El jýrnalıstıkasynda sony izdenister az emes. Áıtse de, búginde radıo salasynda sońǵy pop, rnb sekildi álemdik sahnadaǵy ánshilerdiń óleńderin júz qaıtalaıtyn nemese olardyń ómirin jatqa soǵatyn baǵdarlamalardan aıaq alyp júre almaıtyn kúıge jettik. Bir-birine tek sapasy ǵana emes, formatymen de egiz qozydaı uqsas baǵdarlamalardyń jastarǵa rýhanı azyq beretindigi, árıne, kúmándi. Áıtse de sońǵy kezderi eldi eleń etkizetin baǵdarlamalar, sony izdenister bar ekenin de aıta ketken lázim desek, tyń ıdeıa usynyp otyrǵan sol azdyń biri – Nurjaý Kósherbaıdyń “Kúı darııa” baǵdarlamasy.
Qostanaı qalasynyń “KN” radıosynan ár senbi saıyn turaqty túrde berilip kele jatqan “Kúı darııa” kópshilik kútip tyńdaıtyn baǵdarlamaǵa aınalyp otyr. Dombyranyń qońyr únimen birge elimizdiń dáýlesker kúıshilerin sóılete otyryp, kúıdiń arǵy-bergi tarıhyn aıtý arqyly jastardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyryp júrgen baǵdarlamanyń arqalaǵan júgi salmaqty. Qatysýshy kúıshilerdiń qatary da osal emes. Tuıaqberdi Shámelov, Aıgúl Úlkenbaeva, Abdýlhamıt Raıymbergenov, Seken Turysbekov sekildi kóptegen tanymal kúıshiler qazaqtyń arǵy-bergi kúı tarıhynan syr shertedi. Olardy tyńdaı otyryp, el men jer shejiresi, folklor óneriniń damýy jóninde tutas dáýirler kóz aldyńa keledi.
“Kúı darııanyń” ár baǵdarlamasy búgingi zaman aǵymymen tárbıelenip jatqan urpaqqa “ataly sózge toqtaýdyń” qasıetin uǵyndyrady. Onyń kezekti bir baǵdarlamasyna qulaq túreıik. Baǵdarlama kúı atasy Qurmanǵazynyń “Serperimen” ashyldy. Arqa óńirinde Qosbasar atty ádemi kúıler toptamasy bar. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, ulaǵatty ustaz, kúıshi Aıtjan Toqtaǵan osy kúı jóninde syr shertedi.
Ertede Arqada Kúshikbaı esimdi elge syıly azamat, qadirli aqsaqal ótken kórinedi. Qartaıǵanda zaryǵyp kórgen ul balasy 5 jasqa kelgende qaıtys bolady. Qatty qınalyp, ómirden baz keshken qarııa keń tigilgen kıiz úıdiń irgesinde as-sý ishpeı, teris qarap jatyp, ólýge bel baılaıdy. Bul Táttimbettiń 18 jasar kezi bolsa kerek. El-jurty jınalyp, jalpaq jurt otyryp qarııanyń qaıtsek betin beri qaratamyz dep aqyldasady. Sóıtip, jas Táttimbettiń “Qosbasarlary” ómirge keledi. Tabaldyryqty attaǵan Táttimbet 12-den, múshel jas boıynsha toptap-toptap “Tabaldyryq Qosbasar”, “Zar Qosbasar”, “Jaı sary Qosbasar”, “Seıil Qosbasar”, “Syrnaıly Qosbasar”, “Qyrmyzy Qosbasarlaryn” tartady. Táttimbettiń 62 “Qosbasarynyń” shyǵý tarıhy kóz aldymyzǵa móldireı tunǵanda jandy baýraıtyn “Qosbasar” kúıine kezek berildi. “Qosbasardy” quıqyljytqan dombyra Dáýletkereıdiń “bııazy mektebiniń” ókili sanalatyn Álkeı Besalyulynyń “Qońyralasyna” kóshti. Alaburtqan kóńildi kóz aldyńa ákeletin ádemi kúı eken. “Kúı darııanyń” qaı sany da kóńilińizdi kórkeıte túsedi. Belgili jazýshy, óner zertteýshisi Talasbek Ásemqulov qatysqan baǵdarlamany alaıyq. Arqanyń eń ataqty kúıshileri Táttimbet pen Baıjigittiń kúılerin dáripteıtin, ózin solardyń izin jalǵastyrýshy dep esepteıtin Talasbek kúıshi 12 ata Abaq Kereıdiń ishindegi Jastaban degen rýdan shyqqan Baıjigit degen kúıshi týraly áńgimeleıdi. Daýly zamanda ómir súrgen kúıshiniń ómir joly da, shyǵarǵan kúıleriniń árbireýiniń artynda tutas taǵdyr, zaman kórinisi jatyr. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde qalmaqtar qyrylyp, bosap qalǵan Jońǵarııa jerine kóship barǵan Baıjigittiń denesi búginde Altaıdaǵy Jalaýly degen taýdyń basyna qoıylǵan degen ańyz aıtylady.
Iisi qazaqqa tanymal Táttimbet kúıshi Arǵyn rýynyń ishindegi Qarakesek, onyń ishinde Shanshar rýynan taraıdy. Danyshpan Abaıdyń ákesi Qunanbaı myrzamen qudandaly bolǵan, tonnyń ishki baýyndaı aralasqan eken. Baǵdarlama qonaǵy Táttimbettiń bir kúıi Abaıdyń ájesi Zerege arnalǵandyǵyn aıtyp ótti. Shyn aty Taıbala, halqy Zere atap ketken anamyz deneli, qaratory kisi bolypty. Naımannyń ishindegi Mataı rýynyń qyzy, Qunanbaıdyń sheshesi úlken qara kempirdi eli Molqara atandyrǵan kórinedi. Molqara Táttimbetti qatty erkeletedi eken. Bir kúni Zere el jınalyp, kúı tyńdap otyrǵan kezde, elge at mingizgen sekildi bir- bir kúı ataısyń, maǵan ataǵanyń qaıda dep bazyna aıtsa kerek. Sonda Táttimbet taban astynda “Molqara” atty kúı shyǵarady.
Bul kúı Arqa mektebine keńinen tanymal. Ádette kúı tartýshy tyńdaýshysyn qyzyqtyryp, kúıdiń taǵylymy mol tarıhyn aıtyp, onyń boıaýyn arttyryp, áserin qalyńdata túsedi. Árkimniń oı túıetini óz aldyna, oǵan qosa sulý sazdy tyńdap kóńil kókjıegi keńeıedi. Bul “Kúı darııa” formatynyń ereksheligin aıqyndaıdy, tyńdap otyryp oǵan laıyqtalǵan 30 mınýttyń qalaı ótip ketkenin ańdamaı da qalasyz. Qaıta ýaqyt azdyǵy sezilgendeı, tamsanyp baryp, tańdaıym áli de tatyńqyramaı qaldy-aý degendeı kúı keshesiń.
Qarqaralyda jıi tartylatyn “Aıdos” nemese “Qosaıdar bı” degen kúı bar. Osy kúıdiń shyǵý tarıhyna úńilsek. Aıdostyń kúıshiligi óz aldyna, onymen qosa barymtashy da bolǵan kórinedi. Kereıde Molaq degen baı bolypty. Baıdyń uly bolmaı, Aıtbıke esimdi jalǵyz qyzy bar eken. Kúnderdiń kúninde Aıdos barymtadan qaıtyp kele jatyp baıdyń úıine tússe kerek. Jas jigittiń kózi baıdyń qyzyna túsip, ǵashyq bolady. Qolǵa túsirgen jylqysyn eline jetkizip salyp, izimen baıdyń úıine keri qaıtyp kelgen Aıdos Molaqtyń jylqyshysy bolýǵa kelisimin beredi. Bir kúni el toı-tomalaqqa ketken kezde Aıdos pen qyz tabynnan eń jaqsy attardy minip qashyp ketedi. Toıdan kelgen Molaq baı qyzy men jylqyshysynyń qol ustasyp qashyp ketkenin biledi de, el ishi ý-shý bolady. Sóıtse, qyzdyń atastyrylyp qoıǵan jeri bar eken. Qashqyndardy izdegen qyz ákesi de, jesirin daýlaǵan quda jaq – naımandar jaǵy da bir jyl tabanynan sarsylady. Ne kerek, bir jyldan keıin olar ustalǵanda eki jas kishkentaıly bolǵan eken. Olarǵa úkimdi Kereı ishindegi Abylaı hannyń kózin kórgen Qosaıdar degen ataqty bı shyǵarady. Mán-jaıǵa qanyqqan bı Aıdosqa alynyp qoıǵan qalyńmaldy naımanǵa ósimmen qaıtartady da, Aıdos pen Aıtbıkeniń ulyn Molaq baıǵa bergizedi. Qyz berdiń, biraq ul aldyń, osymen toqta dese kerek. Baıjigit bolsa Qosaıdar bıdiń kemeńgerligine tańqalyp, sol bıler bas qosqan keńesten keıin kúı shyǵarǵan kórinedi. Sóıtip, dúnıege “Qosaıdar bı” atty kúı keledi. Ádilettiń aq týyn jyqpaǵan bıge qoıylǵan kúı-eskertkish búginge jetti. Shejire sońy kúıshi Talasbek Ásemqulovtyń oryndaýynda “Qosaıdar bı” kúıine ulasty.
Baǵdarlamanyń taǵy bir qonaǵy – dáýlesker kúıshi Aıtjan Toqtaǵannyń aıtýynsha, shyn máninde dombyranyń múmkindigin barynsha jarqyratyp kórsetken adam Qurmanǵazy bolsa, onyń Mańǵystaý jerinde dúnıege kelgen “Tóremurat” kúıi jalpaq jurtqa belgili. Onyń tarıhy da tyńdaǵandy beı-jaı qaldyrmaıdy. Kúı atasynyń tarıhy tereńge tartar kúıleriniń biri “Tóremurattyń” týýy “Kúı darııa” baǵdarlamasynda mańǵystaýlyq kúıshi Serjan Shákiratovtyń jetkizýi men oryndaýynda beriledi.
On eki ata Baıulynyń biri taz rýynan shyqqan ataqty Tóremurat degen batyr ótken eken. Ol Qurmanǵazymen zamandas, dámdes, yntymaqty, aralas-quralas bolsa kerek. Kúıshiniń anasy Alqa da taz rýynyń qyzy, ıaǵnı Tóremurattyń apasy bolyp keledi. Tóremurat batyr Danaı esimdi sulýǵa ǵashyq bolady. Sulýlyǵy jannan artqan Danaı basqaǵa atastyrylyp qoıǵan bolsa kerek. Tóremurat táýekelge baryp, qyzdy alyp qashýǵa bel baılaıdy. Serikterin ertip irgeles jatqan Mańǵystaýǵa, Ústirtke qashqan olar jolda túrkimender jasaǵyna tap bolyp, urys bastalyp ketedi. Túrkimender men adaılardyń arasy sýysyp turǵan kez bolsa kerek, sol jerde bastalǵan urysta jasaǵy az Tóremurat batyr qaza tabady. Osy kezde urys ústine adaıdyń batyr jigitteri jetip úlgerip, Danaı men Tóremurat batyrdyń serikterin tutqynnan qutqarady. Batyrdyń denesi urys bolǵan dóńde Ústirttegi Kúıken degen jerde jerlenedi. Keıin Tóremurat batyrdyń beıitine kelip, eske alǵan adaıdyń Súıinǵara atty batyry jas beıittiń janyndaǵy dóńnen úlken kúmbezdi molany kóredi. Bul kimniń kúmbezi dep suraǵan Súıinǵaraǵa bir ataqty baıdyń jatqan orny degen jaýap qaıtarylady. Sonda Súıinǵara turyp, bul kúmbez tirisinde elge qaıyry tımegen baıdyń basynda turǵansha, el qorǵaǵan batyr basynda turýǵa laıyqty dep, ony buzdyryp, Tóremurattyń basyn kótertedi. Tektilik pen tentektik astasyp jatqan bul tarıh ta kúımen birge jetti.
“Tóremurat” kúıindegi sylqym qaǵystarda urys beınesimen qatar, qazaq qyzynyń sholpysy syńǵyrlaǵan sulý beınesi bar. Bul kúıdi keıde jergilikti halyq “Qyz Danaıdyń qyrǵyny” dep te ataıdy. Arada jyl ótken soń rý aqsaqaldary qyz Danaıǵa úsh tańdaýdyń birin qabyldaýdy usynady. Onyń alǵashqysy – atastyrylǵan eline barý, bolmasa tórkinine qaıtý, al úshinshisi – osynda ózi unatqan azamattyń eteginen ustaý. Sonda aqyldy Qyz Danaı úshinshi usynysty qabyl alypty desedi dep oıyn túıindedi Serjan aqsaqal.Kúı atasy Qurmanǵazy men shertpeniń sheberi Táttimbettiń, sondaı-aq olardan keıin dúnıege kelip talaı jannyń tańdaıyn qaqtyrǵan tamasha kúıler “Kúı darııa” baǵdarlamasynda birinen soń biri oryndalǵanda, ádemi kúı keshesiń. Eldiń tarıhymen tutastyra, sabaqtastyq jibin úzbeı jalǵastyryp kele jatqan habardyń berer taǵylymynyń moldyǵyn osydan kóre alamyz. Ol tektilik pen erlikti, ultyn súıý men jerin súıýdiń naǵyz úlgisin kórsetip, nasıhattaıdy.Stalındik solaqaı saıasat ult zııalylaryn qynadaı qyrǵany málim. Ult zııalysynyń eńsesin ezip, tutas ultty bas kóterer azamatynan aıyryltqan talaıly zaman baǵdarlamada kúı tilimen jetip, zulmat qyrǵyn janyńdy aýyrtady. Shertpe kúıdiń taǵy bir ókili, osy zulmat qurbany Ábdı kúıshi týraly kóp jurtshylyq bile bermeıdi. Sembek, Qyzdarbek, Ábdı sekildi kórnekti kúıshilerdiń barlyǵy baıdyń tuqymy retinde atylyp ketken. Tek jalǵyz Ábdı ǵana emes, kúı oryndaǵany, dombyra ustaǵandyǵy úshin talaı bozdaqtyń basy ketkendigi ay shyndyq. Ólerinen bir kún buryn Ábdıdiń sońǵy tilegi suralady. Ol esh ókinbesten, atsańdar atyńdar, esh ókinish joq, tek ana otyrǵan Hasenniń Ábikenin tańǵa deıin janyma qosyp berińder deıdi. Sóıtip, bolashaq kúıshini tap basyp, Ábikenge jalǵyz kúıi “Qosbasardy” tańǵa deıin uıyqtamaı úıretip, amanattap ketedi.
El tarıhynyń taǵy bir belesi Uly Otan soǵysynyń aıaqtalǵanyna bıyl 65 jyl toldy. Qazaqtyń talaı bozdaǵy etigimen sý keshken sol jyldarǵa arnalǵan kúıler “Kúı darııa” qorjynynda joq emes. Maǵaýııa Hamzınniń adamnyń tóbe quıqasyn shymyrlatatyn “Belgisiz soldat” kúıi sol jyldarǵa qoıylǵan eskertkish. Onyń negizi týraly Maǵaýııa aqsaqaldyń ózinen estigen oryndaýshy Janǵalı kúıshi bylaı deıdi. “Balalar úıinde tárbıelengen Maǵaýııa tatar aqsaqalynyń tárbıesinde bolady. Soǵysqa ketken jalǵyz uly qaıtpaı qalady da, zar eńiregen tatar shalynyń esi aýysyp ketedi. Soǵys qasireti ǵoı bul. Ráshıtim, meniń Ráshıtim dep jylap ánge qosqan shaldyń daýysy bala Maǵaýııanyń qulaǵynda qalyp qoıady da, keıin jyldar ótkennen soń osy kúı dúnıege keledi. Qasiretti tarıhtyń sherli kúıleri, asyra silteýdiń qurbany kúıshiler jaıly baǵdarlama qonaǵy Qazaq mýzyka akademııasynyń ustazy, tanymal kúıshi Janǵalı Júzbaev erekshe tolǵanyspen áńgimeleıdi.Óskeleń urpaq boıyndaǵy erlikti, patrıotızmdi arttyratyn, jastardyń boıyna ulttyq rýhty egetin bul baǵdarlama “KN” radıosy arnasynda eki jyl qatarynan berilmek. Baǵdarlama aýqymy óte keń. Árbir kúıdi estigen saıyn Otanǵa degen maqtanysh sezimi arta túsedi. Baǵdarlamanyń qudireti de osynda. Bir qyzyǵy, ózi memlekettik qyzmetshi bolyp tabylatyn avtor Nurjaý Kósherbaı bul baǵdarlamasyn kásibı jýrnalıstik turǵydan jasalǵandyǵyn halyqtan kelip túsip jatqan oı-pikirler aıqyndaıdy. Ulttyq rýhanııatymyzǵa Elbasymyzdyń ózi erekshe mańyz berip otyrǵanda Nurjaý baýyrymyzdyń kúı zertteýshisi, qarapaıym kúı tyńdaýshysy retinde jurtshylyqqa tartymdy, ıdeıasy myǵym baǵdarlama jasap usynǵany rýhanııatymyzǵa qosylǵan úlken úles dep baǵaladym óz basym.
Ǵadilbek ShALAHMETOV,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ-diń
“Teleradıo jáne qoǵammen baılanys”
kafedrasynyń meńgerýshisi.
«Egemen Qazaqstan» gazeti
