تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ قازاندىق بولمەسىندە كورەگەن ءامىر تەمىر زامانىنان قالعان قۇندى جادىگەرلەردىڭ بىرەگەيى – قاسيەتتى تايقازان تۇر. بۇل قازان 1399 جىلى 25 ماۋسىمدا (حيجرا 801 جىل، 20-شاۋال) تۇركىستان قالاسىنىڭ باتىسىندا، 27 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قارناق ەلدى مەكەنىندە، سيرەك كەزدەسەتىن جەتى ءتۇرلى اسىل مەتالدىڭ (مىس، مىرىش، التىن، كۇمىس، قولا، قورعاسىن، تەمىر) قوسپاسىنان قۇيىلعان.
قازاننىڭ سالماعى – 2 توننا، سىيىمدىلىعى – 3 مىڭ ليتر، بيىكتىگى – 1,60 م.، ديامەترى – 2,42 م. تۇعىرىنىڭ بيىكتىگى – 0,54 م.، ديامەترى – 0,607 م. تايقازاننىڭ سىرتقى بولىگىنىڭ ورنەكتەلۋى بەس بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشى جوعارعى بولىگىندە قازاندى اينالا سۋلۋس قولتاڭباسىمەن قۇران كارىم اياتىنان ءۇزىندى جازىلىپ، ول پايعامبار حاديسىمەن جالعاسادى، ودان سوڭ قازاننىڭ كىمگە ارناپ جاسالعانى، اياقتالعان جىلى بەرىلگەن. ەكىنشى قاتار – ءىرى ون كۋببا (ەمشەك) جانە ون ورنەكتى تۇتقا ارقىلى جيىرما كارتۋشقا بولىنگەن. ونىڭ قاتار ورنالاسقان ەكى بولىگىنە سۋلۋس قولتاڭباسىمەن شەبەردىڭ ءوز اتى-ءجونى جازىلعان بولسا، قالعان ون سەگىز بولىگىندە كۋفي جازۋ ۇلگىسىمەن پارسى تىلىندە تىلەك ءسوز بەرىلگەن. ءۇشىنشى قاتاردا قۇدايدىڭ قۇدىرەتى جايلى ەسكەرتۋ كۋفي جازۋ ۇلگىسىمەن 22 رەت قايتالانىپ جازىلعان. ءتورتىنشى قاتارداعى قازاننىڭ ءبۇيىر بولىگىندە تۇتقا ورنەكتەرىنە ۇقساس ۇلكەن جاپىراق تۇرىندەگى ون ويۋ بەدەرلەنىپ، جيىرما كىشى كۋببا ورنالاسقان. اياق تۇعىرىمەن شەكتەسەتىن بەسىنشى بولىگىندە قيىلىسقان دوعا سيپاتىنداعى ورنەكتەر بەدەرلەنگەن. جالپى فورماسى جۇرەك پىشىنىنە ۇقساس جانە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوشقار ءمۇيىز ويۋلارىنىڭ نازىك ۇيلەسىمدى يىرىمدەرىنەن تۇراتىن قازانداعى ورنەكتەر احمەت ءياساۋيدىڭ ءحال، ياعني جۇرەك ءىلىمىنىڭ ماعىناسىنا مەڭزەيتىندەي. وسى جۇرەك ءپىشىنى مەن قوشقار ءمۇيىز ويۋلارىنىڭ سان الۋان كومپوزيتسياسىن كەسەنەدەگى لاۋحا، قازاننىڭ تۇتقاسى، شىراعداندار، ەسىك القاسى، ت.ب. كوپتەگەن زاتتاردان كورىپ، ولارعا ورتاق ۇلتتىق ناقىشتاعى ءبىرتۇتاس يدەيالىق بىرلىكتى اڭعارامىز. اتالمىش قازان كەسەنەنىڭ ارحيتەكتۋرالىق سيپاتىمەن جانە قابىرحاناداعى قابىرتاستىڭ ولشەمدەرىمەن ءوزارا ۇيلەسىمدە ورتاق گەومەتريالىق شەشىمگە ساي جاسالعان. بەلگىلى عالىم اقجان ماشاننىڭ تۇجىرىمىنشا، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى جەتى قات كوكتى، 12 مۇشەل مەن جىل ەسەبىن بەينەلەيتىن عارىش مودەلى سىندى قۇرىلىس. ال ونىڭ شاعىن ۇلگىسى ىسپەتتەس تايقازان استرونوميالىق ءمانى بار قىزمەت اتقارعان. زەرتتەۋشىلەر اراسىندا تايقازان اتاۋىنداعى «تاي» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى تۇركى، موڭعول حالىقتارىندا جىلقى مالىنىڭ كيەلى سانالىپ، قۇرباندىق شالۋ راسىمىندە پايدالانۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان دەگەن پىكىر بار. الىپ قازان قۇيۋ ءىسى ارنايى جوبامەن جۇزەگە اسىرىلعان. سونداي-اق ول – ۇستالاردىڭ زور شەبەرلىگى مەن ۇلكەن قاجىر-قايراتىن، كوپ جۇمىس كۇشىن جانە ولاردىڭ ءبىر ماقساتقا جۇمىلعان رۋحاني تۇتاستىعىن قاجەت قىلعان جۇمىس. قازاننىڭ بولىكتەرى قالىپتاردا جەكە-جەكە قۇيىلىپ، سوڭىنان قۇراستىرىلعان. قازاندى دايىنداۋدا سول زامانعا ءتان وزىندىك ەرەكشەلىگى بار باسقا دا وزىق تەحنولوگيالار قولدانىلعانى ءسوزسىز. سونىمەن قاتار، ونى جاساۋ شەبەرلەردىڭ رۋحاني ۇستاز-ءپىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ورتاق ماقساتتا توپتاسىپ، رۋحاني باۋىرلاستىقتىڭ ىشكى تارتىبىنە قالتقىسىز باعىنۋى ناتيجەسىندە ىسكە استى. كاسىپتىك نەگىزدەگى تاريقات بىرلەستىگىنىڭ مۇشەلەرى ءوزىنىڭ كاسىبىن، ماسەلەن، ۇستالىقتى ءپىر-ۇستازدىڭ جەتەكشەلىگىمەن شەبەر مەڭگەرگەن. ال ولاردىڭ ۇستازدارى وسى ايماقتا رۋحاني ىقپالى زور ياساۋي تاريقاتىنىڭ شەيحتارى بولعان. ۇستا ءابدىل ءازيزدىڭ ءوزى دە ءياساۋيدىڭ ءحال ىلىمىنەن ءنار الىپ، جەرگىلىكتى مۇسىلماندىق ءداستۇر اياسىندا ۇستالىق قۇرعانىن تايقازاننىڭ سيمۆولدىق مانىنەن، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنەن، قۇرىلىمىنان اڭعارۋعا بولادى. م.ە.ماسسوننىڭ زەرتتەۋىنشە، قازاننىڭ توڭىرەگىندە جىلقى قۇيرىعى تاعىلعان ون تۋ تۇرعان. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ جارتى اي بەينەسى مەن جازۋلارى بار ۇشتارى دا بولعان. قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان قازانداردى عالىمدار ەكى تۇرگە بولەدى. ءبىرىنشىسى – «ساقتىق» نەمەسە كونۋستى تۇعىرى بار قازاندار، ەكىنشىسى – تۇعىرسىز قازاندار. كەسەنەدەگى تايقازان «ساقتىق» تيپتەگى قازانعا جاتادى. الىپ قازان جاساۋ – كونە ساق، عۇن، ءۇيسىن داۋىرلەرىنەن جالعاسىپ كەلگەن ءداستۇر ەكەنىن دەرەكتەر مەن ايعاقتار راستايدى. ەلدىك ساناسى بيىك، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى ۇستانعان وسىناۋ سوتسيۋمدار ءۇشىن قازان – بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، مولشىلىقتىڭ، ەلدىكتىڭ نىشانى بولعان. مۇنداي الىپ قازاندار زامانىندا بيلەۋشىلەردىڭ، لاۋازىمدى اسكەرباسىلاردىڭ قابىرىنە قويىلعان. بۇل قابىر يەسىنىڭ اۋقاتتى، جوعارعى توپتان بولعانىنان حابار بەرەدى دەيدى عالىمدار. ال گەرودوتتىڭ كەلتىرگەن مىنا ءبىر قىزىق مالىمەتىنەن مۇنىڭ ءمانى ءتىپتى تەرەڭدە ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. «ءبىر كۇنى ساقتاردىڭ اريانت ەسىمدى پاتشاسى جاۋىنگەرلەرىنىڭ ارقايسىسىنا جەبەلەرىنىڭ ءبىر-ءبىر ۇشىنان الىپ كەلۋلەرىن بۇيىرادى. سوسىن ولاردى بالقىتىپ، الىپ قازان قۇيدىرادى». كوشپەندى جاۋىنگەرلەرىنىڭ جورىق كەزىندە الىپ جۇرەتىن ۇلكەن قازاندارى بولعانى ءمالىم. بىراق مىنا قازاننىڭ جاسالۋى دا، قىزمەتى دە ەرەكشە. مۇنى جاساۋعا سانسىز جاۋىنگەر اتسالىسىپ، الىپ كەلگەن جەبەسىنىڭ ۇشى قازاننىڭ بولىنبەس بولشەگىنە اينالعانداي، ءوزى دە تايپانىڭ اجىراماس مۇشەسىنە اينالىپ، قاۋىمىنىڭ بىرلىگىنىڭ، بەرىكتىگىنىڭ كەپىلى بولىپ وتىر. قازان سىرتىنداعى جازۋلاردىڭ ءبىرىنشى قاتارىندا جازىلعان قۇراننىڭ «تاۋبە» سۇرەسىنىڭ ون توعىزىنشى اياتىنىڭ ۇزىندىسىنەن جانە پايعامبار (س.ع.س) حاديسىنەن ونىڭ سۋعا ارنالعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ايات: قازاقشا ماعىناسى: اسا مارتەبەلى، قۇت-بەرەكەنىڭ يەسى اللا ايتتى: «سەندەر قاجىلارعا سۋ بەرۋ، مەسجىد حارامدى جوندەۋدى [اللاعا، احيرەت كۇنىنە يمان كەلتىرىپ جانە اللا جولىندا كۇرەسكەن كىسى سياقتى] كورەسىڭدەر مە؟» (9:19-ايات.), – دەسە، حاديستە بىلاي دەلىنگەن: پايعامبار، ول كىسىگە سالەم بولسىن، ايتتى: «كىمدە-كىم اللا تاعالا ءۇشىن سۋ قۇياتىن ىدىس جاساسا، اللا تاعالا جۇماقتا وعان ارناپ حاۋىز دايىندايدى». بۇل جەردەگى اڭگىمەنىڭ استارى حالىققا، ادامدارعا قىزمەت قىلۋدى، ەلدىڭ قاجەتىنە جاراۋدى مەڭزەپ، قۇدايعا قۇل بولۋدىڭ ءمانىسى – ادامداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى الالاماي، دىنىنە، ۇلتىنا قاراماستان قايىرىمدىلىق، قامقورلىق جاساۋىندا ەكەندىگىن اڭعارتادى. مۇندا سونداي يگى ارەكەتتەر ارقىلى عانا ادام بالاسى جاراتۋشىنىڭ ريزالىعىن تاۋىپ، ءمىنسىز قوعام قۇرا الادى دەگەن يدەيا جاتىر. قازان سىرتىنداعى ارابتىڭ گۇل ورنەكتى سۋلۋس جانە كۋفي ۇلگىلەرىمەن جازىلعان ءۇش بەلدەۋدەگى جازۋدىڭ ءبىرىنشى قاتارىنىڭ سوڭىندا ونىڭ شايحىلاردىڭ سۇلتانى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە ارنالىپ جاسالعانى تۋرالى ايتىلادى. اۋدارماسى: بۇل سۋ قۇياتىن ىدىستى يسلام شايحىسى، الەمدەگى شايحتاردىڭ سۇلتانى، شايح احمەت ءياساۋيدىڭ (اللا ول كىسىنىڭ ءازىز رۋحىن كيەلى قىلسىن!) مازارى ءۇشىن جاساۋعا ۇلىق ءامىرشى، كوپ ەلدىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان، راحىمدى پاتشانىڭ [قۇدايدىڭ] ايرىقشا قامقورلىعىن يەلەنۋىمەن ەرەكشەلەنگەن ءامىر تەمىر كورەگەن بۇيرىق بەردى. اللا تاعالا ونىڭ بيلىگىن ماڭگىلىك ەتسىن! (جيىرماسىنشى شاۋال، سەگىز ءجۇز ءبىرىنشى جىل /25 ماۋسىم، 1399 جىل). ەكىنشى قاتار جيىرما كارتۋشقا ءبولىنىپ، ونىڭ ەكەۋىندە شەبەر: «قۇدايدىڭ قامقورلىعىنا ءۇمىت ارتقان ءابدىل ءازيز شارافۋتدين تەبريزي» دەپ ءوز ەسىمىن جازىپ قالدىرعان. قالعان جەرلەرىندە:«مۋباراك باد» – «قۇتتى بولسىن!» دەگەن تىلەك ءسوز جازىلعان. مۇنىڭ ماعىناسى – قۇت، بەرەكە تىلەۋ نەمەسە بەرەكە دارىعان ورىن. قايناپ تۇرعان قازان سول ەلدەگى توقشىلىقتىڭ، تىنىشتىقتىڭ نىشانى دەگەن تۇسىنىك ەل اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. ءۇشىنشى قاتاردا «كۋفي» جازۋ ۇلگىسىمەن جيىرما ەكى رەت قايتالانىپ: «بايقاڭدار، بۇكىل جاراتىلىستىڭ يەسى – اللا!» دەگەن ءسوز بەرىلگەن. مۇنى ابايدىڭ تىلىمەن ايتار بولساق: «ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى. مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى! ءتان قالىپ، مال دا قالىپ، جان كەتكەندە، سوندا ويلا، بولادى نە سەنىكى؟». ادامنىڭ يەلىگىندەگى مال-مۇلىكتىڭ ءبارى قۇدايدىكى ەكەندىگىنىڭ دالەلى – ادامنىڭ دۇنيەگە قۇرالاقان كەلىپ، ءدال سولاي قايتۋى. وسىعان وراي شاكارىم قاجىنىڭ: «شارانامەن تۋىپ ەدىڭ، ءبوز ورانىپ وتەسىڭ. ءبىر ساعىمدى قۋىپ ەدىڭ، قاي ۋاقىتتا جەتەسىڭ؟ قانشا داۋلەت جيىپ ەدىڭ، ءبارى قالدى، نەتەسىڭ. مال ءۇشىن جان قيىپ ەدىڭ، قايتىپ الىپ كەتەسىڭ؟» – دەگەن سىر سوزدەرى بار. ادام بالاسى تىرشىلىگىندە تۇتىناتىن، قاجەتىنە جاراتاتىن يگىلىكتەردىڭ ءبارى – جاراتۋشىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە پايدالانۋعا بەرگەن اماناتتارى. دەمەك، دەنساۋلىق، مال-مۇلىك، وتباسى، وتان، باق-داۋلەت، باسقا دا بۇكىل يگىلىكتەرگە جاسالعان قيانات قۇدايدىڭ اماناتتارىنا قيانات بولىپ تابىلادى. عاجابى، ءبىر-اق اۋىز ءسوزدىڭ استارىندا ادامنىڭ قوعاممەن قاتىناسى قالاي بولۋ كەرەكتىگى بەكىتىلگەن. قازاقستان مەن ورتا ازياداي كەڭ اۋماقتا ءدىننىڭ سوپىلىق ءداستۇر ارقىلى تارالىپ، جەرگىلىكتى ءداستۇرلى يسلامنىڭ قالىپتاسقانى بەلگىلى. اتا-بابالارىمىز سان عاسىر بويى تۇتىنىپ، ماقال-ماتەل، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ تۇرىندە ۇرپاعىنىڭ قانىنا، جانىنا ءسىڭىرىپ كەتكەن سول ءىلىم قازىردىڭ وزىندە قازاقتى تورتكۇل دۇنيەگە قوناقجاي، تىنىشتىق سۇيگىش، كەڭپەيىل حالىق ەتىپ تانىتىپ وتىر. يسلامنىڭ جەرگىلىكتى مادەنيەتپەن ءسىڭىسىپ، ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرىن رۋحاني مانمەن بايىتا ءتۇسۋى كوشپەندىلەردىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ترانسفورماتسيالانۋىنا اكەلدى. بۇل رەتتە قازاندار دا ءوزىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانىن ساقتاي وتىرىپ، مۇسىلماندىقپەن استاسقان ءدىني عۇرىپتىق راسىمدەردە، مەملەكەتتىك، قوعامدىق شارالاردا ناقتى ماقساتقا پايدالانىلاتىن بولدى.
1935 جىلى تايقازان سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجعا، «يران ونەرى مەن ارحەولوگياسى بويىنشا III حالىقارالىق كونگرەسىنە» الىنادى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سوندا تۇرىپ، 1989 جىلى قىركۇيەكتىڭ 18-ىندە عانا وزبەكالى جانىبەكوۆ باستاعان ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ باستاماسىمەن تاريحي وتانىنا قايتارىلادى. اسقاق مادەنيەتىمىزدىڭ زاتتاي ايعاعى بولعان تايقازاندى وسىلايشا باسىبايلى يران مادەنيەتىنىڭ ەنشىسىنە ۇستاتىپ جىبەرۋگە تالپىنىس تاريحىمىزعا جاسالعان كوپ قياناتتىڭ ءبىرى ەدى. ياساۋي كەسەنەسىنە سىيعا تارتىلعان قۇندى جادىگەردى يراندىق ۇستالاردى جالداپ، اقىسىن تولەپ قۇيدىرعانى عانا بولماسا، جوعارىدا باياندالعانداي، تايقازان – تەرەڭ داستۇردەن تامىر الىپ، يسلامدىق مانمەن استاسقان رۋحاني ءتول مۇرامىز بولاتىن. بۇل كۇندە تايقازان – رۋحاني استانا، كيەلى تۇركىستان قالاسىندا، اۋليەلەردىڭ سۇلتانى قۇل قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى ءوزىنىڭ قۇتتى ورنىندا، قازاق حالقىنىڭ، قازاقستان اتتى ۇلكەن شاڭىراقتىڭ، قالا بەردى، كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ بەرەكەسىنىڭ، تىنىشتىعى مەن بىرلىگىنىڭ نىشانى قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
امانجول مەيىرمان،
قر ۇعا فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
