Arııler máselesi jóninde birden-bir ǵana súıenetin jazba derekter – «Rıgveda» jáne «Avesta» kitaptary. Osy týyndylar – arııler dep atalatyn etnostyń tarıhy men turmysy sáýlelengen zoroastrıılerdiń qasıetti kitaptary. B.z.b. VI-IV ǵasyrlarda «Avesta» parsy tilinde jazylsa, b.z. XIII-XIV ǵasyrlarynda onyń parsy tilinde jazylǵan nusqasy bizge jetken. Parsy tili úndieýropalyq tilder tobyna jatady.
Morfologııalyq jolmen zerttegende dúnıejúzindegi barsha halyqtardyń tilderi grammatıkalyq qurylysynyń uqsastyǵy boıynsha 10 úlken til tobyna bólinedi. Solardyń biri – úndieýropalyq tilder toby. Bul topqa Eýropanyń jergilikti halyqtarynyń tilderi túgel kiredi.Sonyń ishinde parsy (Iran) tili de bar. Osy lıngvıstıkalyq birlikke súıenip, «Avestanyń» bizge jetken nusqasy parsy tilinde bolǵandyqtan, Eýropa ǵalymdarynyń basym kópshiligi arıılerdiń shyqqan tegi Aldyńǵy Azııa (Otany) dep, Eýropa qurlyǵyndaǵy úndieýropalyq til semıasyna jatatyn barlyq etnostardyń ejelgi babalary arııler bolatynyn qaǵaz betine toltyrdy. Olardyń negizgi súıenetin derekteri – shyǵarmanyń parsy tilinde jazylýy. Olaı bolsa, eýroentrıster «Avesta» kitabynyń mazmunyndaǵy keshendi derekterge kóńil bólmeı, máseleni birjaqty qaraýmen kele jatyr. Osyndaı kózqarastaǵy eýroentrısterdiń pikirleri tarıhta bylaı tujyrymdalǵan: «Edınstvenno opravdannym ı prınıatym v nastoıaee vremıa v naýke ıavlıaetsıa prımenenıe termına Arıı po otnoshenııý k plemenam ı narodam, govorıaım na ındoıranskıh ıazykah (vostochnoı vetveı ındoevropeıskoı semı)».
Keltirilgen úzindide ashyq aıtylǵan. Eýroentrıster uzaq jyldardan beri arııler máselesin tek úndieýropalyq tilge negizdelip, osy til tobynda sóıleıtin taıpalar men halyqtardyń babasy bolǵan degen ǵylymı tujyrymdama jasaǵan. Mine, osy tujyrymdama áli kúnge deıin álem tarıhynda ústemdik etýde. Bul máseleni birjaqty qaraýdyń nátıjesinde ony ǵylymı turǵydan túbegeıli sheshý múmkin emes. Ortalyq Azııa túrikteri ejelden Aldyńǵy Azııany mekendegen parsylarmen keshendi qarym-qatynasta bolǵan. Parsylardan shyqqan ǵulamalar túrik tilin jaqsy bilse, túrik ǵulamalary da solaı parsysha jazǵan, sóılegen. Sondyqtan bizge jetken «Avesta» kitaby ertedegi túrki tilinen parsy tiline kóshirilgen bolýy da múmkin. «Avesta» kitabynyń avtory áli anyqtalmaǵan. Bul máseleniń áli túbegeıli sheshilmegenin moıyndaýymyz qajet.
Bul tujyrymnyń ǵylymı negizi jetkiliksiz bolǵandyqtan, arııler máselesin qaıta qaraıtyn ýaqyt keldi. Birinshiden, «Avesta» kitabynda jazylǵan arıı taıpalary men halyqtardyń keshendi turmysyn negizge alyp, olardyń órbigen mekenin, tabıǵı, saıası, ekonomıkalyq jáne rýhanı mádenıetterin taldap, zerttep, bir ǵylymı tujyrym shyǵarý qajet. Ekinshiden, HIH ǵasyrda, ásirese, HH ǵasyrda arheologııa ǵylymy damyp, alǵashqy adamdardyń órbigen Kóne qurlyqtardy zertteý jumystary júrgizildi. Sonyń ishinde Ortalyq Azııada arheologııalyq zertteýler keńinen júrgizilip, jańadan tas, qola, temir jáne orta ǵasyr eskertkishteri ashyldy. Nátıjesinde buryn habarymyz bolmaǵan jańalyqtar toptalyp, óte baı arheologııalyq derekter jınaldy. Arheologııa tarıh ǵylymynyń órisin keńeıtti. HH ǵasyrdaǵy belgili aǵylshyn arheology G.Chaıld osy ǵylymnyń jetistikterin: «Arheologııa proızvela perevorot v ıstorıcheskoı naýke. Ona rasshırıla prostranstvennyı gorızont ıstorıı pochtı v toı je stepenı, v kakoı teleskop rasshırıl pole zrenııa astronomıı. Ona v sotnı raz ývelıchıla dlıa ıstorıı perspektıvý v proshloe, tochno tak je, kak mıkroskop otkryl dlıa bıologıı, chto za vneshnım oblıkom bolshıh organızmov skryvaetsıa jızn melchaıshıh kletok. Nakone, ona vnesla takıe je ızmenenııa v obem ı soderjanıe ıstorıcheskoı naýkı, kakıe radıoaktıvnost vnesla v hımııý. Prejde vsego, arheologııa ımeet delo preımýestvenno s povsednevnymı predmetamı praktıcheskogo prımenenııa, prısposoblenııamı ı ızobretenııamı, takım, kak dom, osýshıtelnye kanavy, topory ı t.d., kotorye samı po sebe okazalı znachıtelno bolee glýbokoe vlııanıe na jızn gorazda bolshego chısla lıýdeı, chem lıýboe srajenıe ılı zagovor, no zanımatsıa katorym ýchenye-ıstorıkı prejde schıtalı nıje sobstvennogo dostoınstva», – dep tamasha tujyrymdaǵan
Ǵulamanyń arheologııalyq jetistikterdi taldap, qorytqan pikirin sol kúıinde keltirdik. Ol arheologııa ǵylymynyń sońǵy ǵasyrlardaǵy jetistikterin taldap, oı eleginen ótkizip, ǵylymı tujyrymdaǵan. Adam balasynyń alǵashqy dáýirlerin zertteýde bul ǵylym óte baı keshendi jıylǵan derekterdi jınap, kóne zamannyń tarıhyn sáýlelendirýde sheshýshi qyzmet atqarady. Osy artefaktilerge negizdelip, jer sharyn mekendegen halyqtardyń alǵashqy tarıhy jaryq kórdi. HIH-HH ǵasyrlardaǵy paleolıt, qola, temir jáne ortaǵasyrlyq dáýirler boıynsha óte baı arheologııalyq derekter jınaldy. Bul ǵylymı bulaqtar buryn jaryq kórgen keıbir tujyrymdardy qaıta qaraýdy qajet etedi. Oǵan qosymsha, keıingi jyldarda álemdik muraǵattardan óte baı jazba derekter tabyldy. Mine, osy derekterge súıene otyryp, álem halyqtarynyń tarıhynyń keıbir kónergen problemalaryn qaıta qaraıtyn tarıhı kezeń keldi. Solardyń biri – arııler máselesine degen jańa kózqaras.
«Arııler degenimiz kimder?» degen suraq HIH ǵasyrda tarıh ǵylymynda kóterilip, «Avesta» kitabynyń úndieýropalyq (parsy) tilinde jazylǵanyna súıenip, kóne zamanda arııler ırandyq taıpalar bolyp, jaıylym mal sharýashylyǵymen aınalysqan degen pikirge kelgen. Bul tujyrym meılinshe kónergen, ony búgingi tańda moıyndaý qıyn.
HH ǵasyrdyń tarıhshylary «Arıılerdiń órbigen Otany» máselesin kótergende, oǵan qatysýshylardyń pikiri ekige bólingen. Birinshisi úndieýropalyq kózqarasty ustanyp, arıılerdiń órbigen jeri Aldyńǵy Azııa men Eýropa qurlyǵy dese; ekinshileri arıılerdiń Otany Ortalyq Azııa ekendigin aıtqan.
Bul másele boıynsha, úndieýropalyq baǵyttaǵy ǵalymdar basym túsken: «Avesta» kitabynyń parsy tilinde jazylǵanyn tilge tıek etip, eýroentrıster kóptegen eńbekterdi jarııalady. Úndieýropalyq aǵylshyn sanskrıtolog Ý.Djons: «vyskazal ýtverjdenıe, chto dr. – ındoevropeıskıı ıazyk sanskrıt, dr. – grech., latınskıı, persıdskıı ı nekotorye dr. Iazykı ımeıýt obee proıshojdenıe». Ǵalymnyń bul pikirine qaraǵanda, úndieýropalyq til tobyna kiretin tilderdiń jalpy tegi, túbiri bir ekenin tujyrymdaǵan. Osy pikir eýroentrıster, ásirese, nemis ultshyldary tarapynan qoldaý tapqan, úndieýropalyq tilde sóıleýshilerdiń, sonyń ishinde nemisterdiń ata-babalary arııler bolatyny týraly tujyrymdama jasap, ony fashıstik Germanııanyń ıdeologııasyna aınaldyrǵan. Olardyń pikirlesteri bolyp atalatyn ǵalymdar: A.V.Shlegıa, F.Boppa, Lassen sııaqty fashıstik Germanııanyń ıdeologtary halqynyń «tegi arııler» degen tujyrymdy qalyptastyryp, Gıtler basqarǵan Germanııanyń, onyń Odaqtas elderiniń halyqtarynyń bastaryn aınaldyrǵan. Bul ıdeologııanyń fashıstik Germanııanyń sarbazdary men ofıerleriniń sanasyn ýlaǵanyn álem halyqtary biledi. Bul týraly jazǵan merzimdi basylymdar, kitaptar men maqalalardyń naqtyly sanyn belgileý qıyn shyǵar. Biraq olardyń mazmuny bireý-aq bolyp, «arıılerdiń urpaqtary – nemister» degen qııalı tujyrymdy ýaǵyzdaǵan.
Ý.Djonstyń pikiri boıynsha, úndieýropalyq til semıasynda sóıleıtin halyqtardyń tilderiniń túbiri bir bolyp, olardyń Soltústik Úndistannan batysqa qaraı ornalasqany tilge tıek etilgen. Biraq Úndistannyń barlyq halqynyń tili úndieýropalyq til tobyna jatpaıdy, tek onyń soltústik batysyndaǵy bólikteriniń tilderi ǵana jatady. Úndistannyń basym kópshilik halyqtary Dravıd til tobynda sóıleıdi. «Dravıd til semıasynda Ońtústik Úndistannyń, eılon aralynyń bir bóliginde mekendeýshiler sóıleıdi. Olar – telýg, tamıl, kannar, malaıaıa jáne t.b.». Solaı bolsa, Úndistannyń soltústigi men batysyn mekendegen halyqtarynyń tilderi úndieýropa til semıasyna jatsa, olar Úndistannyń soltústigindegi Ortalyq Azııa jáne batysyndaǵy Aýǵanstan, Iran elderimen shektesken jerlerdegi halyqtardyń tilderi osy til semıasyna kirgen. Onyń sebebi, batys kórshileri Úndisterdiń tiline áser etken bolsa, nege soltústik kórshileriniń ońtústik kórshilerine ondaı áseri bolmaǵan. Tarıhı derekterge qaraǵanda, ejelden Úndistan halyqtary barlyq kórshilerimen saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı qarym-qatynasta bolǵanyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy.
HH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy násilshildik sarynyndaǵy ǵalymdar arıılerdiń Otany – Eýropa, onyń ishinde Skandınavııa (avstr. ǵalymy K.Penka), Soltústik Germanııanyń (nemis fılology G.Hort), Dýnaı óńirleri (aǵylshyn ǵalymdary G.Djaıls, E.Rapson) jáne t.b. násildik saryndaǵy ǵalymdar tek úndieýropalyq tilge negizdelip, arıılerdiń órbigen geografııalyq aımaǵy Eýropa qurlyǵy bolyp, onyń ártúrli aımaqtaryn mekendegenine toqtalǵan. Olar arıılerdi basqa qurlyqtardan órbidi deýge aýyzdary barmaı, qalaı bolsa da osy Eýropa qurlyǵynan shyǵarmaý úshin barlyq kúshterin salǵan.
Eýroentrıster, onyń ishindegi násildik saryndaǵy ǵalymdar Ortalyq Azııadan shyǵyp jatqan arheologııalyq jáne jazba derektermen sanaspaı, bul aımaqtyń etnostaryn jappaı kóshpelilerdiń qataryna qosyp, olarǵa «jabaıylar» degen aıdar taǵýmen kele jatyr. Biraq shyndyq báribir óziniń kúshine enedi. Bul aımaqtyń shynaıy tarıhy aldaǵy ýaqytta jazylady jáne eýroentrısterdiń teris pikirlerine soqqy beredi.
Ekinshi kózqarasty qoldaǵan eýropalyq ǵalymdardyń arasynan shyqqan, násildik pikirde bolmaǵan ǵalymdar: nemis fılology T.Benfeı, aǵylshyn arheology G.Chaıld. Olardyń sany onsha kóp bolmasa da, tarıhı derekterdi keshendi qarastyryp, Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýynan sozylyp jatqan keń dalamen Soltústik Kavkaz aımaqtaryn arıılerdiń jaılaǵan jerleri degen pikirlerin aıtqan. Sóıtip, bul ǵalymdardyń arııler problemasyn sheshýde shyndyqqa birshama jaqyndaǵanyn baıqaımyz. Olar atalǵan geografııalyq aımaqtar arıılerdiń urpaqtary bolǵan skıfterdiń, sarmattardyń Otany ekenin alǵa tartqan. Sebebi osy pikirdi ustanǵan ǵalymdar jınalǵan óte baı artefaktilerge súıengen.
Bul pikirdi qoldaýshylardyń iri ókili – G.Chaıld. HH ǵasyrdyń belgili arheologtarynyń biri Chaıld Vır Gordan (1892-1957 j.j.) Edınbýrgte, Londonda professor bolyp, ǵylymı, pedagogıkalyq jumys atqarǵan. Negizinen, artefaktige súıenip, alǵashqy qoǵamdy jáne onyń mádenıetin zerttegen. Ol, ásirese, Eýropadaǵy alǵashqy qoǵamǵa tıisti artefaktilerdi taldap, óziniń qundy eńbekterin jazǵan: «Na zare evropeıskoı ıvılızaıı» (1925 j.); «Soıalnaıa evolıýııa» (1951 j.); «Vosstanovlenıe proshlogo» (1956 j.). Osy eńbekterinde G.Chaıld arıılerdiń órbigen jeri Qara teńizdiń soltústigindegi dalalar bolýy kerek degen tujyrym jasaǵan. Ǵulamanyń bul pikirleri osy aımaqta júrgizilgen arheologııalyq zertteýler nátıjesinde tabylǵan artefaktilerge negizdelgen. Bul aımaq túrkitildes skıf etnostarynyń taraǵan jeri ekenin artefakti men jazba derekter dáleldeıdi.
G.Chaıldtyń pikirin shyǵysqa qaraı jalǵastyryp, arıılerdiń Otany Ortalyq Azııa qurlyǵy dep qaraǵan ǵalymdar kóbirek bolǵan. Olardyń arasynda Úndistandy zertteýshi nemis ǵalymdary M.Mıýller, E.Meıer, B.G.Tılak, N.K.Sastrı jáne t.b. bolǵan. M.Mıýller men E.Meıerler arııler Ortalyq Azııadan shyqqan dese, B.G.Tılak Soltústik Sibirden órbigen degen pikir bildirgen. Al N.K.Sastrı bolsa, olardyń Tıbet ólkesin jaılaǵanyn aıtqan. Ortalyq Azııadan shyqqan degen pikirdi bildirýshi ǵalymdar «Avesta» kitabyndaǵy tilden basqa maǵlumattardy eskerip, qolyndaǵy azdy-kópti artefaktilerge súıenip, arıılerdiń Otanyn anyqtaýda biraz shyndyqqa jaqyn teorııalyq tujyrymdardy jazyp qaldyrǵan.
Attary atalǵan ǵulamalardyń pikirleri ertedegi Qytaı jazba derekterimen úndes keledi. Belgili sınolog Bahaddın Ógel «Uly Hún ımperııasynyń tarıhy» kitabynyń «Soltústik batys taıpalary. Húndar men túrikter» atty bóliminde mynadaı pikir jazǵan: «Bizdiń bul kitaptaǵy negizgi zertteý ádisimiz belgili, aıqyn faktilerden, belgisiz, buldyr ýaqyt tuńǵıyǵyna qaraı boılaı ený bolmaq. Osydan bylaı qaraı keltirer derekterimiz qaı halyqtyń qaı jerde ómir súrgendigin aıqyn kórsetip beredi. Qytaıdyń soltústik-batysyna taralǵan bul mádenıettiń mońǵoldarǵa eshbir qatysy bolǵan emes… Bulardan keıingi túrik taıpalarynyń ata-babalary bolǵandyǵyna shúbá keltirmeımiz. Tarıhta alǵash kórine bastaǵan dáýirden, ıaǵnı b.z.b. III myń jyldan keıingi aralyqta da bastapqy maǵynalyq sıpatyn saqtap qaldy… Bul mańdaǵy taıpalar tý basta ańshylar edi. Kele-kele mal sharýashylyǵy basym orynǵa shyǵa bastady. Bıdaı, tary qatarly daqyldar da egiletin boldy. Sıyr kóptep baǵylatyn. Alaıda olardyń kúnkórisi jylqy sharýashylyǵyna tikeleı baılanysty boldy… Erterekte bul mańaıda ómir súrgen taıpalardy hıenıýn jáne hýnný dep ataıtyn bolǵan. Qytaılyqtar bulardy keıingi hýndardyń ata-babalary bolar degen túıinde. Al olardyń otyryqshylanǵan bólikteri birjola ornyǵyp, qalalar saldy, qorǵandar turǵyzyp, bekinisterge bekindi… Tarıhta túriktengen tıbetter de, tıbettengen túrikter de az bolmaǵany jaıly derekti alda kóresizder».
Ǵulamanyń hýndar men túrikter týraly aıqyn pikirleri Qytaı derekterine negizdelgen. Joǵarydaǵy atalǵan ǵalym N.K.Sastrıdiń arıılerdiń babalary Tıbetten shyqty deýiniń negizi bar ekenin baıqaımyz. Ony orys tarıhshysy K.A.Inostranev te óziniń «Hýnný ı Gýnný» degen eńbeginde gýndardy túrkitildes halyqtarǵa jatqyzyp, olardyń batysyn-gýnnder, shyǵysyn-hýnnýler dep ekige bólgen. Solaı bolsa, gýnnýler men húnnýlar batystan shyǵysqa qaraı taralyp, ulan-baıtaq jerlerdi ıelenip, Qytaı shekarasy men tıbettermen aralasyp jatqany tarıhı shyndyqqa keledi. Osy keltirilgen derekterge qaraǵanda, ertedegi skıfterdiń urpaqtary osy hýnný men gúnnýler, olardyń jalǵasy – ıemenekter. Bul etnostar Qara teńizdiń soltústik óńirinen Shyǵys Túrkistandy túgel ıelengen túrkitildes halyqtar bolyp, Qytaı jáne Tıbet elderimen tyǵyz baılanys jasaǵan.
B.z.b. IV-II myń jyldarda arııler soltústik-batys Úndistandy jaýlap alǵany týraly kóptegen tarıhı ádebıetterde jazylǵan. Biraq arıılerdiń Úndistanǵa kúshpen basyp kirgenin dáleldeıtin aıtarlyqtaı derekter keltirilmegen. Sondyqtan arıılerdiń Úndistanǵa júrgizgen basqynshylyq saıasatyna kúmán keltirýshiler jáne ashyqtan-ashyq joqqa shyǵarýshylar ózderiniń oılaryn bildirgen. Olardyń basym kópshiliginiń ǵylymı pikirleri boıynsha arııler beıbitshilik jolmen ońtústik kórshisi bolǵan Úndistanǵa birtindep taraǵan. Ǵalymdardyń osy pikirleri shyndyqtan alshaq emes. Ejelden arııler soltústik Úndistannyń kórshileri bolyp, olar birtindep Úndistannyń soltústigine beıbitshilik jolmen kirip, jergilikti turǵyndarǵa ústemdigin júrgizgen degen pikir shyndyqqa jaqyn. Sebebi Úndistannyń soltústiginde túrikterdiń ertedegi babalary bolǵan arıılerdiń yqpaly kúshti bolǵanyn tarıh moıyndaıdy. Arııler ıelengen jerinde memleketti uıymdastyryp, soǵysqanda arıılik áskerler qolǵa túskenderdi óltirmeı, olardy qulǵa aınaldyryp, jumysqa paıdalanǵan. Nátıjesinde qulshylyq memlekettiń negizin salyp, qoǵamda quqyqtyq teńsiz adamdar toby kelip shyqqan. Osyndaı jolmen Úndistanda kastaǵa bólinýshilik paıda bolǵany, qulshylyq memlekettiń bolǵanyn habarlaıdy. Úndistan halyqtarynyń arasyndaǵy osyndaı saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı damý arıılerdiń yqpalynda boldy degen pikirlerdi jazǵan.
Úndistannyń soltústik-batys kórshileri arııler bolǵany jazba derekterde keń taraǵan. «V HIV-XII v.v. v cevero-zapad Indıı prıhodıat skotovodcheskıe plemena tak nazyvaemyh arıev, poselıaıýıesıa vnachale v Pendjabe, a zatem ı v dolıne Ganga. Vedy-sobranıe dr.-ınd. relıgıoznyh gımnov ı zaklınanıı (po predpolojenııý bolshınstva sanskrıtologov, sozdannye v 1500-1000 do n.e.), rısýıýt etı plemena ýje chastıchno osedlymı (onı vyraıvalı ıachmen s prımenenıem plýga ı ıskýsstvennogo orashenııa), znavshımı razlıchnye remesla (v t.ch. proızvodstvo orýjııa ı dr. predmetov ız medı, a vozmojno, takje ız bronzy); onı velı torgovlıý, ıspolzýıa v kachestve deneg skot ı zolotye ýkrashenııa (nıshka). Plemena (djana) vedıcheskıh arıev (bharata, ıadý, pýrý, gandhary ı dr.) delılıs na rody (vshı), sostoıavshıe v svoıý ochered, ız neskolkıh bolshıh patrıarhalnyh semeı (kýla)».
Keltirilgen siltemedegi pikirdi túgel qoldaımyz. Óıtkeni Úndistannyń soltústik-batysyndaǵy ejelgi kórshileri arıılerdiń Ortalyq Azııanyń ońtústiginen kelgeni aıtylǵan. Osy aımaqtaǵy belgili Arııa ózeniniń alqaptaryn mekendegen etnostardy ırandyqtar men úndiler arııler dep ataǵan. Ejelden kórshiles arııler beıbitshilik jolmen ózderimen shekaralas Pendjabqa, keıin Ganga ózeniniń joǵarǵy alqabyna taralyp, Balh (Balyq) qalasyn, Arıana (Gerat) qalalaryn salǵan. Ertede túrikter qalany «Balyq» dep ataǵan. Bul aımaqty arııler ıelenip, sýarmaly dıqanshylyqpen, mal sharýashylyǵymen, qolóner kásibimen jáne saýdamen aınalysqany aıtylǵan. Uly Jibek joly Balh qalasyna da kelgen. Arııler rýlarǵa bólingenin taldap kórsetken. Bundaı etnıkalyq rýlarǵa bóliný – ejelden túrikterge tán qasıet. Arıılerdiń qolóner kásibinde altynnan sándi buıymdardy jáne soǵys buıymdaryn mol shyǵaratyny aıtylǵan. Mine, osyndaı tyǵyz baılanystyń barysynda arııler beıbitshilik jolmen Úndistanǵa engen degen tujyrym ǵylymı turǵydan durys jazylǵan.
«Arııler Úndistanǵa kelgenge deıin jergilikti turǵyndardyń mádenıeti tómen boldy» degen tujyrymdamalarǵa qatty soqqy berildi. HH ǵasyrdyń 20-jyldarynda Inda ózeniniń alqabynan ashylǵan Harappa (Nacharra) mádenıeti. Ol Inda ózeniniń alqabyndaǵy Pendjabtaǵy Ravı ózeniniń jaǵasynda ornalasqan. Ol Mohendjo-Daro eskertkishiniń soltústik-shyǵysyndaǵy 643,6 shaqyrym qashyqtyqta. Harappa – ertedegi qalanyń orny. Bul jerde arheologııalyq zertteýler keń kólemde ótken ǵasyrdyń 20-46 jyldary júrgizilgen. Qazba kezinde qam kirpishten órilgen eni 12,2 metr dýaldar ashylyp, olardyń syrty kúıdirilgen kirpishtermen órilgen. Ashylǵan qurlyqtyń soltústik jaǵynan qolóner kásipshilerdiń qyzmet oryndary men qonystary, saýda ortalyqtary ashylǵan. Qalanyń ońtústiginde molalardyń (qoıymalylyqtyq) oryndary tabylǵan. Bólmelerdiń dýaldarynda taýys qusynyń ártúrli jáne ósimdikterdiń geometrııalyq beıneleri salynǵan sýretter kezdesken.
Sóıtip, Harappa mádenıeti arııler Úndistanǵa taralmastan 1000 jyl buryn paıda bolǵan órkenıet ekeni kúmán týdyrmaıdy. Harappamen teńdes Mahendjo-Daro eskertkishi. Bul mádenıetter b.z.b. III myńynshy jyldardyń ortasynan, II myńynshy jyldardyń ortasyna deıingi ýaqyttardy qamtıdy. Mahendjo-Daro men Harappa – otyryqshy qalalyq turǵyndardyń mádenıet eskertkishi. Bul oryndardan tabylǵan qundy arheologııalyq derekter Ońtústik Azııa halyqtarynyń arǵy tegin anyqtaýda, jergilikti mádenıettiń damý zańdylyǵyn túsinýde qundy maǵlumattar. Sonyń nátıjesinde ǵasyrlar boıy Ońtústik Azııanyń aborıgenderiniń mádenı dárejesi jónindegi eýroentrısterdiń, solardyń arııler Úndistanǵa órkenıet ákeldi deýshilerge soqqy beredi. Sondyqtan arııler Úndistanǵa kelgenge deıin, aborıgender ózderiniń avtohtondyq (jergilikti) mádenıetin orasan zor qarqynmen damytqan. Sóıtip, eýroentrıster arıılerdiń qaıdan shyqqany men olardyń Úndistandy qashan jaýlap alǵany týraly osy kúnge deıin bir tujyrymǵa kele alǵan joq. Óıtkeni olar «Avesta» kitabynyń jazylǵan tiline ǵana súıenip, bul máseleni sheshkileri keldi. Bul jolmen arııler problemasyn túbegeıli sheshý múmkin emes.
HH ǵasyrda arııler máselesin sheshýde G.Chaıldtyń pikirin qoldap, arıılerdiń órbigen Otany Qara teńizdiń soltústik dalalarynan, Edil ózeniniń tómengi boılarynda qola mádenıetin paıda etken taıpalar degen pikirler aıtýshylar kóbirek bolǵan. Olar: «…chto stepy Severnogo Prıchernomorıa v davnostı bylı pervonachalnoı rodınoı ındoıranskıh plemen, chto legendarnaıa reka Ranha bylo ıranskım nazvanıem matýshkı Volgı; provodılıs ıssledovanııa o vlııanıı ındoıranskıh ıazykov na fınno-ýgorskıe» (Abaev, 1949; ego je, 1972; Toporov, Týrbachev, 1962; Strıjak, 1965; Barroý, 1976; Mıller, 1987).
Attary atalǵan ǵalymdardyń pikirlerin tolyq qoldaý qıyn. Qara teńizdiń soltústik dalasynan Volga (Edil) ózeniniń alqaptaryn qamtyǵan aımaqtar úndiırandyq taıpalardyń alǵashqy qonystanǵan Otany degen tujyrymnyń ǵylymı negizi joq. Edil ózenin parsylardyń Ranha dep ataǵany týraly pikir durys emes. Sondaı-aq jergilikti etnostardy úndieýropalyq tilde sóıleýshiler deý de qısynǵa kelmeıdi. Parsy halyqtary ózderiniń soltústik jáne shyǵys kórshilerin erteden bilgen. Olardyń jaılaǵan tabıǵı-geografııalyq ortalyqtarynan habary bolyp, keıbir onomostıkalyq termınderdi ózderinshe ataǵan bolýy múmkin. Parsylardyń qoıǵan jer atamalary Ortalyq Azııada jetkilikti. Mysaly, Amýdarııa men Syrdarııany parsylar birneshe qubyltyp ataǵan. Sol kóne zamannyń ózine tán etnıkalyq qarym-qatynastary bolǵan. Oǵan qosymsha skıfter men sarmattar ıran tilinen habary bolǵan. Sebebi Gerodottyń aıtýy boıynsha, skıfter Aldyńǵy Azııany 28 jyl bılep, ózderiniń ústemdigin júrgizgen. Bul geografııalyq aımaq ejelden arıılerdiń týyn tikken Otanynyń bir bóligi bolyp, olardyń urpaqtary skıfter, sarmattar, massagetter Soltústik Qara teńizden bastap, Soltústik Kavkazdy jáne Edil boılaryn mekendegen túrkitildes etnostar bolǵan.
B.z.b. II myńynshy jyldardyń ekinshi jartysynda Qara teńizdiń soltústik dalasyn, Edil ózeniniń shyǵysyndaǵy keń dalalyqty arııler mekendep, olar qola mádenıetin paıda etken degen ǵalymdar: L.N. Gýmılev, G.A.Fedrov-Davıdov, A.P.Okladnıkov, S.V.Kıseleev, S.P.Tolstov, S.S.Chernıkov jáne t.b. S.P.Tolstov bylaı jazǵan: «Datırovka pamıatnıkov Tazabagıabskoı kýltýry sootvetsvýet datırovke kýltýr andronovskoı ı srýbnoı ı mojet byt opredelena vremenem okolo seredıny II tysıacheletııa do n.e.». Bul pikirdi aıtýshylardyń basym kópshiligi – Keńes ókimeti jyldaryndaǵy Ortalyq Azııany zerttegen belgili tarıhshylar men arheologtar. Olardyń jazǵan geografııalyq aımaqtarda qola dáýirindegi andronov pen srýbnyı mádenıetiniń ashylǵanynda eshbir kelispeýshilikter joq. Biraq sol mádenıetterdi jasaǵan úndiırandyq etnostar degen tujyrymdy qoldaý múmkin emes. Ejelden Qara teńizdiń soltústigindegi keńestik, Soltústik Kavkaz jáne Edil ózeniniń alqaptary túrkitildes arıılerdiń, onyń urpaqtary skıf pen sarmattardyń jaılaǵan avtohtondyq Otanynyń bir bóligi. Úndieýropalyq ırantildes bul aımaqta esh ýaqytta bolmaǵan. Ertede Edil ózenin parstar Ranha dep ataǵan bolsa, olar ózderiniń tóńiregindegi kórshilerdiń jer, sý atamalaryn ıran tilinde ataǵandary barshaǵa málim. Joǵaryda atalǵan ǵalymdar eýroentrısterdiń áseri boıynsha pikirlerin ashyq aıta almaǵan.
Qola dáýirindegi osy mádenıetterdi paıda etken úndiırandyq taıpalar emes, jergilikti túrkitildes etnostardyń ata-babalary – arııler. Sibir, Oral alqabyn, búkil Ortalyq Azııany – qola dáýirinde osynsha keńistikti mekendegen ózara týysqan túrki násildi etnostar tamasha mádenıetti paıda etken. Bul jetistik tarıh ǵylymynda «andronov mádenıeti» dep atalyp keledi. Tarıhtyń bul kezeńine jatatyn alǵashqy eskertkish Batys Sibirdegi Achınsktyń janyndaǵy Andronov selosynyń qasyndaǵy obadan (qorǵannan) tabylǵan. Osy eskertkishten tabylǵan jádigerlerdi «andronov mádenıeti» dep atap ketken. Qola dáýirine jatatyn mádenıettiń aty jasalmaly, ıaǵnı toponomııalyq selonyń aty. Olaı bolsa, osy tarıhı kezeńde alǵashqy órkenıetke jetken etnostar – arııler jáne olardyń urpaqtary. Sóıtip, qola dáýirinde ómir súrgen, osynsha alǵa órlep, óz dáýiriniń mádenıetin jasaǵan adamdardyń aqyl-oılarynyń jemisi ekenin moıyndaýymyz qajet.
Qola dáýiriniń eskertkishteri Ortalyq Azııada, onyń bir bóligi Qazaqstanda keń kólemde mol saqtalǵan. HH ǵasyrda qola mádenıeti Qazaqstanda keń kólemde zertteldi. Olardy zertteýshi ǵalymdar: M.P.Grıaznov, O.A.Krıvova-Grakova, K.V.Salnıkov, A.H.Marǵulan, K.A.Akıshev, A.M.Orazbaev, S.S.Chernıkov, M.K.Qadyrbaev, Z.Samashev, J.Qurmanqulov, A.T.Tóleýbaev, A.Bısenov jáne t.b. Bulardyń bári Qazaqstan jerinen túgel qola dáýiriniń mádenıetin ashty. Qazaqstandaǵy qola eskertkishterin A.H.Marǵulan, K.A.Akıshev jáne A.M.Orazbaevtar tómendegi dáýirlerge bóledi: «Bylı vydeleny 2 etapa andronovskoı kýltýry: nýrınskıı – HVI-HV v.v. do n.e. ı atasýskıı – HIV-HIII v.v. do n.e.; begazy-dandybaevskaıa kýltýra epohı pozdneı bronzy – H-VIII v.v. do n.e. ı pamıatnıkı perehodnogo perıoda – HII-HI v.v., do n.e.».
Qola dáýiriniń osy kezeńderine jatatyn eskertkishter Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan ashyldy. Sóıtip, Qola mádenıeti Ortalyq Azııadan, ásirese, onyń ortalyqtarynan, soltústik Kavkaz ben Qara teńizdiń soltústik dalalarynan ashylyp, bul mádenıettiń joǵary dárejede damyǵany adamdardy tańǵaldyrdy. B.z.b. II myń jyldyqtyń jartysy men 1 myńynshy jyldardyń basynda Batys Sibir men Ortalyq Azııany mekendegen taıpalardyń mádenıetin alǵashqy ret 1914 jyly Achınsk qalasynyń qasyndaǵy Andronov selosyna jaqyn jerdegi obadan tabylǵan artefaktyny osy otyryqshy orynnyń atymen ataǵan. Ol mádenıetti paıda etýshi, ony meılinshe damytýshy qandaı etnostar ekenin tarıh ǵylymy dáleldegen joq. Sondyqtan qola dáýirinde osy mádenıetti paıda etken qandaı etnostar ekenin bile almaı, ony Andronov selosynyń atymen atap kele jatyr. Mádenıetti, turaqty mekenderdi adamdar jasaıdy. Bul problemanyń osynsha ýaqyt ishinde sheshiminiń tabylmaý sebebi, bizdińshe, eýroentrıstik kózqarastyń saldary. Qola dáýirinde ómir súrip, alǵashqy órkenıettiń negizin salǵan arııler ekenin «Avesta» kitabyndaǵy derekter dáleldeıdi. «Avestadaǵy» tilden basqa derekterdiń basym kópshiligi Ortalyq Azııadan, Soltústik Kavkaz ben Qara teńizdiń soltústik óńirlerinen jáne Sibirden arheologtar ashyp keledi. Olar tamasha sapaly, mánderi zor jádigerler tapty. Solaı bolsa da, attary atalǵan geografııalyq aımaqtardan ashylǵan mádenıetti úndiırandyq, úndieýropalyq tildegi attary belgisiz etnostar emes, onyń negizin salýshy jáne damytýshy – arııler. Olar osy geografııalyq ortalyqty ejelden ıelengen, avtohtondyq ertedegi túrikterdiń babalary – arııler. Osy shyndyqty burmalap, eýroentrıster álem túrikterin «jabaıy», «taǵy», «artta qalǵan týzemeter» degen pikir negizinde qarap, arıılerdiń qola dáýirinde alǵashqy órkenıetterge jetken etnos ekendigin moıyndaǵylary kelmeıdi. Biraq shyndyq qapshyqtyń túbinde tek jatpaıtynyn eske alsaq, túbi aqıqat óziniń tıisti baǵasyn alady. Ortalyq Azııada qola mádenıetin jasap, ony joǵarǵy satyǵa kótergen – arııler etnosy. Bul kózqarasty jınalǵan jádigerler men jazba derekter jyl saıyn dáleldeýde.
Keıingi jyldarda «Avesta» (Zand. Avesta) kitabyna degen qyzyǵýshylyq qazaq zııalylarynyń arasynan da shyǵa bastady. Olardyń arasynda bul qundy eńbekti qazaq tilinde aıryqsha taldap, kóp jyldar boıyna zerttegen Hamza Kóktándini aıtýǵa bolady. Ol birneshe prozalyq shyǵarmalardy jarııalaǵan jazýshy bola tura, osyndaı tarıhı-fılosofııalyq máselege qalam tartqan.
Bul kitap tórt bólimnen qurylǵan: «Hý-Tara táńiriniń umytylǵan tarıhy»; «Zaratýshtra paıǵambardyń umytylǵan tarıhy»; «Afrasıabtyń umytylǵan tarıhy»; «Shyńǵys hannyń umytylǵan tarıhy». Osy bólimderdiń ekinshisi: «Zaratýshtra paıǵambardyń umytylǵan tarıhy» týyndysy bizdiń kóterip otyrǵan problemaǵa tikeleı qatysy bar. Monografııanyń osy bóliminde «Avesta» (Abasty) kitabyn jan-jaqty taldap, oǵan shamasy kelgenshe obektıvti pikir bildirgen. Avtor túrkitildes halyqtyń ókili bolǵandyqtan, «Avesta» kitabyndaǵy oqıǵalardy tereń bilgendigi jáne onyń ǵylymı kózqarasy keń ekeni baıqalady. Osy eńbeginde «Avesta» kitabynyń negizgi mazmuny Ortalyq Azııanyń avtohtondyq turǵyndary bolǵan túrkitildes halyqtardyń tarıhymen tyǵyz baılanysty ekenin kórsete bilgen.
Hamza Kóktándiden keıin «Abesta» (Avesta) degen atpen ǵylymı murany S.I.Ospanov qazaq tiline aýdarǵan. Buryn parsy, arab, orys tilderinde jaryq kórgen «Avestaǵa» negizdelip, osy kitapty aýdarǵan. Aýdarma kezinde kóne parsy tilderimen pehevtik dybys erekshelikterine aıryqsha mán bergenin aıta kelip: «Bizdiń mundaı dybystyq beıimdelýimiz jalpy Zaratýshtra paıǵambardyń óte ertedegi saqtar arasynan shyqqandyǵyna, onyń óziniń ashqan jańa dinı kózqarasy úshin ózinen burynǵy táńirshiler tarapynan qysym kórip, Turannan Iran eline ketýge týra kelgen. Iaǵnı onyń shyǵarmasyndaǵy Qudaı, pirler, jer, sý, t.b. ataýlary ıran tilinen góri altaı, eski túrki tiline jaqyn bolǵan dep bilemiz. Ol kezdegi dybystyq júıe áýeli 8 daýysty jáne 14 daýyssyz dybystardan bastalyp, keıin 11 daýysty, 22 daýyssyz dybystarǵa deıin jiktelip kóbeıgen (Baskakov N.A. Istorıko-tıpologıcheskaıa fonologııa tıýrkskıh ıazykov. – M., Naýka, 1988. – s. 15-16).
…Sonymen birge B.Qydyrbekuly («Túgel sózdiń túbi bir»), R.Syzdyqova («Sózder sóıleıdi») eńbekterindegi eski túrki-qazaq sózderin de paıdalandyq. Bul da «Avestanyń» tildik qurylymyn óziniń bastapqy nusqasyna bir taban jaqyndata túsedi dep esepteımiz».
Osy keltirilgen úzindide «Avestany» qazaq tiline aýdarýshy S.I.Ospanov óte saqtyqpen, maman retinde jaýapkershilikpen shyǵarmaǵa keshendi qarap, ózinen burynǵy bul muranyń aýdarylǵanyn oıdyń eleginen ótkerip, «Avestany» aýdarýda qajyrly eńbek etkeni baıqalady. Sonymen birge aýdarmashy «Avesta» kitabynyń mazmunyna aıryqsha kóńil bólip, kitaptaǵy Zaratýshtra paıǵambardyń saq taıpasynan shyǵyp, Ortalyq Azııadaǵy ózinen burynǵy dinshilderden qysymshylyq kórip, onyń Iran eline qonys aýdarǵanyn baıandaıdy. Jaryq kórgen keıbir túrkitanýshylardyń eńbekterine súıenip, «Avestada» baıandalatyn Qudaı, pirler, jer, sý, jerleý salty jáne t.b. atamalar ıran tilinen góri túrikterdiń kóne tilderine jaqyn ekenin erekshe atap ótken.
«Avestanyń» mazmuny: Iasna, Vendıdad (Vıepered), Vıeperd (Vıdevarat), Iashty (Iasht) bólimderden quralǵan. «Abasta» («Avesta») – bizdiń zertteýimizde, osydan 4000-5000 myń jyldaı buryn ómir súrgen Zaratýshtra dep atalyp ketken (bizdińshe, «Jaratýshy», onyń basqa bir «Zorotýshtra» degen aty «Zor-ot-ustaýshy» degen nusqalarǵa keledi) paıǵambardyń «otqa tabyný» dininiń negizin salýshynyń ilimi bolyp tabylady».
Keltirilgen silteme «Avesta» kitabyn úndieýropalyq tilde jazylǵan dep aıtýdyń qısynsyz ekendigin kórsetedi. Zaratýshtra degen paıǵambardyń túrikshe «Jaratýshy», «Zor-ot-ustatýshy» sózderiniń Altaı til semıasyna jatatynyna eshkim kúmándanbaıtyn shyǵar. Soǵan qaraǵanda, alǵashqy Avestanyń paıda bolǵan jeri Ortalyq Azııa bolyp, keıin ártúrli sýbektıvti saıası jaǵdaılardyń nátıjesinde Turannan Iran jerine taraldy degen pikirdiń ǵylymı negizi bar. Ol kitaptyń avtory qazir bizge belgisiz. Bizge jetken kitaptan qaı etnostyń ókilderi jazǵanyn, áıtpese, kóshirgenin anyqtaý ońaı emes. Múmkin parsy tilin jetik bilgen túrkitektes ǵulama bolar nemese kerisinshe, parsytildes ǵalym shyǵar. Biraq bul kitapty úndieýropalyq tilde jazylǵan dep, onyń dúnıege kelgen jeri Iran deýdiń ǵylymı negizi joq.
Qazirgi tarıhı túsinigimiz boıynsha, «Avesta» kitabynda baıandalatyn arııler etnosy tarıhtyń qola dáýirine týra keletinine toqtaldyq. Bul dáýir adam balasynyń tarıhynda alǵashqy tapsyz qoǵamǵa jatady degen tujyrymnama boıynsha urpaqtardy tárbıelep kele jatyrmyz. Al «Avesta» kitabyna qarasaq, taptyq qoǵam qola dáýirinde paıda bolyp, qul ıelenýshilik memleketterdiń paıda bolǵanyn jazǵan. Bul osy tarıhı kezeńdi baıandaǵan, jazba málimet beretin birden-bir jazba derek bolǵan soń, oǵan senbeıtindeı basqa derekter joq. Mine, osy jazba derekterge súıenip, «Avesta» kitabyna negizdelip, arıılerdiń órbigen geografııalyq ortalyqtaryna, keshendi sharýashylyqtaryna, ólikti jerleý salttaryna jáne rýhanı mádenıetterine kóńil aýdaraıyq.
Ýahıt ShÁLEKENOV,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq
ýnıversıtetiniń professory
