الاساپىران جىلدارى التايدىڭ ار جاعىندا قالىپ قويعان اعايىننىڭ دا اتا-بابادان كەلە جاتقان ميراس ونەرگە باي ەكەنى بەلگىلى. دەسەك تە، كەيىنگى جىلدارعا دەيىن قىتاي قازاقتارىنا ءتان ءان-كۇي مۇرالارىنىڭ كوپشىلىگى جالپى قازاق حالقىنا بەيتانىس بولىپ كەلدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى عانا ونداعى تۋىستاردىڭ ءتولتۋما ونەر تۋىندىلارى جاناشىر ازاماتتاردىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ۇلت مادەنيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلا باستادى. سونداي يگىلىكتى ىسپەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ قاتارىندا بەلگىلى كۇيشى، دومبىراشى مۇقاش تاڭعىتۇلى دا بار. ءبىز بۇگىندە اتامەكەنگە قونىس اۋدارىپ، الاش مادەنيەتىن اسقاقتاتا ءتۇسۋ ماقساتىنداعى جۇمىستارىن قازاقستان اۋماعىندا دا جالعاستىرىپ جاتقان ونەرپازعا جولىعىپ، از-كەم اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك.
ومىردەرەك
مۇقاش تاڭعىتۇلى 1962 جىلى 15 جەلتوقساندا قحر-دىڭ شىڭجاڭ ولكەسى، تارباعاتاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1981 جىلى ءۇرىمجى قارجى ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، 1985 جىلى تامامداعان. سودان 2003 جىلعا دەيىن بانك سالاسىندا قىزمەت ىستەگەن. 2003 جىلى اتامەكەنگە قونىس اۋدارعان.
- اعا، دومبىراشىلىق ونەرگە قالاي كەلدىڭىز؟
- دومبىرا تارتۋ – اۋلەتىمىزدە جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ونەر. مەن وعان ون جاسىمنان باستاپ اۋەستەنە باستادىم. اكەم تاڭعىت كۇيشى بولدى. اۋەلگى ۇستازىم دا سول. كەيىن مۇرات ىبىرايۇلى دەيتىن كۇيشىمەن كورشى بولدىق. سودان ول كىسىگە شاكىرت بولا ءجۇرىپ، قىتايداعى بەلدى كۇيشىلەرمەن تانىسا باستادىم. اتاقتى قايراقباي كۇيشىنى جەتكىزۋشى جۇماجان سىدىقۇلى (1982 جىلى دۇنيە سالدى) جانە سال-سەرىنىڭ سوڭى كاسىمباي قۇسايىنۇلىنان (1989 جىلى دۇنيەدەن وزدى) كوپ ءتالىم الدىم. ايتىكەن بەيىسبايۇلى، ءانۋاش سۇلەيمەنۇلى سىندى كۇيشىلەرگە دە شاكىرت بولعام. التايدىڭ كۇي تارتۋ ءداستۇرىن داۋلەت حالىقۇلىنان، ىلەنىڭ كۇي ونەرىن كامال ماقايۇلىنان يگەردىم.
- «التاي مەن ىلەنىڭ كۇي تارتۋ ونەرى» دەپ جاتىرسىز، ول جاقتىڭ كۇيلەرى دە وڭىرلەرگە بولىنە مە؟
- ونداعى ءۇش ايماقتىڭ كۇيى ءۇش ۇلكەن كۇيشىدەن: التايدا – بەيسەنبى دونەنبايۇلىنان، تارباعاتايدا – قايراقباي شالەكەۇلىنان، ىلەدە قوجەكە نازارۇلىنان باستاۋ الادى. بۇلار – قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىن قالىپتاستىرۋشىلار. ءار وڭىردە ءومىر سۇرگەندىكتەن، ولاردىڭ كۇيلەرىندە ءبىرشاما وزگەشەلىكتەر بار.
- شەبەر دومبىراشى ەكەنىڭىزدى ءبىراز ەل بىلەدى. ال ءوزىڭىز كۇي شىعاراسىز با؟
- ءيا. ءبىراز كۇيلەرىم بار. وزىمە ۇناعان 18 كۇيدى جەكە ءۇنتاسپا ەتىپ شىعاردىم. ەڭ العاش دۇنيەگە كەلگەن كۇيىم – «جايساڭ». شىڭجاڭ قارجى ۋنيۆەرسيتەتىندە بانكير ماماندىعىنا وقۋعا تۇسكەن كەزىم. اۋىلدان قالاعا كەلگەن جاسپىز. اۋىلدى، اۋىلداستى، اعايىن-تۋىسقاندى ساعىنىپ جۇرگەن كوڭىل-كۇيدە تۋىندادى. «جايساڭ» دەپ اتاعان سەبەبىم: سول جايساڭ جانداردى، جايدارى جانداردى جانىم اڭسادى. قالانىڭ قىم-قۋىت تىرلىگىنەن تورىققاندا ومىرگە كەلدى.
- ماماندىعىڭىز بانكير بولسا، مۋزىكالىق ساۋاتىڭىزدى قالاي كوتەردىڭىز؟
- كۇيشىلىك ونەردە قۇيماقۇلاق دەگەن «ماماندىق» بار (كۇلدى). مەن نوتا بىلمەيمىن. بارلىق كۇيدى تىڭداۋ ارقىلى ۇيرەنەمىن. اتا-بابالارىمىزدىڭ قايسىسى مۋزىكالىق وقۋ ورنىن ءتامامداپتى؟ كۇي اتاۋلى تۇگەلگە جۋىق قۇيماقۇلاقتىقپەن جالعاسىن تاپقان. ال بانكيرلىككە كەلەر بولساق، كۇنكورىس كەرەك قوي. ۇزاق جىلدار بانكتە ىستەدىم. جۇمىسپەن قاتار شىعىس قازاقتارىنىڭ شەرتپە كۇي ءداستۇرى تۋرالى ماقالالار جازىپ، گازەت-جۋرنالداردا جاريالادىم.
- ءسىز جالعاستىرۋشىسى بولىپ جۇرگەن شەرتپە كۇي قىتايدا قانشالىقتى ناسيحاتتالدى؟
- قىتايدا جۇرگەندە وسى كۇيشىلەردىڭ ەلۋ شاقتى كۇيىن شىڭجاڭ حالىق راديوسىنىڭ «ءجۇز جىلدىق كۇيتاباق» اتتى قورىنا جازدىردىم. وعان قوسا بۇكىل قىتاي مۋزىكانتتارىنىڭ ەڭبەگى جيناقتالعان كىتاپ قۇراستىرىلدى. ەنتسيكلوپەديا سياقتى. سونىڭ كۇيگە ارنالعان بولىمىنە جاڭاعى كىسىلەردەن بەس-التى كۇي كىرگىزدىم. ءوزىم دە «شىعىستىڭ شىرىن شەرتپەلەرى» دەگەن كىتاپ، «شىعىستىڭ شىڭىراۋ شەرتپەلەرى» دەگەن كۇيتاباق شىعاردىم. وعان جيىرمانىڭ ۇستىندە كۇي سىيدى.
- اتامەكەنگە كەلگەلى بەرى قانداي شارۋالار اتقارىپ جاتىرسىز؟
- اتا-بابالارىمنىڭ ارقادان اۋعانىنا ءۇش عاسىر بولىپتى. اتاجۇرتقا ورالۋ ماعان بۇيىردى. باعزى مەكەنىمە بارىممەن كەلدىم.
شىعىستىڭ شىرىن شەرتپەلەرىنەن 150 كۇي اكەلدىم. كەلە سالا، وسى كۇيلەردىڭ جالعاستىرۋشىلارى تۋرالى «جۇلدىز» جۋرنالىنا، «ادەبيەت ايدىنى» گازەتىنە ماقالالار جازدىم. ءبىز كوبىنە اسەت نايمانبايدى ءانشى رەتىندە بىلەمىز. ول كىسىنىڭ «كەرتولعاۋ»، «ءان شاقىرعى» اتتى كۇيلەرى بار ەكەن. ونى دا ەلگە الىپ كەلدىم. راديوعا دا بارىپ «التىن قورعا» ەنگىزدىم. تەلەديدارداعى «قازاقتىڭ ءجۇز كۇيى» باعدارلاماسىندا ناسيحاتتالدى. قازاقستانداعى كۇي فەستيۆالدەرىنە قاتىستىم. «كۇي-كەرۋەندە» «التىن قوبىز» سىيلىعىن جەڭىپ الدىم. قازىرگى قازاقتىڭ بەلدى كۇيشىلەرى، زەرتتەۋشىلەرى قارشىعا احمەدياروۆ، ءشامىل ابىلتاەۆتاردىڭ ايتۋىنشا، شىعىس شەرتپە كۇي ءداستۇرى – قازاقستان كۇيشىلىك قورىنا تىڭنان قوسىلعان مەكتەپ.
2007 جىلى جەلتوقسان ايىندا بەس كۇيشى بىرلەسىپ كونتسەرت بەردىك. وندا دا شىعىستىڭ شەرتپە كۇيلەرىنەن ورىندادىم. «ماڭگىلىك سارىنعا» كىرگىزدىم. بيىل دا مىڭ كۇي شىققالى جاتىر ەكەن، وسىعان شىعىس شەرتپەلەرىنەن ەنگىزۋگە مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. «تىم بولماعاندا، ءبىر-ەكى تاسپا شىعارساق» دەيدى ۇيىمداستىرۋشىلار. قىتاي قازاقتارىنىڭ شەرتپەلەرى جايلى ءۇش كىتاپ دايىنداپ وتىرمىن. ماناعى ءجۇز ەلۋ كۇيدى نوتاعا ءتۇسىرۋ ءبىراز اقشاعا تىرەلىپ تۇرعان، وعان دا جاناشىر، جاردەمشىلەر تابىلدى. قۇداي قالاسا، شىعىپ قالار.
- قازاقستاندا قىتاي قازاقتارىنىڭ شەرتپە كۇيلەرىن كىمدەر زەرتتەدى؟
- قازاققا بەلگىلى ءۋالي بەكەنوۆ اعامىز بۇدان 40 جىلداي بۇرىن زەرتتەۋدى باستاعان. ول كىسى قىتايدىڭ شاڭحاي مۋزىكا مەكتەبىن بىتىرگەن. قىتاي كوسەمى ماۋى مەن جۋىنلايىنىڭ الدىندا كۇي تارتقان دەسەدى. شەرتپە كۇيدىڭ بىلگىرى. 1960 جىلدارى شەكارادان وتكەن جاس جىگىت ءوزىنىڭ اۋىلى – نانسان ءوڭىرىنىڭ شەرتپەلەرىن اكەلسە كەرەك. مەن الگى 150 كۇيدى اراعا قىرىق جىل سالىپ اكەلدىم. ونداعى كۇيلەردىڭ بارلىق ورىندالۋىن تىڭداپ كورىپ، تۇپنۇسقالارىن عانا ىرىكتەپ اكەلدىم. ايتپەگەندە، اركىم ارقالاي ورىنداپ جۇرگەن تۇرلەرى كوپ. ءبىرىن-بىرىنە شاتىستىرىپ العاندارى دا جەتەرلىك.
- شىعىس شەرتپەسى قاراتاۋ مەن تاتتىمبەت شەرتپەلەرىنەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
- قىتاي قازاعىنىڭ ءبىراز بولىگى قازاقستان اۋماعىنان اۋىپ بارعان. ەلدەن، جەردەن جىراق جۇرگەن حالىقتىڭ جۇرەگى ساعىنىشقا تولى بولادى عوي. سوندىقتان شىعىس شەرتپەلەرى مۇڭلى، سازدى كەلەدى. قاراتاۋ مەن تاتتىمبەت شەرتپەلەرى كوڭىلدى، ويناقى ورىندالسا، شىعىس شەرتپەلەرىندە ەكى ىشەك بولەك-بولەك قاعىلادى.
- اتامەكەندە ساعىنىشىڭىز باسىلىپ، سارىنى بولەك كۇيلەر تۋىنداعان شىعار؟
- البەتتە، ەلوردامىز استاناعا العاش بارعانىمدا ءبىر كۇي تۋدى. جالپى، استانا كەلبەتى، سارىارقا تابيعاتى تاماشا ەكەن. استاناعا جەتكەنشە پويىزدا دالانىڭ تابيعاتىن تاماشالاپ وتىردىم. كەرەمەت اسەردەن «نۇر استانا» اتتى جاڭا كۇي شىعاردىم. ودان سوڭ، قىتايداعى تۋعان ەلدى، اعايىن-تۋىستى ساعىنىپ، «كەيىنگى ەل» دەگەن كۇي شىعاردىم. ول ەندى ارتتا قالعان ەلدى اتاجۇرتقا شاقىرۋ ماقساتىندا تۋىندادى.
- قازىرگى پوەزيادا بەلگىلى ءبىر تۇلعاعا ولەڭ ارناۋ ءداستۇرى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىندە دە وسى ءداستۇر بار ەمەس پە؟
- ءيا، بار. جۇيرىك ات پەن جاقسى جولداسقا، پاتشا مەن باتىرعا، سۇلتان مەن تورەگە كۇي ارنالعان. 1989 جىلى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ۇشقاندا، ءبىز قىتايدا بولاتىنبىز. ءبىر توپ قازاق جاسى جينالىپ الىپ، «قازاقتىڭ قولى ايعا جەتتى» دەپ ارنايى تويلادىق. شىنىمەن دە سولاي عوي. سول قۋانىش كوكەيدە جۇرە كەلە، 1998 جىلى كۇيگە اينالدى. كۇيدىڭ اتىن «توقتار باتىر» قويعىم كەلدى. دەسە دە، «باتىردىڭ اتىن كەلسىن-كەلمەسىن پايدالانۋ ۇيات شىعار، الدىنان ءوتىپ، رۇقساتىن الايىن» دەپ بەكىندىم. اۋىل اراسىندا، جيىن-تويلاردا جاڭاعى كۇيىمدى ورىنداپ ءجۇردىم. ءسويتىپ، جاقىندا استاناعا بارعانىمدا، ول كىسىمەن كەزدەسۋدىڭ ورايى ءتۇستى. ۇيىنە ىزدەپ بارىپ، كۇيىمدى تارتىپ بەردىم. ريزا بولىپ، ەسىمىن قويۋىما كەلىسىمىن بەردى. سونىمەن، ون جىل ويلاپ، ون جىل تولعاعان «توقتار باتىر» اتتى كۇيىمدى ەل الدىندا ءوزىم قالاعان اتىمەن ەركىن شەرتە بەرۋگە مۇمكىندىك الدىم. بۇدان بولەك تۋعان جەرگە، وسكەن ەلگە ارناعان دا كۇيلەرىم بار. كۇيدىڭ مۇنداي ءداستۇرى جالعاسىن تابا بەرۋى كەرەك.
- وتباسىڭىزدا ءىسىڭىزدى قۇپتاۋشى، ءىزىڭىزدى جالعاستىرۋشى بار ما؟
- قىزىم گۇلشىراي دومبىراعا اۋەس. جولىمدى جالعاستىرۋشى سول بولىپ قالار. ال جەڭگەلەرىڭ نۇرلاش – دارىگەر. مەنىڭ كۇيشىلىگىمدى، زەرتتەپ جۇرگەن جۇمىسىمدى دا وتباسىمنىڭ بارلىق مۇشەلەرى قولداپ-قۋاتتاپ وتىرادى. شىعىس شەرتپەلەرىنە باۋلىپ جۇرگەن شاكىرتتەرىم دە بار. قازىر كونسەرۆاتوريادا، مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ ءجۇر.
«جاس قازاق» گازەتى
