەگى اچينسكتىڭ جانىنداعى اندرونوۆ سەلوسىنىڭ قاسىنداعى وبادان (قورعاننان) تابىلعان. وسى ەسكەرتكىشتەن تابىلعان جادىگەرلەردى «اندرونوۆ مادەنيەتى» دەپ اتاپ كەتكەن. قولا داۋىرىنە جاتاتىن مادەنيەتتىڭ اتى جاسالمالى، ياعني توپونوميالىق سەلونىڭ اتى. ولاي بولسا، وسى تاريحي كەزەڭدە العاشقى وركەنيەتكە جەتكەن ەتنوستار – اريلەر جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى. ءسويتىپ، قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، وسىنشا العا ورلەپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتىن جاساعان ادامداردىڭ اقىل-ويلارىنىڭ جەمىسى ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت.
قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورتالىق ازيادا، ونىڭ ءبىر بولىگى قازاقستاندا كەڭ كولەمدە مول ساقتالعان. حح عاسىردا قولا مادەنيەتى قازاقستاندا كەڭ كولەمدە زەرتتەلدى. ولاردى زەرتتەۋشى عالىمدار: م.پ.گريازنوۆ، و.ا.كريۆتسوۆا-گراكوۆا، ك.ۆ.سالنيكوۆ، ا.ح.مارعۇلان، ك.ا.اكيشەۆ، ا.م.ورازباەۆ، س.س.چەرنيكوۆ، م.ك.قادىرباەۆ، ز.ساماشەۆ، ج.قۇرمانقۇلوۆ، ا.ت.تولەۋباەۆ، ا.بيسەنوۆ جانە ت.ب. بۇلاردىڭ ءبارى قازاقستان جەرىنەن تۇگەل قولا ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتىن اشتى. قازاقستانداعى قولا ەسكەرتكىشتەرىن ا.ح.مارعۇلان، ك.ا.اكيشەۆ جانە ا.م.ورازباەۆتار تومەندەگى داۋىرلەرگە بولەدى: «بىلي ۆىدەلەنى 2 ەتاپا اندرونوۆسكوي كۋلتۋرى: نۋرينسكي – ءحVى-حV ۆ.ۆ. دو ن.ە. ي اتاسۋسكي – ءحىV-ءحىىى ۆ.ۆ. دو ن.ە.; بەگازى-داندىباەۆسكايا كۋلتۋرا ەپوحي پوزدنەي برونزى – ح-ءVىىى ۆ.ۆ. دو ن.ە. ي پامياتنيكي پەرەحودنوگو پەريودا – ءحىى-ءحى ۆ.ۆ.، دو ن.ە.».
قولا ءداۋىرىنىڭ وسى كەزەڭدەرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنان اشىلدى. ءسويتىپ، قولا مادەنيەتى ورتالىق ازيادان، اسىرەسە، ونىڭ ورتالىقتارىنان، سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك دالالارىنان اشىلىپ، بۇل مادەنيەتتىڭ جوعارى دارەجەدە دامىعانى ادامداردى تاڭعالدىردى. ب.ز.ب. ءىى مىڭ جىلدىقتىڭ جارتىسى مەن 1 مىڭىنشى جىلداردىڭ باسىندا باتىس ءسىبىر مەن ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ مادەنيەتىن العاشقى رەت 1914 جىلى اچينسك قالاسىنىڭ قاسىنداعى اندرونوۆ سەلوسىنا جاقىن جەردەگى وبادان تابىلعان ارتەفاكتىنى وسى وتىرىقشى ورىننىڭ اتىمەن اتاعان. ول مادەنيەتتى پايدا ەتۋشى، ونى مەيلىنشە دامىتۋشى قانداي ەتنوستار ەكەنىن تاريح عىلىمى دالەلدەگەن جوق. سوندىقتان قولا داۋىرىندە وسى مادەنيەتتى پايدا ەتكەن قانداي ەتنوستار ەكەنىن بىلە الماي، ونى اندرونوۆ سەلوسىنىڭ اتىمەن اتاپ كەلە جاتىر. مادەنيەتتى، تۇراقتى مەكەندەردى ادامدار جاسايدى. بۇل پروبلەمانىڭ وسىنشا ۋاقىت ىشىندە شەشىمىنىڭ تابىلماۋ سەبەبى، بىزدىڭشە، ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستىڭ سالدارى. قولا داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ، العاشقى وركەنيەتتىڭ نەگىزىن سالعان اريلەر ەكەنىن «اۆەستا» كىتابىنداعى دەرەكتەر دالەلدەيدى. «اۆەستاداعى» تىلدەن باسقا دەرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورتالىق ازيادان، سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنەن جانە سىبىردەن ارحەولوگتار اشىپ كەلەدى. ولار تاماشا ساپالى، ماندەرى زور جادىگەرلەر تاپتى. سولاي بولسا دا، اتتارى اتالعان گەوگرافيالىق ايماقتاردان اشىلعان مادەنيەتتى ۇندىيراندىق، ۇندىەۋروپالىق تىلدەگى اتتارى بەلگىسىز ەتنوستار ەمەس، ونىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە دامىتۋشى – اريلەر. ولار وسى گەوگرافيالىق ورتالىقتى ەجەلدەن يەلەنگەن، اۆتوحتوندىق ەرتەدەگى تۇرىكتەردىڭ بابالارى – اريلەر. وسى شىندىقتى بۇرمالاپ، ەۋروتسەنتريستەر الەم تۇرىكتەرىن «جابايى»، «تاعى»، «ارتتا قالعان تۋزەمەتستەر» دەگەن پىكىر نەگىزىندە قاراپ، اريلەردىڭ قولا داۋىرىندە العاشقى وركەنيەتتەرگە جەتكەن ەتنوس ەكەندىگىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. بىراق شىندىق قاپشىقتىڭ تۇبىندە تەك جاتپايتىنىن ەسكە الساق، ءتۇبى اقيقات ءوزىنىڭ ءتيىستى باعاسىن الادى. ورتالىق ازيادا قولا مادەنيەتىن جاساپ، ونى جوعارعى ساتىعا كوتەرگەن – اريلەر ەتنوسى. بۇل كوزقاراستى جينالعان جادىگەرلەر مەن جازبا دەرەكتەر جىل سايىن دالەلدەۋدە.
كەيىنگى جىلداردا «اۆەستا» (زاند. اۆەستا) كىتابىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنان دا شىعا باستادى. ولاردىڭ اراسىندا بۇل قۇندى ەڭبەكتى قازاق تىلىندە ايرىقشا تالداپ، كوپ جىلدار بويىنا زەرتتەگەن حامزا كوكتاندىنى ايتۋعا بولادى. ول بىرنەشە پروزالىق شىعارمالاردى جاريالاعان جازۋشى بولا تۇرا، وسىنداي تاريحي-فيلوسوفيالىق ماسەلەگە قالام تارتقان.
بۇل كىتاپ ءتورت بولىمنەن قۇرىلعان: «حۋ-تارا ءتاڭىرىنىڭ ۇمىتىلعان تاريحى»; «زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ۇمىتىلعان تاريحى»; «افراسيابتىڭ ۇمىتىلعان تاريحى»; «شىڭعىس حاننىڭ ۇمىتىلعان تاريحى». وسى بولىمدەردىڭ ەكىنشىسى: «زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ۇمىتىلعان تاريحى» تۋىندىسى ءبىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان پروبلەماعا تىكەلەي قاتىسى بار. مونوگرافيانىڭ وسى بولىمىندە «اۆەستا» (اباستى) كىتابىن جان-جاقتى تالداپ، وعان شاماسى كەلگەنشە وبەكتيۆتى پىكىر بىلدىرگەن. اۆتور تۇركىتىلدەس حالىقتىڭ وكىلى بولعاندىقتان، «اۆەستا» كىتابىنداعى وقيعالاردى تەرەڭ بىلگەندىگى جانە ونىڭ عىلىمي كوزقاراسى كەڭ ەكەنى بايقالادى. وسى ەڭبەگىندە «اۆەستا» كىتابىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى ورتالىق ازيانىڭ اۆتوحتوندىق تۇرعىندارى بولعان تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورسەتە بىلگەن.
حامزا كوكتاندىدەن كەيىن «ابەستا» (اۆەستا) دەگەن اتپەن عىلىمي مۇرانى س.ي.وسپانوۆ قازاق تىلىنە اۋدارعان. بۇرىن پارسى، اراب، ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن «اۆەستاعا» نەگىزدەلىپ، وسى كىتاپتى اۋدارعان. اۋدارما كەزىندە كونە پارسى تىلدەرىمەن پەحەۆتىك دىبىس ەرەكشەلىكتەرىنە ايرىقشا ءمان بەرگەنىن ايتا كەلىپ: «ءبىزدىڭ مۇنداي دىبىستىق بەيىمدەلۋىمىز جالپى زاراتۋشترا پايعامباردىڭ وتە ەرتەدەگى ساقتار اراسىنان شىققاندىعىنا، ونىڭ ءوزىنىڭ اشقان جاڭا ءدىني كوزقاراسى ءۇشىن وزىنەن بۇرىنعى تاڭىرشىلەر تاراپىنان قىسىم كورىپ، تۇراننان يران ەلىنە كەتۋگە تۋرا كەلگەن. ياعني ونىڭ شىعارماسىنداعى قۇداي، پىرلەر، جەر، سۋ، ت.ب. اتاۋلارى يران تىلىنەن گورى التاي، ەسكى تۇركى تىلىنە جاقىن بولعان دەپ بىلەمىز. ول كەزدەگى دىبىستىق جۇيە اۋەلى 8 داۋىستى جانە 14 داۋىسسىز دىبىستاردان باستالىپ، كەيىن 11 داۋىستى، 22 داۋىسسىز دىبىستارعا دەيىن جىكتەلىپ كوبەيگەن (باسكاكوۆ ن.ا. يستوريكو-تيپولوگيچەسكايا فونولوگيا تيۋركسكيح يازىكوۆ. – م.، ناۋكا، 1988. – س. 15-16).
…سونىمەن بىرگە ب.قىدىربەكۇلى («تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر»), ر.سىزدىقوۆا («سوزدەر سويلەيدى») ەڭبەكتەرىندەگى ەسكى تۇركى-قازاق سوزدەرىن دە پايدالاندىق. بۇل دا «اۆەستانىڭ» تىلدىك قۇرىلىمىن ءوزىنىڭ باستاپقى نۇسقاسىنا ءبىر تابان جاقىنداتا تۇسەدى دەپ ەسەپتەيمىز».
وسى كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە «اۆەستانى» قازاق تىلىنە اۋدارۋشى س.ي.وسپانوۆ وتە ساقتىقپەن، مامان رەتىندە جاۋاپكەرشىلىكپەن شىعارماعا كەشەندى قاراپ، وزىنەن بۇرىنعى بۇل مۇرانىڭ اۋدارىلعانىن ويدىڭ ەلەگىنەن وتكەرىپ، «اۆەستانى» اۋدارۋدا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەنى بايقالادى. سونىمەن بىرگە اۋدارماشى «اۆەستا» كىتابىنىڭ مازمۇنىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، كىتاپتاعى زاراتۋشترا پايعامباردىڭ ساق تايپاسىنان شىعىپ، ورتالىق ازياداعى وزىنەن بۇرىنعى دىنشىلدەردەن قىسىمشىلىق كورىپ، ونىڭ يران ەلىنە قونىس اۋدارعانىن باياندايدى. جارىق كورگەن كەيبىر تۇركىتانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ، «اۆەستادا» باياندالاتىن قۇداي، پىرلەر، جەر، سۋ، جەرلەۋ سالتى جانە ت.ب. اتامالار يران تىلىنەن گورى تۇرىكتەردىڭ كونە تىلدەرىنە جاقىن ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكەن.
«اۆەستانىڭ» مازمۇنى: ياسنا، ۆەنديداد (ۆيەپەرەد), ۆيەپەرد (ۆيدەۆارات), ياشتى (ياشت) بولىمدەردەن قۇرالعان. «اباستا» («اۆەستا») – ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدە، وسىدان 4000-5000 مىڭ جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن زاراتۋشترا دەپ اتالىپ كەتكەن (بىزدىڭشە، «جاراتۋشى»، ونىڭ باسقا ءبىر «زوروتۋشترا» دەگەن اتى «زور-وت-ۇستاۋشى» دەگەن نۇسقالارعا كەلەدى) پايعامباردىڭ «وتقا تابىنۋ» ءدىنىنىڭ نەگىزىن سالۋشىنىڭ ءىلىمى بولىپ تابىلادى».
كەلتىرىلگەن سىلتەمە «اۆەستا» كىتابىن ۇندىەۋروپالىق تىلدە جازىلعان دەپ ايتۋدىڭ قيسىنسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى. زاراتۋشترا دەگەن پايعامباردىڭ تۇرىكشە «جاراتۋشى»، «زور-وت-ۇستاتۋشى» سوزدەرىنىڭ التاي ءتىل سەمياسىنا جاتاتىنىنا ەشكىم كۇماندانبايتىن شىعار. سوعان قاراعاندا، العاشقى اۆەستانىڭ پايدا بولعان جەرى ورتالىق ازيا بولىپ، كەيىن ءارتۇرلى سۋبەكتيۆتى ساياسي جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە تۇراننان يران جەرىنە تارالدى دەگەن پىكىردىڭ عىلىمي نەگىزى بار. ول كىتاپتىڭ اۆتورى قازىر بىزگە بەلگىسىز. بىزگە جەتكەن كىتاپتان قاي ەتنوستىڭ وكىلدەرى جازعانىن، ايتپەسە، كوشىرگەنىن انىقتاۋ وڭاي ەمەس. مۇمكىن پارسى ءتىلىن جەتىك بىلگەن تۇركىتەكتەس عۇلاما بولار نەمەسە كەرىسىنشە، پارسىتىلدەس عالىم شىعار. بىراق بۇل كىتاپتى ۇندىەۋروپالىق تىلدە جازىلعان دەپ، ونىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى يران دەۋدىڭ عىلىمي نەگىزى جوق.
قازىرگى تاريحي تۇسىنىگىمىز بويىنشا، «اۆەستا» كىتابىندا باياندالاتىن اريلەر ەتنوسى تاريحتىڭ قولا داۋىرىنە تۋرا كەلەتىنىنە توقتالدىق. بۇل ءداۋىر ادام بالاسىنىڭ تاريحىندا العاشقى تاپسىز قوعامعا جاتادى دەگەن تۇجىرىمناما بويىنشا ۇرپاقتاردى تاربيەلەپ كەلە جاتىرمىز. ال «اۆەستا» كىتابىنا قاراساق، تاپتىق قوعام قولا داۋىرىندە پايدا بولىپ، قۇل يەلەنۋشىلىك مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولعانىن جازعان. بۇل وسى تاريحي كەزەڭدى بايانداعان، جازبا مالىمەت بەرەتىن بىردەن-ءبىر جازبا دەرەك بولعان سوڭ، وعان سەنبەيتىندەي باسقا دەرەكتەر جوق. مىنە، وسى جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، «اۆەستا» كىتابىنا نەگىزدەلىپ، اريلەردىڭ وربىگەن گەوگرافيالىق ورتالىقتارىنا، كەشەندى شارۋاشىلىقتارىنا، ولىكتى جەرلەۋ سالتتارىنا جانە رۋحاني مادەنيەتتەرىنە كوڭىل اۋدارايىق.
ۋاحيت شالەكەنوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
