دومبىرا مۇنشا شەشەن بولدىڭ نەگە؟
كۇي تولعان كوكىرەگىڭ شەجىرە مە؟
سىر قوزعاپ عاسىرلاردان جونەلەسىن،
ساۋساعىم ءتيىپ كەتسە ىشەگىڭە.
(ق. امانجولوۆ)
قازاق حالقىنىڭ باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى ول ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىنىڭ بولۋى. اتادان بالاعا جەتكەن، قادىرلەپ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ، قىمبات قازىناعا اينالدى. قايماعى بۇزىلماي جەتكەن بۇل ونەردىڭ ءبىر شىڭى دومبىرا كۇيلەرى. بۇل مۇرا عاسىردان عاسىرعا ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ، سۇرگىلەنىپ، تۇرلەنىپ جەتكەن حالىقتىڭ وزىمەن بىرگە دامىپ، قالىپتاسىپ وتىرعان. بايىرعى كەزدە قازاق ءۇيىنىڭ تورىندە ءاردايىم دومبىرا ءىلۋلى تۇرعان نەمەسە ءۇي-ءىشىنىڭ بىرەۋى دومبىرادا كۇي شەرتپەيتىن وتباسى قازاق اراسىندا كەمدە-كەم بولعان. وسى ورايدا حالىق اراسىندا سۇراقتار پايدا بولۋى مۇمكىن. وسى دومبىرا، كۇي سوزدەرى قايدان شىققان؟ نەنى بىلدىرەدى؟ ول قاي كەزدەن بار؟ نەگە دومبىرا قازاق اراسىندا سونشاما كەڭ تارالعان؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
بەلگىلى زەرتتەۋشى حايروللا ءجۇزباسوۆتىڭ پىكىرىنشە دومبىرا ءسوزى «ءدوپبۇرا»، «ءدالبۇرا»، «دەمبۇرا» دەگەن سوزدەردىڭ تىزبەگى ارقالى جاسالعان. بۇل بەلگىلى ءبىر لوگيكاعا باعىندىرىلعان قىزعىلىقتى جورامال. تاعى ءبىر بولجامدى ەتنوگراف ەرىك كوكەەۆ ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. عالىمنىڭ پىكىرىنشە «توم» دەپ ءتۇيۋلى جۇدىرىق نەمەسە قولدىڭ سالاسى ايتىلادى. كەيىننەن بۇل ءتۇبىر ۇياڭدانىپ « دومعا» اينالعان، «بىرا» تىركەسى ءبىر نارسەنى شەرتۋ، تارتۋ، دىبىس شىعارۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى-مىس. ياعني دومبىرا ءسوزى «قولدىڭ سالاسىمەن نەمەسە بەس ساۋساقپەن شەكتى شەرتۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى.
كەيبىر دەرەكتەردە «دومبىرا» ءسوزى ارابتىڭ « دۋنباھي بۋررا» تىركەسىنەن، ياعني «قوزى قۇيرىق» دەگەن سوزىنەن قالىپتاسقان دەگەن دولبار اڭگىمە بار. بۇلاي دەگەندە شاماسى دومبىرانىڭ شاناعىنىڭ سۇيىرلەنىپ بارىپ، قوزى قۇيىرشىقتانىپ بىتەتىندىگىن نەگىزگە العان بولۋى كەرەك. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىندە «كۇي» سوزىنە مىناداي پىكىرىن بىلدىرەدى: « قازاقتا «كۇي» تۇرىندە ايتىلاتىن شاعاتاي، ۇيعىر تىلدەرىندە، اناتول تۇرىك تىلىندە «كوك» بولىپ ايتىلۋى ءتيىس. قازاقتىڭ «ي» دىبىسىنىڭ ءبىر قاتارى شاعاتاي تىلىندە، ەسكى ۇيعىر تىلىندە، تۇركىمەن، ءازىربايجان، اناتول تۇرىكتەرىنىڭ تىلىندە ك، گ-گە اينالادى. قازاقشا «بايلاماق» دەگەن ءسوز ولارشا «باعلاماق» بولادى; قازاقشا «تيمەك» دەگەن ءسوز ولارشا «تەكمەك» بولادى … سوندىقتان «كۇي» دەگەن ءسوز ولاردا «كوك» بولۋى تابيعي نارسە»، — دەيدى. سونداي-اق اقسەلەۋ سەيدىمبەك تە وسى پىكىر جايلى « كۇي دەپ باستالاتىن قاي ءسوزدىڭ دە سەزىممەن استاسىپ جاتىر. سول ءسوز كوشپەندىلەردىڭ ەڭ كيەلى سەزىمى – تاڭىرلىك نانىم سەنىممەن ۇشتاسىپ جاتادى. دەمەك، «كۇي» دەگەن ءسوز ءاۋ باستا تاڭىرلىك قۇبىلىستى بىلدىرگەن. ءتاڭىردىڭ دىبىسى دەگەن سەنىمدەگى ماعىنامەن شەندەس بولعانى اڭعارىلادى»، - دەپ قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ پىكىرىنە قوسىلعان. «كۇي» ءسوزى تۇرىك تىلدەرىنىڭ دەرەكتەرىندە XI عاسىردان بەرى بەلگىلى.ماحمۇد قاشقاريدىڭ ايگىلى ەڭبەگى «ديۆاني لۇعات يت تۇرىك» اتتى سوزدىگىندەگى «كوك» (قازاقتا كۇي بولىپ ايتىلادى) دەگەن اتاۋ اسپاپتى مۋزىكانى دا ، ءاندى دە بىلدىرەدى. وسى كۇنگى تاتار تىلىندە دە «كۇي» ءسوزى اسپاپتى مۋزىكا مەن ۆوكالدىق مۋزىكاعا ورتاق قولدانىلادى. XVI عاسىردان بەرمەن قاراي «كۇي» ءسوزى تەك اسپاپتى مۋزىكانى عانا بىلدىرەتىن ماعىناعا يە بولادى. ەن دالادا كۇن كەشكەن ەلدىڭ اۋزىنان شىققان «كۇي» دەگەن ءسوزدىڭ اسپاپتىق مۋزىكاعا ءتان اتاۋ ەكەنى، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى ودان دا ارعى زامانداردا جاتقانى ون ءتورتىنشى عاسىردان بەرى بەلگىلى. وسىعان دالەل بايىرعى زاماندا 600 جىل بۇرىن تاسقا سالىنعان سۋرەتتىن تابىلۋى. سونداي اق «كۇي» ءسوزىنىڭ كونەلىگىن بىلدىرەتىن تاعى ءبىر دەرەك قازاقتا «اقساق قۇلان» اتتى كۇي بولۋى. تۋ تاريحى جاعىنان بۇل كۇي شىڭعىس حان جورىقتارىمەن تۇستاسادى. قازاق حالقىنىڭ باسىنا قارا زامان بوپ ورناعان ءحىىى-ءحىV عاسىردىڭ تاريحي وقيعالارىن باياندايتىن شىعارمالاردى الساق ، ولارداعى مۋزىكالىق ءتىلدىڭ تەرەڭدىگى، اسقان شەبەرلىكتى كەرەك ەتەتىن ويناۋ ءادىس-امالىنىڭ مولدىعى، اڭىز حيكايالاردى سۋرەتتەۋدەگى باعدارلامالىق جۇيەسى قازاقستان جەرىندە اسپاپتىق مۋزىكا مادەنيەتى اسا جوعارعى دارەجەدە ەرتەدە-اق دامىعانىنا بىردەن ءبىر ايعاق. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-حارەكەتىمەن، ءومىر-تىرشىلىگىمەن ارقاشاندا تىعىز بايلانىستا بولاتىن كۇي – جۇزدەگەن جىلداردان بەرى قانات جايىپ، وركەندەپ كەلە جاتقان جانر. حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق قازىناسىندا سارى التىنداي ساندالكەر كۇيلەر جۇزدەپ سانالادى. ولاردى حاتقا تۇسىرەتىن نوتا مادەنيەتى جوق بولسا دا، سىرى مەن سىمباتىن جوعالتپاي، قايتا اجارلانا، ارلەنە ءتۇسىپ، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، اتادان بالاعا ميراس بوپ قالا بەردى. البەتتە، قۇم باسقان قالالارداي، بىزگە جەتپەي، ۋاقىت شىڭىنىڭ استىنا كومىلىپ قالعان كۇيلەر دە ەسەپسىز ەكەنى جانە داۋسىز.
كوپكە بەلگىلى، قازاقتىڭ حالىق اراسىندا ەڭ كەڭ تاراعان مۋزىكالىق اسپابى – دومبىرا. ونىڭ الدەنەشە سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن – دومبىرانى جاساۋ اسا قيىنعا سوقپايدى، قولى ۇسىناقتى ادام كورىنگەن اعاش زاتىنان جاساپ الا بەرەدى. ەكىنشىدەن – دومبىرادا تارتۋ، ۇيرەنۋ، باسقا اسپاپتارعا قاراعاندا اسا قيىنعا سوقپايدى. دومبىرانىڭ پەرنەلەرى بارلىق دىبىستاردى سكريپكا سياقتى مويىن بويلاپ ىزدەتپەي، ءدال ۇستىنە تۇسىرەدى. قاي پەرنەدە قانداي دىبىس بار ەكەنىن باستا ءبىلىپ السا، ۇمىتپاۋ دارەجەسى ايتا قالعانداي بولسا، ورىنداۋشى كەيىن دە سول پەرنەنى وڭاي تاۋىپ الادى.
ۇشىنشىدەن- دومبىرادا ءتۇرلى جاعدايدا تارتۋعا بولا بەرەدى، ۇيدە وتىرىپ تا، تۇرەگەلىپ تۇرىپ تا، شالقادان جاتىپ تا، ات ۇستىندە دە. بۇل ايتىلعاندار، حالىق ارالاپ جۇرگەن دومبىراشىلار ءۇشىن اسا كەرەكتى جاعداي. حالىق كۇيشىلەرىنىڭ ات ۇستىندە تۇرىپ تارتۋلارىدا، شالقاسىنان جاتىپ تارتۋلارى جايىندا ەل اۋزىندا اڭگىمەلەر كوپ. بىرنەشە كۇن بۇرىن كەتىپ قالىپ، ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلىپ، ءۇيدىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرگەن توپان اتتى بۇركىتىن تۇندىكتىڭ اشىق جەرىنەن كورگەن داۋلەتكەرەيدىڭ جاقسى كورگەن قىرانىنا ارناپ شالقاسىنان جاتىپ تارتىپ شىعارعان «توپان» كۇيى نەمەسە تاتتىمبەتپەن كۇي تارتىسقان ابايدىڭ اناسى ۇلجاننىڭ ءسىڭلىسى تايعارانىڭ (مالعارا) كەي كەزدەردە ورنىنان تۇرەگەلىپ كەتىپ دومبىرانى ەمشەكتىڭ ۇستىنە قويىپ تارتۋ – ونىڭ ادام ىڭعايىنا كەلە بەرەتىندىگىن دالەلدەيدى.
تورتىنشىدەن – دومبىرا سۇيەمەلگە دە ىڭعايلى. مۇندا شالقايىڭقىراپ وتىرىپ اندەتۋگە دە بولادى. ءانشىنىڭ داۋسىنا كەسەل كەلتىرمەيدى. سوندىقتان دومبىرا، ءبىر جاعىنان ءانشىنىڭ جىرشىنىڭ اقىننىڭ دا «قولقاناتى». ارينە، دومبىرا بارىنەن بۇرىن كۇيدىن اسپابى. قازاق كۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگى دومبىراعا ارنالىپ شىعارىلعان.
اكادەميك الكەي مارعۇلان قازاق ەپوستارىنىڭ بەس كەزەڭگە بولگەن. قازاق ەپوستارىن تەكتەگەندە سارالاعان تاريحي كەزەڭدەر كۇي اڭىزدارى ءۇشىن دە ۇرىمتال كىلت بولا الاتىنىنا كۇمان جوق. ول كەزەڭدەر:
1. ەڭ بايىرعى زامان;
2. وعىز قىپشاق زامانى;
3. تاريحي داۋىرلەر (XIII-XIV), ياعني قازاق دالاسىنا جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگە تەبۋى;
4. جوڭعار اراسىنداعى ەكى عاسىرعا سوزىلعان كۇرەس كەزەڭى;
5. فەودالدىق قايشىلىقتارعا قارسى كۇرەس كەزەڭى;
ءبىرىنشى كەزەڭنىڭ كۇي اڭىزدارى (ياعني كۇيلەرى دە) جاڭاشا جىل ساناۋعا دەيىنگى VIII-V عاسىرلار مەن جاڭا زاماننىڭ VI عاسىرداعى ارالىقتى قاميدى. بۇعان ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىنداعى كوشپەلىلەر اراسىنا يسلام ءدىنى تاراعانعا دەيىنگى قيال عاجايىپ تاقىرىپتارعا ارنالعان كۇيلەر، جورىق سارىندارى، جاۋگەرشىلىك كەزەڭدەردە ەل ەسىندە قالعان ايتۋلى باتىرلار، اقىلدى ارۋلار، ەرگە سەرىك بولعانداي قاناتتى پىراقتار، كيەلى جانۋارلار تۋرالى كۇيلەر مەن ولاردىڭ اڭىزدارى جاتادى. ماسەلەن، «قوس ءمۇيىزدى ەسكەندىر»، «كوك توبەت»، «كوك ءبورى»، «اققۋ»، «سارىن»، «وگىز ولگەن»، «تارعىل بۇقا» سياقتى كۇيلەر مەن كۇي اڭىزدارىن ايتۋعا بولادى.
ەكىنشى, وعىز قىپشاق كەزەڭىنىڭ (VI-XII عع) كۇي اڭىزدارى. بۇعان قورقىت اتا اڭىزدارى، «ابىز تولعاۋى»، سايماقتىڭ سارى وزەنى»، «بالجىڭگەر» سياقتى كۇيلەردىڭ اڭىزدارى جاتادى. وسى زامان قورقىت زامانىنان دەسەدى. قورقىت Iح- عاسىردا ءومىر سۇرگەن اڭىز كەيىپكەر. ول شىڭعىس ۋاليحانوۆ ايتقانداي: « قورقىت العاش قوبىز تارتىپ، سارىن ايتۋدى ۇيرەتكەن ەڭ ءبىرىنشى باقسى». باقسىلىق ءداستۇردى ۇستاي وتىرىپ، قازاق مۋزىكاسىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى دەسە بولادى. 1975 جىلى فولكلورشى ماردان بايدىلداەۆ جانە قوبىزشى مۇسابەك جارقىنبەكوۆ قىزىلوردالىق قوبىزشى ىسمايىل شامەنۇلىنان قورقىتتان قالعان 10 شاقتى كۇيىن جازىپ الدى.
قورقىتتان سوڭ ءۇشىنشى نوعايلى كەزەڭىنىڭ (XIII — XVI ) كۇيلەرى. وعىز قىپشاق كەزەڭىنىڭ الاساپىرانىنان كەيىن كوشپەلىلەردىڭ رۋلىق تايپالىق تۇتاستانۋى، التىن وردا سياقتى ايتۋلى مەملەكەتتىڭ بوي كوتەرۋى وسى زامانعا سايكەس كەلەدى. تەك ول عانا ەمەس، ىلگەرى عاسىرلار تالقىسىندا تاريحي تاعدىرىن ورتاقتاستىرعان دانالىق رۋ تايپالاردىڭ ساياسي وداق قۇرىپ، ءبىر بىرىمەن بىتە قايناسىپ «قازاق» دەگەن كەڭ ماعىنالى ەتنيكالىق اتاۋمەن تاريح ساحناسىنا شىعا باستاعان كەزەڭى وسى تۇس. سوندىقتان دا ەلدىڭ ءوزىن-ءوزى تۇتاستىققا تانۋ ساپاسى مەيلىنشە شىڭدالعانىن، ءبىر رۋدىڭ قىربايلىعى تۇتاس ەلدىڭ قابىرعاسىن قايىستىراتىن، ەل شەتىنەن نايزانىڭ ۇشى كورىنسە تۇتاس ەل بولىپ ەرەۋىلدەيتىنىن، اسىرەسە، فولكلورلىق تۋىندىلاردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. «ەر توستىك»، « جيرەنشە شەشەن»، «الدار كوسە» سياقتى تسيكلدانعان ەرتەگى-اڭىزدار، «الپامىس»، «قوبىلاندى باتىر»، «قامبار باتىر»، «ەدىگە»، «ەر تارعىن»، «ەر قوساي»، «ەر شوراي»، «ەر جاباي»، «وراق-ماماي» سياقتى ەپيكالىق جىرلار، سىپىرا جىراۋ، اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپانبەت، شالكيىز، جيرەنشە شەشەن سياقتى جىراۋلار، تاپقىر شەشەندەر ءبارى-ءبارى سول نوعايلى زامانىنا قاتىستى. نوعايلى كەزەنىڭدە تۋعان مۋزىكالىق جانە فولكلورلىق مۇرالاردىڭ ساناتىنا «جوشى حاننىڭ جورتۋىلى»، «شورا باتىر»، «ءامىر اسقاق»، «قامبار كۇيى» سياقتى حالىق كۇيلەرىمەن بىرگە، كەتبۇعانىڭ «اقساق قۇلان»، اسانقايعىنىڭ «ەل ايىرىلعان»، قازتۋعاننىڭ «ساعىنىش» كۇيلەرىن جانە ولاردىڭ اڭىزدارىن جاتقىزۋعا بولادى.
ءتورتىنشى, جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى (XVII-XVIII عع) كۇيلەر مەن كۇي اڭىزدارى. وسى ەكى عاسىردا سوزىلعان الااپىران حالىقتىڭ سان-سالا رۋحاني مۇراسىندا شىنشىلدىقپەن، تاريحي دەرەكتىلىكپەن ورىن الدى. اڭىز-اڭگىمە، جىر-داستان، تولعاۋ-تەرمەلەردەن باستاپ، ءان-كۇيگە دەيىن حالىقتىڭ ازاتشىل رۋحى استا-توك كورىنىس تاۋىپ وتىردى. وسى كەزەڭ ءوزىنىڭ رۋحىنا لايىق بۇقار، تاتىقارا، قاناي، تولىباي، تولە، قازىبەك، ايتەكە سياقتى شەشەن-بيلەردى، جىرشى- جىراۋلاردى دۇنيەگە اكەلىپ، ولار قارا حالىقتىڭ كۇيزەلىسى مەن قاھارمان ەرلىگىن ولمەس ونەر تىلىندە بەينەلەپ وتىردى. مۇنىڭ ايعاعى رەتىندە «قاراتاۋدىڭ شەرتپەسى»، «قالماق ءبيى»، «بەلاسار»، «قالماقتىڭ قارا جورعاسى»، «كەڭەس»، «ابىلايدىڭ قارا جورعاسى»، «قورجىنقاقپاي» سياقتى كۇيلەر مەن ولاردىڭ اڭىز-اڭگەمەلەرىن اتاۋعا بولادى. بۇل كەزەڭنىڭ كۇي اڭىزدارى شيرىققان وقيعاسىمەن، توسىن شەشىمدەرىمەن نازار اۋدارادى. ءبىر قۋانىش، ءبىر قايعى يتجىعىس تۇسكەن زاماننىڭ مىڭ سان كورىنىسى ونەر تىلىندە دە الۋان ورنەكپەن الدىڭنان شىعىپ وتىرادى. اسىرەسە، كۇي اڭىزدارىنىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعامەن ساباقتاستىعى، ناقتىلى تۇلعالار ومىرىنە ارناۋلى دەرەكتىلىگىمەن يلاندىرىپ وتىرسا، سوعان ۇندەس مۋزىكالىق ءتىلى بەينەلەگىش قاسيەتىمەن باۋرايدى.
بەسىنشى, XVIII-XIX عاسىرلاردا جانە XX عاسىر باسىندا تۋعان كۇيلەر مەن ولاردىڭ اڭىزدارى. بۇل كەزەڭنىڭ رۋحاني مۇرالارىنا ساياسي-الەۋمەتتىك سارىننىڭ مەيلىنشە ايقىن كورىنىسى تاۋىپ وتىراتىنىن الدىمەن ايتۋ قاجەت. بۇل كەزەڭدە تۋعان كۇيلەر دە، كۇي اڭىزدارى دا ەرەكشە مولدىلىعىمەن، تاقىرىبىنىڭ ارالۋاندىعىمەن ، وقيعاسىنىڭ دەرەكتىلىگىمەن نازار اۋدارادى. اسىرەسە كۇيلەردىڭ اۋەن-سازىنىڭ مەيلىنشە شىڭدالعان كانىگى (پروفەسسيونالنىي) دەڭگەيىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون. بۇل كەزەڭگە بوعدا، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، داۋلەتكەرەي، توقا، ىقىلاس، قازانعاپ، سەيتەك سياقتى ونداعان داۋلەسكەر كۇيشىلەر قازاق مۋزىكاسىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن ءبىرجولاتا ورنىقتىرىپ، جالپى ادامزاتتىق ءمانى بار رۋحاني فەنومەن دەڭگەيىندە تانىلدى.
جوعارىداعى بەس كەزەڭنەن وتكەن كۇيشىلىك ونەر كۇيشىلەرىنىڭ ورىنداۋ مانەرى ايماقتىق كۇي ۇيالارىنا بايلانىستى داميدى. كۇي اۋەنى ينتوناتسيالى ساز رەتىندە اۋەلدە ءبىر ءتۇبىرلى بولعانمەن ورىنداۋشىلىق مادەنيەتتىڭ تەزىنە تۇسكەن كەزدە ءارتۇرلى ارناعا تۇسەدى. قازاقتىڭ كۇي ونەرى نەگىزىنەن توكپە، شەرتپە دەپ ايدارلانعان ەكى ماشىققا بولىنەدى، سوعان وراي ولاردىڭ جەرگە، توپىراققا تارتىپ تۇراتىن ايشىقتى مىنەزدەمەلەرى دە بار. توكپە جانە شەرتپە دەگەن انىقتاما كۇيدىڭ ءتاسىلى تارتىسىنا بايلانىستى تۋىنداعان كەيىنگى اتتار، احمەت جۇبانوۆتىڭ «عاسىرلار پەرنەسى» كىتابىنداعى تاتتىمبەت جايلى زەرتتەۋدە شەرتپە كۇي دەگەن ءسوز كەزدەسپەيدى، مۇنداي اتاۋ ۋالي بەكەنوۆتىڭ كىتاپتارىنان كەيىن ەنگەن (شەرتپە كۇي شەبەرلەرى). كۇيلەردىڭ قازىرگى وقىتۋداعى ايماقتارعا قاراي ۇيالىق بولىنىستەرى جەتى مەكتەپتى قۇرايدى:
<!—[if !supportLists]—>1. التاي كۇيشىلىك ايماعى – شىعىس قازاقستان ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>2. ارقا كۇيشىلىك ايماعى – ورتالىق قازاقستان ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>3. جەتىسۋ كۇيشىلىك ايماعى – وڭتۇستىك شىعىس قازاقستان ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>4. قاراتاۋ كۇيشىلىك ايماعى – وڭتۇستىك قازاقستان ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>5. جيدەلى بايسىن كۇيشىلىك ايماعى – سىرداريا، ارال ءوڭىرى ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>6. وردا كۇيشىلىك ايماعى – باتىس قازاقستان ;<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>7. تۇبەك كۇيشىلىك ايماعى – ماڭعىستاۋ .<!—[endif]—>
كۇيشىلىك ۇيالاردىڭ بۇلاي ءبولىنۋىنىڭ جۇيەسىن العاش ۇسىنعان اقسەلەۋ سەيدىمبەك بولدى ( «كۇي شەجىرەسى» مونوگرافياسى), وعان دەيىن مۇنداي مەكتەبي جىكتەۋ جاسالعان ەمەس. بۇل كۇي تاريحى مەن ورىندالۋ مادەنيەتىنە دۇرىس باعدار بەرە الاتىن ناقتى ءارى ءدال انىقتاما بولدى. قازاق كۇيلەرىنىڭ ايماقتىق ۇيالارىنىڭ مۇنان دا باسقا ءالى ايقىندالا قويماعان كۇيشىلىك مەكتەپتەر بار، ولاردىڭ كوبىسى وزىنشە توبەلى مانەر بولعانىمەن از ەسكەرىلىپ ءجۇر. التاي كۇيشىلىك مەكتەبىندە – تارباعايلىق، ارقادا – توقىراۋىندىق، جاڭا ارقالىق، جەتىسۋدا – تالاستىق، قاراتاۋدا – كۇنگەيلىك، جيدەلىبايسىندا – ارالدىق، وردادا – ورالدىق، تۇبەكتە – ۇستىرتتىك (تۇركىمەنشە شالۋ مانەرى) مەكتەپتەر قالىپتاسقان، جانە ولار جەكە كۇيشىلىك ۇيا بولۋعا ابدەن لايىقتى. بۇلاردان وزگە ىلە، شىعىس تۇركىستان مەن بايولكە جەرىندەگى كۇيشىلىك تە وزىنشە تورگە شىعۋعا تۇرارلىق مانەرلى مەكتەپتەر. وسى مەكتەپتەر وكىلدەرى – اققىز، توقا، بايسەركە، ۇسەن تورە، مامەن، ارەنجان، ەسىر سياقتى كۇيشىلەر ورىنداۋشىلىقتىڭ شىڭىنا ششىعىپ، ارتىنا ءىز قالتىرعان دومباراشىلار. بۇل مەكتەپتەر تاجىريبەدە ورىنداۋشىلىعى بولەك دومبىراشىلىق ونەر بولىپ باعالانعانىمەن، جوعارىداعى مەكتەپتەردىڭ اتىنا جالپىلاما تەلىنىپ ءجۇر. وسىلاردى قوماقتاي ايتقاندا قازاقتىڭ كۇيشىلىك ۇيالارىنىڭ جالپى سانى ون سەگىز بولار ەدى:
التاي، تارباعاتاي، ارقا، جاڭا ارقا، توقىراۋىن، جەتىسۋ، تالاس، قاراتاۋ، قاراتاۋدىڭ كۇڭگەيى، جيدەلىبايسىن، ارال، ورال، تۇبەك، ءۇستىرت، ىلە، شىعىس تۇركىستان، بايولكە.
كۇيشىلىك ۇيالاردان باسقا ۇلگىلىك مەكتەپتەر دە بار. ءاربىر كۇيشىلىك ۇيانىڭ باسىندا سول سالاداعى ورىنداۋ مانەرىن جاساعان تۇلعالار بار. بايجىگىت، تاتتىمبەت، قوجەكە، سۇگىر، قازانعاپ، قۇرمانعازى، ابىل سياقتى كۇيشىلەر ءوز مەكتەبىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعاندار جانە شىعارماشىلىعى ەرەن جاسامپاز (رەفورماتور) سازگەرلەر. ولاردىڭ ۇلگىلەرىن ارى قاراي دامىتقان زاماندىق كۇيشىلەرىمىز سولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قولىنان كۇي العاندار، ءارى سول كۇيلەردى تارتۋ بارىسىندا ءوز ورىنداۋشىلىق مەكتەپتەرىن دە قالىپتاستىرعان دومبىراشىلار. وسى كۇنى ابىكەن حاسەنوۆ، ماعاۋيا حامزين، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، جاپپاس قالامباەۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ، باقىت باسىعاراەۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، رىسپاي عابديەۆ، سەرجان شاكىراتوۆ سياقتى كۇيشىلەردىڭ ورىنداۋشىلىق مانەرلەرى دە ءوز كەزەگىندە جالعاسىن تاۋىپ، جەكە مەكتەپ بولىپ قالىپتاسقان ءۇردىس سانالادى. ارينە، وسى ايماقشىلىقتارىن ءوز ەرەكشەلىكتەرى، ياعني ءبىر – بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار. مىسالى، قۇرمانعازى مەكتەبى داۋىلدى، وڭ قولىنىڭ اۋقىمى كەڭ جانە ديناميكالىق كۇشىنىڭ بولۋى، داۋلەتكەرەي مەكتەبى بيازى، ليريكاعا اسەمدىككە جاقىن، وڭ قولدىڭ قاعىس شەڭبەرى «تار» بولادى. قازانعاپ ءوزىنىڭ سازدىلىعىمەن، كۇيدەگى ۇزاقتىقتىڭ (رازمەر), قاعىسىمەن ەرەكشەلەنسە، دينا مەكتەبىندە دە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار: وزگەرىپ كەتەتىن ىرعاعى، وڭ قولدىڭ بەس ساۋساعىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كەزەكتەستىرە ويناۋ، ماڭعىستاۋ مەكتەبى سۇيرەتە قاعۋى ء(تريولدى تەز الۋى), شالىس قاعىس الىنۋى، كۇي تارتۋ كەزىندە قاعىستارمەن وڭ قولدىڭ تۇرلىشە ويناتۋ. ارقا مەكتەبىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى شەرتىپ تارتىلۋى، سول قولدارىنىڭ اپپليكاتۋراسى، سونداي – اق ول ءداستۇر كۇيلەرىن «تەكستسىز ءان» دەۋگە بولادى، جەتىسۋ كۇيلەرىندە قاعىس قاعۋ، پەرنە باسۋ امالدارى جانە سازدىق ەرەكشەلىكتەرى،ەپيكالىق تۇرعىداعى اڭىز — اڭگىمەگە لايىق ەجەلگى كۇي سازىن بايقاتادى. قاراتاۋ مەكتەبى شەرتپە جانە توكپە قاعىستار ارالاس بولىپ كەلسە، التاي – تارباعاتاي مەكتەبى دە ءان تەكتەس، ويناقى، ءبىر سازدى ءان رەگيستردە قايتالاۋ. حالىق اراسىندا كۇي ونەرىنىڭ ساز-سارىندارى بويىنشا ايىرىپ تانۋ ءۇشىن «توكپە كۇي» جانە «شەرتپە كۇي» دەگەن اتاۋلار قولدانىپ ءجۇر. اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ ايتۋىنشا، «توكپە»، «شەرتپە» سوزدەرى جەكە كۇيلەردىڭ تابيعاتىنا قاتىستى انىقتاۋىش بولا الار. ال، تۇتاس ءبىر كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ قاسيەت – بولمىسىنا انىقتاۋىش بولا المايدى. سەبەبى، تۇتاس ءبىر ءوڭىر – ايماقتا قالىپتاسقان كۇيشىلىك مەكتەپتەر بىلاي تۇرسىن، ءبىر عانا كۇيشى-كومپوزيتور تۋىندىلارىندا شەرتىپ تارتىلاتىن كۇي دە، داۋىلداتا توگىپ تارتىلاتىن كۇي دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءبىر عانا تاتتىمبەتتىڭ «سارجايلاۋ»، «بىلقىلداق»، «سىلقىلداق» شەرتىپ تارتىلسا، «بەس تورە» كۇيى جىگەرلى سەرپىنمەن تارتىلادى. ونى بىلاي قويعاندا، جالقى تۇرعان ءبىر عانا كۇيدىڭ ءون بويىندا بىرتە شەرتىپ قاعۋدى، بىرتە سەرپە توگىپ قاعۋدى، ەندى بىردە ءىلىپ قاعۋدى قاجەت ەتەتىن ساتتەر بار. ماسەلەن، ءاشىمتايدىڭ «قوڭىر قاز»، دايرابايدىڭ «دايراباي» سياقتى كۇيلەرى سول ءبىر عانا كۇيدىڭ ءون بويىندا بىرىسە شەرتىلىپ، بىرەسە داۋىلداتا توگىلىپ تارتىلادى.
سونداي-اق تاعى ءبىر دالەل بۇل سوزدەر تەك دومبىرامەن تارتىلاتىڭ كۇيلەردىڭ عانا قادىر – قاسيەتىن انىقتايدى. «توكپە » جانە «شەرتپە» دەگەن اتاۋلار قوبىز، سىبىزعى، سازسىرناي، مەسقوبىز سياقتى اسپاپتاردا كۇيلەردىڭ قاسيەتىن انىقتاۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، بۇل اسپاپتار شەرتىپ تە، سوعىپ تا تارتىلمايدى. سول ءۇشىن تاعى دا سول اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ پىكىرىنە جۇگىنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ول قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تالعام — تانىمى بويىنشا كۇي اتاۋلى ءوزىنىڭ ساز-سارىنىنا وراي«قوڭىر كۇي»، «تىك كۇي» جانە «بويلاۋىق كۇي» ۇشكە بولەدى. وسى اتاۋلاردىڭ ءاربىرى جەكە كۇيدىڭ ساز-سارىنىن دا انىقتايدى. مىسالى، قوڭىر كۇيلەر فيلوسوفيالىق ويعا قۇرىلىپ، كوبىنەسە ءومىردىڭ ويلى، مۇڭلى ساتتەرىن تولعايدى. سول ارقىلى تىڭداۋشىنى سابىرعا شاقىرادى نەمەسە ءومىردىڭ ءمان- ماعىناسىن زەردەگە ۇيالاتادى. ايتالىق ىقىلاستىڭ «قوڭىر»، تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستى»،قازانعاپتىڭ «كوكىل»، داۋلەتكەرەيدىڭ «جىگەر» سياقتى كۇيلەرىن ايتۋعا بولادى.
تىك كۇيلەر بولسا، ءومىر قۇبىلىستارىن تىڭداۋشىسىنا ەلەستەتىپ وتىرادى. تىك كۇيلەر ءومىردىڭ قىزىق دا كۇردەلى قۇبىلىستارى تۋرالى دىبىسپەن سۋرەت سالادى، دىبىسپەن بايانداپ بەرەدى. ءارى قاراي تىڭداۋشىسى ءوز ورەسى، ءوز سەزىم تۇيسىگى جەتكەن جەرگە بايلام جاسايدى، بەلگىلى ءبىر اسەرگە بولەنەدى.تىك كۇيدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرى رەتىندە قۇرمانعازىنىڭ «اقساق كيىك»، ءاشىمتايدىڭ «قوڭىر قاز»، نۇرعيسانىڭ «اققۋ» سياقتى كۇيلەرىن اتاعان ءجون.
بويلاۋلىق كۇيلەر كوبىنەسە جوقتاۋ سارىنىمەن ءومىردىڭ قايعىلى، زارلى ساتتەرىن بەينەلەيدى. ماسەلەن ىقىلاستىڭ «ەردەن»، ءابديدىڭ «قوسباسار» كۇيلەرى. سان عاسىرلار بويى كۇيشىلەر قولىندا دامىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى بويىنا جيناعان كۇي ونەرى، قازاقتىڭ سەزىمى مەن ويىن كەڭ اۋقىمدا سۋرەتتەي كەلە، ونىڭ شىن مانىندە قازاقتىڭ مۋزىكالىق قۇدىرەتىنە اينالدى.
ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرى ەلىمىزدىڭ تاريحىمەن بايلانىستى. تاريح قويناۋىنا تەرەڭ بويلاپ، وتكەن كۇننىڭ ۇزىك سىرلارىن وي سۇزگىسىنەن وتكىزىپ قاراساق، ارىدەگى وعىز، قاپشاق، ساق پەن عۇن، بەرىدەگى تۇركى ءناسىلىنىڭ بەلىنەن تاراعان حالىقتىڭ ىلكىلدەگى بابا ونەرى قازاق جەرىنىڭ كۇرەڭ توپىراعىندا تامىرىن تەرەڭگە تارتىپتى. كەيىن تۇركى تىلدەس تۋىسقان ەلدەر شارتاراپقا تارىداي شىشىلىپ قازاق ەلى دەربەس ۇلت بولىپ جەكە دارا شىقتى. ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. بىراق قالاي دەگەندە دە ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكامىز تۋىس حالىقتارىمەن بايلانىستى. باستى ايىرماشىلىق ولاردا ءبارى، ياعني ءان دە، مۋزىكا دا، بي دە «كۇي» دەگەن ءبىر-اق سوزبەن اتاعان.
قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحي تامىرى قورقىتقا دەيىنگى عاسىرلارعا جاتقاندىعىن ماتەريالدىق مۇرالار ايعاقتاپ وتىرعانمەن، حالىق كۇيلەرىنىڭ قاي عاسىردا تۋعاندىعىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ولار حاتقا تۇسپەگەن كۇيى ءار ۇرپاقتىڭ قۇيماقۇلاق ارقىلى عانا بىزگە جەتىپ وتىر. كونە عاسىردا قورقىت، XII عاسىردا كەتبۇعا، XIV-XV عاسىرلاردا اسانقايعى، XV عاسىردا قازتۋعان، XVI-XVII عاسىرلاردا بايجىگىت، XVIII عاسىردا ابىلايحان، XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە بوعدا، ماحامبەت، تاتتىمبەت، قۇرمانعازى، ابىل، توقا، سارمالاي، ىقىلاس، قازانعاپ، بايسەركە، شورتانباي، تىلەندى، دايراباي، وسكەنباي، مامەن، دينا، سۇگىر، سەيتەك ت.ب. سەكىلدى دارىندى كۇيشى، داۋلەسكەر دومبىراشىلار – قازاق كۇي ونەرىنىڭ تۋىن ءار عاسىر، ءار جىلداردا بيىككە كوتەرگەن تۋما تالانتتار ەدى. سولار ارقىلى ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىمىز وزىندىك بەت-بەدەرىن ساقتاپ قالدى. قازىرگى كەزەڭدە كۇيشىلىك ونەر قاناتىن كەڭ جايا، قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە سامعاۋدا. بوداندىق كەزەڭنەن امان – ەسەن وتكەن دومبىرا اسپابى ەلىمىزدە ايىرىقشا ورىن الۋدا. قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسى، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتىق كونسەرۆاتوريادا، ەلىمىز بويىنشا كوپتەگەن كوللەدجدەردە قانشاما بولاشاق دومبىراشى ماماندار ءبىلىم الۋدا. وعان جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وسى وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرىن قوسايىق…ارينە، قيىنعا سوققان ماسەلەلەر دە بار، بىراق وتە كەلە ادام تۇزەلىپ، اداممەن زامان دا تۇزەلىپ ءبارى ورنىنا كەلەدى. تەك ۋاقىت قاجەت.
جالپى قورىتا ايتىپ توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: «قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرى بولعان، قازىر دە بار جانە بولاشاقتا دا ءوز قاسيەتىن جوعالتپاي قالا بەرەدى» !!!
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
<!—[if !supportLists]—>1. ا. جۇبانوۆ «ءان – كۇي ساپارى» الماتى 1976<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>2. ا. جۇبانوۆ «عاسىرلار پەرنەسى» الماتى 2002<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>3. ا. سەيدىمبەك «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» استانا 2002<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>4. ت. مەرعاليەۆ، س. بۇركىت، و. دۇيسەن «قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحى» الماتى 2000<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>5. ج. ءجۇزباي «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى» استانا 2009<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>6. ا. توقتاعان «كۇي ءتاڭىردىڭ كۇبىرى» الماتى 1996.<!—[endif]—>
<!—[if !supportLists]—>7. ت. جۇماعاليەۆا، د. احمەتبەكوۆا، ب. ىسقاقوۆ، ءا. قارامەندينا، ز. قوسپاقوۆ «قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى» الماتى 2005<!—[endif]—>
