ەل جۋرناليستيكاسىندا سونى ىزدەنىستەر از ەمەس. ايتسە دە، بۇگىندە راديو سالاسىندا سوڭعى پوپ، rnb سەكىلدى الەمدىك ساحناداعى انشىلەردىڭ ولەڭدەرىن ءجۇز قايتالايتىن نەمەسە ولاردىڭ ءومىرىن جاتقا سوعاتىن باعدارلامالاردان اياق الىپ جۇرە المايتىن كۇيگە جەتتىك. ءبىر-بىرىنە تەك ساپاسى عانا ەمەس، فورماتىمەن دە ەگىز قوزىداي ۇقساس باعدارلامالاردىڭ جاستارعا رۋحاني ازىق بەرەتىندىگى، ارينە، كۇماندى. ايتسە دە سوڭعى كەزدەرى ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن باعدارلامالار، سونى ىزدەنىستەر بار ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءلازىم دەسەك، تىڭ يدەيا ۇسىنىپ وتىرعان سول ازدىڭ ءبىرى – نۇرجاۋ كوشەربايدىڭ “كۇي داريا” باعدارلاماسى.
قوستاناي قالاسىنىڭ “كن” راديوسىنان ءار سەنبى سايىن تۇراقتى تۇردە بەرىلىپ كەلە جاتقان “كۇي داريا” كوپشىلىك كۇتىپ تىڭدايتىن باعدارلاماعا اينالىپ وتىر. دومبىرانىڭ قوڭىر ۇنىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ داۋلەسكەر كۇيشىلەرىن سويلەتە وتىرىپ، كۇيدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن ايتۋ ارقىلى جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ جۇرگەن باعدارلامانىڭ ارقالاعان جۇگى سالماقتى. قاتىسۋشى كۇيشىلەردىڭ قاتارى دا وسال ەمەس. تۇياقبەردى شامەلوۆ، ايگۇل ۇلكەنباەۆا، ابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ، سەكەن تۇرىسبەكوۆ سەكىلدى كوپتەگەن تانىمال كۇيشىلەر قازاقتىڭ ارعى-بەرگى كۇي تاريحىنان سىر شەرتەدى. ولاردى تىڭداي وتىرىپ، ەل مەن جەر شەجىرەسى، فولكلور ونەرىنىڭ دامۋى جونىندە تۇتاس داۋىرلەر كوز الدىڭا كەلەدى.
“كۇي داريانىڭ” ءار باعدارلاماسى بۇگىنگى زامان اعىمىمەن تاربيەلەنىپ جاتقان ۇرپاققا “اتالى سوزگە توقتاۋدىڭ” قاسيەتىن ۇعىندىرادى. ونىڭ كەزەكتى ءبىر باعدارلاماسىنا قۇلاق تۇرەيىك. باعدارلاما كۇي اتاسى قۇرمانعازىنىڭ “سەرپەرىمەن” اشىلدى. ارقا وڭىرىندە قوسباسار اتتى ادەمى كۇيلەر توپتاماسى بار. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ۇلاعاتتى ۇستاز، كۇيشى ايتجان توقتاعان وسى كۇي جونىندە سىر شەرتەدى.
ەرتەدە ارقادا كۇشىكباي ەسىمدى ەلگە سىيلى ازامات، قادىرلى اقساقال وتكەن كورىنەدى. قارتايعاندا زارىعىپ كورگەن ۇل بالاسى 5 جاسقا كەلگەندە قايتىس بولادى. قاتتى قينالىپ، ومىردەن باز كەشكەن قاريا كەڭ تىگىلگەن كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە اس-سۋ ىشپەي، تەرىس قاراپ جاتىپ، ولۋگە بەل بايلايدى. بۇل تاتتىمبەتتىڭ 18 جاسار كەزى بولسا كەرەك. ەل-جۇرتى جينالىپ، جالپاق جۇرت وتىرىپ قاريانىڭ قايتسەك بەتىن بەرى قاراتامىز دەپ اقىلداسادى. ءسويتىپ، جاس تاتتىمبەتتىڭ “قوسباسارلارى” ومىرگە كەلەدى. تابالدىرىقتى اتتاعان تاتتىمبەت 12-دەن، مۇشەل جاس بويىنشا توپتاپ-توپتاپ “تابالدىرىق قوسباسار”، “زار قوسباسار”، “جاي سارى قوسباسار”، “سەيىل قوسباسار”، “سىرنايلى قوسباسار”، “قىرمىزى قوسباسارلارىن” تارتادى. تاتتىمبەتتىڭ 62 “قوسباسارىنىڭ” شىعۋ تاريحى كوز الدىمىزعا مولدىرەي تۇنعاندا جاندى باۋرايتىن “قوسباسار” كۇيىنە كەزەك بەرىلدى. “قوسباساردى” قۇيقىلجىتقان دومبىرا داۋلەتكەرەيدىڭ “بيازى مەكتەبىنىڭ” وكىلى سانالاتىن الكەي بەسالىۇلىنىڭ “قوڭىرالاسىنا” كوشتى. الابۇرتقان كوڭىلدى كوز الدىڭا اكەلەتىن ادەمى كۇي ەكەن. “كۇي داريانىڭ” قاي سانى دا كوڭىلىڭىزدى كوركەيتە تۇسەدى. بەلگىلى جازۋشى، ونەر زەرتتەۋشىسى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ قاتىسقان باعدارلامانى الايىق. ارقانىڭ ەڭ اتاقتى كۇيشىلەرى تاتتىمبەت پەن بايجىگىتتىڭ كۇيلەرىن دارىپتەيتىن، ءوزىن سولاردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى دەپ ەسەپتەيتىن تالاسبەك كۇيشى 12 اتا اباق كەرەيدىڭ ىشىندەگى جاستابان دەگەن رۋدان شىققان بايجىگىت دەگەن كۇيشى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. داۋلى زاماندا ءومىر سۇرگەن كۇيشىنىڭ ءومىر جولى دا، شىعارعان كۇيلەرىنىڭ اربىرەۋىنىڭ ارتىندا تۇتاس تاعدىر، زامان كورىنىسى جاتىر. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قالماقتار قىرىلىپ، بوساپ قالعان جوڭعاريا جەرىنە كوشىپ بارعان بايجىگىتتىڭ دەنەسى بۇگىندە التايداعى جالاۋلى دەگەن تاۋدىڭ باسىنا قويىلعان دەگەن اڭىز ايتىلادى.
ءيىسى قازاققا تانىمال تاتتىمبەت كۇيشى ارعىن رۋىنىڭ ىشىندەگى قاراكەسەك، ونىڭ ىشىندە شانشار رۋىنان تارايدى. دانىشپان ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي مىرزامەن قۇداندالى بولعان، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسقان ەكەن. باعدارلاما قوناعى تاتتىمبەتتىڭ ءبىر كۇيى ابايدىڭ اجەسى زەرەگە ارنالعاندىعىن ايتىپ ءوتتى. شىن اتى تايبالا، حالقى زەرە اتاپ كەتكەن انامىز دەنەلى، قاراتورى كىسى بولىپتى. نايماننىڭ ىشىندەگى ماتاي رۋىنىڭ قىزى، قۇنانبايدىڭ شەشەسى ۇلكەن قارا كەمپىردى ەلى مولقارا اتاندىرعان كورىنەدى. مولقارا تاتتىمبەتتى قاتتى ەركەلەتەدى ەكەن. ءبىر كۇنى زەرە ەل جينالىپ، كۇي تىڭداپ وتىرعان كەزدە، ەلگە ات مىنگىزگەن سەكىلدى ءبىر- ءبىر كۇي اتايسىڭ، ماعان اتاعانىڭ قايدا دەپ بازىنا ايتسا كەرەك. سوندا تاتتىمبەت تابان استىندا “مولقارا” اتتى كۇي شىعارادى.
بۇل كۇي ارقا مەكتەبىنە كەڭىنەن تانىمال. ادەتتە كۇي تارتۋشى تىڭداۋشىسىن قىزىقتىرىپ، كۇيدىڭ تاعىلىمى مول تاريحىن ايتىپ، ونىڭ بوياۋىن ارتتىرىپ، اسەرىن قالىڭداتا تۇسەدى. اركىمنىڭ وي تۇيەتىنى ءوز الدىنا، وعان قوسا سۇلۋ سازدى تىڭداپ كوڭىل كوكجيەگى كەڭەيەدى. بۇل “كۇي داريا” فورماتىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىندايدى، تىڭداپ وتىرىپ وعان لايىقتالعان 30 مينۋتتىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن اڭداماي دا قالاسىز. قايتا ۋاقىت ازدىعى سەزىلگەندەي، تامسانىپ بارىپ، تاڭدايىم ءالى دە تاتىڭقىراماي قالدى-اۋ دەگەندەي كۇي كەشەسىڭ.
قارقارالىدا ءجيى تارتىلاتىن “ايدوس” نەمەسە “قوسايدار بي” دەگەن كۇي بار. وسى كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك. ايدوستىڭ كۇيشىلىگى ءوز الدىنا، ونىمەن قوسا بارىمتاشى دا بولعان كورىنەدى. كەرەيدە مولاق دەگەن باي بولىپتى. بايدىڭ ۇلى بولماي، ايتبيكە ەسىمدى جالعىز قىزى بار ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە ايدوس بارىمتادان قايتىپ كەلە جاتىپ بايدىڭ ۇيىنە تۇسسە كەرەك. جاس جىگىتتىڭ كوزى بايدىڭ قىزىنا ءتۇسىپ، عاشىق بولادى. قولعا تۇسىرگەن جىلقىسىن ەلىنە جەتكىزىپ سالىپ، ىزىمەن بايدىڭ ۇيىنە كەرى قايتىپ كەلگەن ايدوس مولاقتىڭ جىلقىشىسى بولۋعا كەلىسىمىن بەرەدى. ءبىر كۇنى ەل توي-تومالاققا كەتكەن كەزدە ايدوس پەن قىز تابىننان ەڭ جاقسى اتتاردى ءمىنىپ قاشىپ كەتەدى. تويدان كەلگەن مولاق باي قىزى مەن جىلقىشىسىنىڭ قول ۇستاسىپ قاشىپ كەتكەنىن بىلەدى دە، ەل ءىشى ۋ-شۋ بولادى. سويتسە، قىزدىڭ اتاستىرىلىپ قويعان جەرى بار ەكەن. قاشقىنداردى ىزدەگەن قىز اكەسى دە، جەسىرىن داۋلاعان قۇدا جاق – نايماندار جاعى دا ءبىر جىل تابانىنان سارسىلادى. نە كەرەك، ءبىر جىلدان كەيىن ولار ۇستالعاندا ەكى جاس كىشكەنتايلى بولعان ەكەن. ولارعا ۇكىمدى كەرەي ىشىندەگى ابىلاي حاننىڭ كوزىن كورگەن قوسايدار دەگەن اتاقتى بي شىعارادى. ءمان-جايعا قانىققان بي ايدوسقا الىنىپ قويعان قالىڭمالدى نايمانعا وسىممەن قايتارتادى دا، ايدوس پەن ايتبيكەنىڭ ۇلىن مولاق بايعا بەرگىزەدى. قىز بەردىڭ، بىراق ۇل الدىڭ، وسىمەن توقتا دەسە كەرەك. بايجىگىت بولسا قوسايدار ءبيدىڭ كەمەڭگەرلىگىنە تاڭقالىپ، سول بيلەر باس قوسقان كەڭەستەن كەيىن كۇي شىعارعان كورىنەدى. ءسويتىپ، دۇنيەگە “قوسايدار بي” اتتى كۇي كەلەدى. ادىلەتتىڭ اق تۋىن جىقپاعان بيگە قويىلعان كۇي-ەسكەرتكىش بۇگىنگە جەتتى. شەجىرە سوڭى كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ ورىنداۋىندا “قوسايدار بي” كۇيىنە ۇلاستى.
باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر قوناعى – داۋلەسكەر كۇيشى ايتجان توقتاعاننىڭ ايتۋىنشا، شىن مانىندە دومبىرانىڭ مۇمكىندىگىن بارىنشا جارقىراتىپ كورسەتكەن ادام قۇرمانعازى بولسا، ونىڭ ماڭعىستاۋ جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن “تورەمۇرات” كۇيى جالپاق جۇرتقا بەلگىلى. ونىڭ تاريحى دا تىڭداعاندى بەي-جاي قالدىرمايدى. كۇي اتاسىنىڭ تاريحى تەرەڭگە تارتار كۇيلەرىنىڭ ءبىرى “تورەمۇراتتىڭ” تۋى “كۇي داريا” باعدارلاماسىندا ماڭعىستاۋلىق كۇيشى سەرجان شاكىراتوۆتىڭ جەتكىزۋى مەن ورىنداۋىندا بەرىلەدى.
ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ءبىرى تاز رۋىنان شىققان اتاقتى تورەمۇرات دەگەن باتىر وتكەن ەكەن. ول قۇرمانعازىمەن زامانداس، دامدەس، ىنتىماقتى، ارالاس-قۇرالاس بولسا كەرەك. كۇيشىنىڭ اناسى القا دا تاز رۋىنىڭ قىزى، ياعني تورەمۇراتتىڭ اپاسى بولىپ كەلەدى. تورەمۇرات باتىر داناي ەسىمدى سۇلۋعا عاشىق بولادى. سۇلۋلىعى جاننان ارتقان داناي باسقاعا اتاستىرىلىپ قويعان بولسا كەرەك. تورەمۇرات تاۋەكەلگە بارىپ، قىزدى الىپ قاشۋعا بەل بايلايدى. سەرىكتەرىن ەرتىپ ىرگەلەس جاتقان ماڭعىستاۋعا، ۇستىرتكە قاشقان ولار جولدا تۇركىمەندەر جاساعىنا تاپ بولىپ، ۇرىس باستالىپ كەتەدى. تۇركىمەندەر مەن ادايلاردىڭ اراسى سۋىسىپ تۇرعان كەز بولسا كەرەك، سول جەردە باستالعان ۇرىستا جاساعى از تورەمۇرات باتىر قازا تابادى. وسى كەزدە ۇرىس ۇستىنە ادايدىڭ باتىر جىگىتتەرى جەتىپ ۇلگەرىپ، داناي مەن تورەمۇرات باتىردىڭ سەرىكتەرىن تۇتقىننان قۇتقارادى. باتىردىڭ دەنەسى ۇرىس بولعان دوڭدە ۇستىرتتەگى كۇيكەن دەگەن جەردە جەرلەنەدى. كەيىن تورەمۇرات باتىردىڭ بەيىتىنە كەلىپ، ەسكە العان ادايدىڭ سۇيىنعارا اتتى باتىرى جاس بەيىتتىڭ جانىنداعى دوڭنەن ۇلكەن كۇمبەزدى مولانى كورەدى. بۇل كىمنىڭ كۇمبەزى دەپ سۇراعان سۇيىنعاراعا ءبىر اتاقتى بايدىڭ جاتقان ورنى دەگەن جاۋاپ قايتارىلادى. سوندا سۇيىنعارا تۇرىپ، بۇل كۇمبەز تىرىسىندە ەلگە قايىرى تيمەگەن بايدىڭ باسىندا تۇرعانشا، ەل قورعاعان باتىر باسىندا تۇرۋعا لايىقتى دەپ، ونى بۇزدىرىپ، تورەمۇراتتىڭ باسىن كوتەرتەدى. تەكتىلىك پەن تەنتەكتىك استاسىپ جاتقان بۇل تاريح تا كۇيمەن بىرگە جەتتى.
“تورەمۇرات” كۇيىندەگى سىلقىم قاعىستاردا ۇرىس بەينەسىمەن قاتار، قازاق قىزىنىڭ شولپىسى سىڭعىرلاعان سۇلۋ بەينەسى بار. بۇل كۇيدى كەيدە جەرگىلىكتى حالىق “قىز دانايدىڭ قىرعىنى” دەپ تە اتايدى. ارادا جىل وتكەن سوڭ رۋ اقساقالدارى قىز دانايعا ءۇش تاڭداۋدىڭ ءبىرىن قابىلداۋدى ۇسىنادى. ونىڭ العاشقىسى – اتاستىرىلعان ەلىنە بارۋ، بولماسا توركىنىنە قايتۋ، ال ءۇشىنشىسى – وسىندا ءوزى ۇناتقان ازاماتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋ. سوندا اقىلدى قىز داناي ءۇشىنشى ۇسىنىستى قابىل الىپتى دەسەدى دەپ ويىن تۇيىندەدى سەرجان اقساقال.كۇي اتاسى قۇرمانعازى مەن شەرتپەنىڭ شەبەرى تاتتىمبەتتىڭ، سونداي-اق ولاردان كەيىن دۇنيەگە كەلىپ تالاي جاننىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان تاماشا كۇيلەر “كۇي داريا” باعدارلاماسىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورىندالعاندا، ادەمى كۇي كەشەسىڭ. ەلدىڭ تاريحىمەن تۇتاستىرا، ساباقتاستىق ءجىبىن ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلە جاتقان حاباردىڭ بەرەر تاعىلىمىنىڭ مولدىعىن وسىدان كورە الامىز. ول تەكتىلىك پەن ەرلىكتى، ۇلتىن ءسۇيۋ مەن جەرىن ءسۇيۋدىڭ ناعىز ۇلگىسىن كورسەتىپ، ناسيحاتتايدى.ستاليندىك سولاقاي ساياسات ۇلت زيالىلارىن قىناداي قىرعانى ءمالىم. ۇلت زيالىسىنىڭ ەڭسەسىن ەزىپ، تۇتاس ۇلتتى باس كوتەرەر ازاماتىنان ايىرىلتقان تالايلى زامان باعدارلامادا كۇي تىلىمەن جەتىپ، زۇلمات قىرعىن جانىڭدى اۋىرتادى. شەرتپە كۇيدىڭ تاعى ءبىر وكىلى، وسى زۇلمات قۇربانى ءابدي كۇيشى تۋرالى كوپ جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيدى. سەمبەك، قىزداربەك، ءابدي سەكىلدى كورنەكتى كۇيشىلەردىڭ بارلىعى بايدىڭ تۇقىمى رەتىندە اتىلىپ كەتكەن. تەك جالعىز ءابدي عانا ەمەس، كۇي ورىنداعانى، دومبىرا ۇستاعاندىعى ءۇشىن تالاي بوزداقتىڭ باسى كەتكەندىگى اششى شىندىق. ولەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن ءابديدىڭ سوڭعى تىلەگى سۇرالادى. ول ەش وكىنبەستەن، اتساڭدار اتىڭدار، ەش وكىنىش جوق، تەك انا وتىرعان حاسەننىڭ ابىكەنىن تاڭعا دەيىن جانىما قوسىپ بەرىڭدەر دەيدى. ءسويتىپ، بولاشاق كۇيشىنى تاپ باسىپ، ابىكەنگە جالعىز كۇيى “قوسباساردى” تاڭعا دەيىن ۇيىقتاماي ۇيرەتىپ، اماناتتاپ كەتەدى.
ەل تاريحىنىڭ تاعى ءبىر بەلەسى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اياقتالعانىنا بيىل 65 جىل تولدى. قازاقتىڭ تالاي بوزداعى ەتىگىمەن سۋ كەشكەن سول جىلدارعا ارنالعان كۇيلەر “كۇي داريا” قورجىنىندا جوق ەمەس. ماعاۋيا ءحامزيننىڭ ادامنىڭ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتاتىن “بەلگىسىز سولدات” كۇيى سول جىلدارعا قويىلعان ەسكەرتكىش. ونىڭ نەگىزى تۋرالى ماعاۋيا اقساقالدىڭ وزىنەن ەستىگەن ورىنداۋشى جانعالي كۇيشى بىلاي دەيدى. “بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن ماعاۋيا تاتار اقساقالىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. سوعىسقا كەتكەن جالعىز ۇلى قايتپاي قالادى دا، زار ەڭىرەگەن تاتار شالىنىڭ ەسى اۋىسىپ كەتەدى. سوعىس قاسىرەتى عوي بۇل. ءراشيتىم، مەنىڭ ءراشيتىم دەپ جىلاپ انگە قوسقان شالدىڭ داۋىسى بالا ماعاۋيانىڭ قۇلاعىندا قالىپ قويادى دا، كەيىن جىلدار وتكەننەن سوڭ وسى كۇي دۇنيەگە كەلەدى. قاسىرەتتى تاريحتىڭ شەرلى كۇيلەرى، اسىرا سىلتەۋدىڭ قۇربانى كۇيشىلەر جايلى باعدارلاما قوناعى قازاق مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ ۇستازى، تانىمال كۇيشى جانعالي جۇزباەۆ ەرەكشە تولعانىسپەن اڭگىمەلەيدى.وسكەلەڭ ۇرپاق بويىنداعى ەرلىكتى، ءپاتريوتيزمدى ارتتىراتىن، جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى ەگەتىن بۇل باعدارلاما “كن” راديوسى ارناسىندا ەكى جىل قاتارىنان بەرىلمەك. باعدارلاما اۋقىمى وتە كەڭ. ءاربىر كۇيدى ەستىگەن سايىن وتانعا دەگەن ماقتانىش سەزىمى ارتا تۇسەدى. باعدارلامانىڭ قۇدىرەتى دە وسىندا. ءبىر قىزىعى، ءوزى مەملەكەتتىك قىزمەتشى بولىپ تابىلاتىن اۆتور نۇرجاۋ كوشەرباي بۇل باعدارلاماسىن كاسىبي جۋرناليستىك تۇرعىدان جاسالعاندىعىن حالىقتان كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان وي-پىكىرلەر ايقىندايدى. ۇلتتىق رۋحانياتىمىزعا ەلباسىمىزدىڭ ءوزى ەرەكشە ماڭىز بەرىپ وتىرعاندا نۇرجاۋ باۋىرىمىزدىڭ كۇي زەرتتەۋشىسى، قاراپايىم كۇي تىڭداۋشىسى رەتىندە جۇرتشىلىققا تارتىمدى، يدەياسى مىعىم باعدارلاما جاساپ ۇسىنعانى رۋحانياتىمىزعا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس دەپ باعالادىم ءوز باسىم.
عادىلبەك شالاحمەتوۆ،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءدىڭ
“تەلەراديو جانە قوعاممەن بايلانىس”
كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
