اجارلى ارقانىڭ تورىندە، كوكشەنىڭ كوركەم بەلىندە بەلدەۋلەتىپ تەمىر تۇلپارمەن جۇيىتكىپ كەلەمىز. باعىتىمىز – «قازاقستان» اۋىلى. ونداعى مەجەلى ويىمىز «ورتا ءجۇزدى انمەن قىرعان» ايگىلى ءبىرجان سالدىڭ نەمەرەسى، تەمىرتاستىڭ بالاسى مۇقامەدقالي اقساقالمەن جۇزدەسۋ-تۇعىن. وبلىستىق حالىق شىعارماشىلىعى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ءداستۇرلى ءانشى سايان مۇحامەديار اعامىز ءبىزدى ول كىسىمەن كەزدەستىرمەك نيەتىن ەستىگەندە قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق. مىنە، قۇداي ءساتىن سالىپ جولعا شىققان بەتىمىز…
«قازاقستان» اۋىلىنا جەتە بەرگەنىمىزدە ماشينامىزدىڭ دوڭگەلەگى تەسىلدى دە قالدى. پىسىلداپ جەلى شىققان دوڭگەلەككە قاراماي، اۋپىرىمدەپ دىتتەگەن جەرىمىزگە تابان تىرەدىك-اۋ، ايتەۋىر. نە كەرەك، مۇقامەدقالي اقساقالدىڭ بالاسى مارال ءبىزدى قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. قاريانىڭ اۋجايى مۇشكىلدەنىپ، توسەك تارتىپ جاتىر ەكەن. ءبىز كەلگەن سوڭ باسىن كوتەرىپ، جاستىققا سۇيەنىپ وتىردى. ول كىسىنىڭ جامباسى توسەككە «تاڭىلىپ» جاتقانىنا ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان كورىنەدى. اجال اۋزىندا جاتىپ شىعارعان اقىننىڭ:
«تەمىرتاس، اسىل، اقىق بالدان ءتاتتى،
قيناۋعا سالادى ەكەن ادامزاتتى.
ۇكىدەي جەلپىندىرگەن قاراقتارىم،
شەشسەڭشى، بىلەگىمە ارقان باتتى» دەگەن ولەڭدەگى «ۇكىدەي جەلپىنەن» تەمىرتاستىڭ بالاسىنىڭ ءوزى قازىر شاۋ تارتقان. جەتپىستەن اسىپ، سەكسەننىڭ سەڭگىرىن باعىندىرۋعا تاياۋ قالعان قاريا تابالدىرىقتان تايىپ جىعىلىپ، اياق-قولىن مەرتىكتىرىپ الىپتى. ايتسە دە، تەكتى شال تەكتىلىگىنەن جاڭىلماي اتاسى ءبىرجان سالدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ وتىر. ءبىر كەزدەرى ءان سالعاندا ەشكىمگە دەس بەرمەگەن اتامىز بۇگىندە ولەڭ وقۋدىڭ وزىنە ارەڭ كۇش تابادى. «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەيدى قازاق. وسى تۇستا ءبىز اينالامىزعا كوز جۇگىرتتىك. جۇپىنى ءۇي، جاداۋ كوڭىل. بالكىم، بۇل اقساقالدىڭ ۇزاق مەرزىم سىرقاتتانىپ جاتقاندىعىنان دا بولار؟..
اتاعى التى الاشتى شارلاپ كەتكەن ايگىلى ءبىرجاننىڭ ۇرپاعى «كوپپەن كورگەن ۇلى تويدى» باستان كەشىپ ءجۇر. قۇددى ىزدەۋ-سۇراۋى جوقتاي. ونى ايتاسىز، بۇعان دەيىن بۇل كىسىنىڭ قارا شاڭىراعىنا جۋرناليستتەر قاۋىمىنىڭ ءبىرى دە ات ءىزىن سالماعان ەكەن. بىلتىر ءبىرجان سالدىڭ 175 جىلدىعى اتالىپ ءوتتى. بىراق، «اتتەگەڭ-اي»-دان كوز اشپايسىز… رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دۇرىلدەگەن جوق، وبلىستىق، ءارى كەتسە اۋداندىق دەڭگەيدەن اسا الماعان سىڭايلى. مۇقمەدقالي اقساقال بىزگە ءالى دە سايراپ تۇرعان قۋ كوكىرەگى تۋعان جەرىندە كوز جۇمۋدى كوكسەيتىنىن ايتتى. مۇقاڭنىڭ تۋعان جەرى – ەڭبەكشىلەر اۋدانى. ول «قازاقستان» اۋىلىنان ءجۇز شاقىرىمداي شالعايدا جاتىر.
ستەپنياك قالاسىنىڭ اكىمى مۇقاڭا ءۇي بەرۋگە ۋادە ەتىپتى. اكىم ۋادەسىنەن تايقىپ كەتپەسە دەيىك…
بيىلعى جىلعى كينو ونەرىندەگى سوم جاڭالىقتىڭ ءبىرى – «ءبىرجان سال» ءفيلمى. دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ وسى كارتيناسىن كوكشەتاۋ قالاسىندا كينوتەاترلاردان ۇزدىكسىز بەرىپ جاتقاندا مۇقامەدقالي قاريا توسەك تارتىپ جاتىپتى. سول سەبەپتەن، اتامىزدىڭ ءبىر تىلەگى – «ءبىرجان سال» ءفيلمىن تاۋىپ بەرسەڭدەر» بولدى. سايان اعامىز ءبىرجان سالدىڭ اندەرىنەن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن توگىلتىپ شىرقاعاندا اقساقال ورنىنان تۇرىپ كەتەردەي قومدانىپ، ارقالانىپ وتىردى. شىركىن، دالا بۇلبۇلىنىڭ، زامانا بۇلبۇلىنىڭ اندەرى قانداي سۇلۋ، قانداي ءيىرىمدى، شالقىمالى ەدى؟! اسىرەسە، ساكەڭنىڭ ورىنداۋىنا ايرىقشا اجارلانا تۇسەدى ەكەن. ءبىر بيىككە سامعاپ، ءبىر تومەن قۇلديلاعان قىراننىڭ قالىقتاعانىنداي شالقىعان اندەر دۋالدى كەرنەپ، ءۇي ىشىنە سىيماي جاتقانداي كورىنىپ كەتتى، اسەرلى، اۋەزدى ءبىر الەم! ءان تولاستاعان ساتتە مۇقاڭ «وركەنىڭ ءوسسىڭ، قاراعىم! ءبىرجان اتاڭنان كەم ءان ايتپايدى ەكەنسىڭ…» دەپ شىن جۇرەكتەن ىقىلاس ءبىلدىردى. اقساقالدىڭ اق باتاسىن الىپ، ءبىز قايتادان جولعا شىقتىق. ستەپنياك قالاسىنا باستاعان جول بويىندا سەرە-سەرە قار استىندا قالعان ەگىستىكتى كوزىمىز شالدى. اق قارمەن كومكەرىلگەن التىن بيداي كوزدىڭ جاۋىن الىپ جايقالىپ تۇر. ونى قالاي عانا بوسقا شىرۋگە قياسىڭ-اۋ…
انە، كوك تىرەمەسە دە، اسپانمەن تىلدەسكەن كوكشەتاۋ قاسقيىپ تۇر. ءبىرجان سالدان باستاپ، ۇكىلى ىبىراي، اقان سەرىلەرگە دەيىن قانشاما «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» بۇلبۇل دا ءدۇلدۇل اتالارىمىزدىڭ ءىزى قالعان دالا سۇلۋلىعىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. قىزدى اۋىلدىڭ ءيتىن شۋلاتقان، تازى جۇگىرتىپ، قۇس سالعان تالاي ساۋىق-سايراننىڭ كۋاسى بولعان-اۋ بۇل ولكە! «قۇلاگەرلەردىڭ» تۇياعىنا، «كوكجەندەتتەردىڭ» قياعىنا مايداي جاققان مىنا بەل! بىلەكتەسكەن بالۋاندار، دوداعا تۇسكەن داۋلەسكەر كۇيشىلەر، سەرتتەسكەن سەرىلەردىڭ مەكەنى عوي مىنا تۇمسا تابيعات! وسىنشاما تاعىلىمدى تۇلعالار تۋدىرعان كوكشەتاۋعا قالايشا كوركەم بولماسقا؟!
سايان اعا اڭگىمە اراسىندا اقىن الماس تەمىرباي، ايتىسكەر ارمان بەردالين، رەجيسسەر تولەۋبەك كوڭباي سەكىلدى سال-سەرىلەردىڭ جولىن قۋعان جولداستارىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ كەيدە سالبۋرىنعا شىعاتىندىعىن جاسىرمادى. سونداي قىزىقتى شاقتاردىڭ ەستەلىگى دە ەلەڭ ەتكىزبەي قويمايدى… سۇلۋ سۋرەتتەرمەن الدانىپ تولاسسىز تىڭداي بەرگىڭىز كەلەدى. كۇيتاباقتان حالىق اراسىندا «ءبىرجان سال» اتىنىپ كەتكەن جالىنداعان ءان شىرقالدى.
بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن،
ەشكىمگە زيانىم جوق جۇرگەن جانمىن.
كىسىگە ءوزىم دەگەن باس يمەيمىن
ءوزىم ءانشى، ءوزىم سال كىمگە زارمىن.
باسىنان ءسوز اسىرمايتىن اقىننىڭ اسقاق بولمىسى وسى ءبىر عانا شۋماقتان كورىنىس تاپقانداي. ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ليريكاعا تولى سازدى اۋەن جۇرەكتى شىمىرلاتادى، جىگەرلەندىرەدى. وتكەندى اڭساتادى، ساعىنتادى.
ءانشىنىڭ سەزىمتال جۇرەگى از جارالانعان جوق. ازىنابايدىڭ ازابىن دا، جانبوتانىڭ جان القىمنان الۋىن دا كوتەردى عوي. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق».
جانبوتا، وسى ما ەدى ولگەن جەرىم،
كوكشەتاۋ بوقتىعىنا كومگەن جەرىڭ.
كىسىسىن ءبىر بولىستىڭ بىرەۋ ساباپ
بار ما ەدى ساتاتيادا كورگەن جەرىڭ؟
جانبوتا ءوزىڭ - بولىس، اكەڭ - قارپىق،
ىشىندە سەگىز بولىس شەنىڭ ارتىق.
وزىڭدەي ازىناباي پوشتابايى،
قولىمنان دومبىرامدى الدى تارتىپ.
تارتسا دا دومبىرامدى بەرگەنىم جوق،
ەسەردى شابارمانداي كورگەنىم جوق.
قامشىمەن توپ ىشىندە ۇرىپ ەدى،
نامىستان و داريعا، ولگەنىم جوق.
سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي،
باسقاعا ءبىر وزىڭنەن ءجۇرمىن جازباي.
باس قوسقان ءماجىلىسىمىز بولادى دەپ،
جانبوتا مازامدى الدىڭ الا جازداي.
ايتادى ءبىرجان ولەڭ ەنتەلەتىپ،
ءبىرجاندى حالقىم قويعان ەركەلەتىپ.
ەسەرگە پوشتابايداي كوز الدىندا،
ءبىرجاندى قويعانىڭ با جەلكەلەتىپ؟! – دەپ جانبوتاعا ايتقانى ەل اۋزىنان بۇگىنگە جەتىپ وتىر. قارقاۋ شابارماننىڭ باسىنا ۇيىرىلگەن قامشىسىن قالاي عانا ۇمىتا قويسىن ول… ودان كەيىنگى كەشكەن تاۋقىمەتى دە ءولىمدى پەندەنىڭ «تاقياسىنا تار كەلمەيدى». «جىندى» اتانىپ اياق-قولى ماتالىپ جاتسا دا، حالىقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى جان-دۇنيەسىن جەگىدەي جەگەن ىشىندەگى شەرىن اقتارىپ سالادى:
ساياسى كوپ بولادى قۋ قايىڭنىڭ،
جىگىتكە كەرەگى نە ۋايىمنىڭ.
كەلگەندە الپىس جاسقا قوندى قوناق،
بىلمەيمىن نە قىلارىن قۇدايىمنىڭ.
ءدۇنيا وتەرىڭدى ءبىلىپ ەدىم،
بىلدىرمەي سەرىلىكپەن ءجۇرىپ ەدىم.
بۇل كۇندە ارىق قويدان باعام كەيىن،
ءۇش جۇزگە اتىم شىققان ءبىرجان ەدىم.
ەل كەزدىم كەرتوبەلمەن شارىقتاتىپ،
جاقسىعا ءسوز سويلەدىم شالىقتاتىپ.
ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاسىندا ءبىرجان ەدىم،
قويدىڭ عوي ەندى مىنە ارىقتاتىپ، – دەپ باسقا تۇسكەن احۋالىن باياندايدى. بەس كۇندىك عۇمىردىڭ جالعاندىعىن سەزىپ جالعاندى جالپاعىنان باسقان سەرىنىڭ ەلىمەن قوش ايتىساتىن ۋاقىتى تاياپ قالعان ەدى...
ولەڭنىڭ دە ولەڭى، جىردىڭ دا جىرى، ءاننىڭ دە ءانى بار. ال مىنا شۋماق ەرىكسىز كوڭىلگە ءتۇرلى وي تاستايدى:
قارا سۋ ەسىك الدى ىلايلاندى،
باي قىلماق، كەدەي قىلماق قۇدايدان-دى.
كامزولداي قىسقا پىشكەن دوڭگەلەنتىپ،
دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى.
«سولاي ولەڭ-اننەن مارجان تىزگەن سال ءبىرجان ءۇش جىلداي بايلاۋلى جاتتى. ارقان كەسكەن جەردىڭ جاراسى ۇلعايىپ، اسقىنىپ (گانگرەنا بولىپ) اقىرى جاسى 64-كە كەلگەندە 1894 جىلى قايتىس بولادى. اسپانداعى اققۋعا ءۇنىن قوسقان، ورتا ءجۇزدى «انمەن قىرعان» اسىل ماڭگى كوزىن جۇمدى» دەپ جازادى احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» دەگەن كىتابىندا. وكىنىشتى ءولىم. بىراق، وكىنگەنمەن شارا جوق…
ساپىرىلىسقان وي تىزبەگى ءبىرجان سالدىڭ قۇلىپتاسىنا جەتكەندە ءبىر-اق تولاستادى. شاعىن قورشاۋدىڭ قاقپاسىنان ەسكەرتكىشكە قاراي باستايتىن سۇرلەۋ بويىنا ءبىر تىزبەكپەن قويىلعان قۇلاش-قۇلاش تاستاردى كوزىمىز شالدى. الگى تاستاردىڭ ارقايسىسىندا اقىننىڭ ەڭ ءبىر كورنەكتى ولەڭ شۋماقتارى بەرىلگەن.
«ءلايلىم شىراق دەگەندە، ءلايلىم شىراق،
تاۋدان اققان قۇم قايراق سەن ءبىر بۇلاق.
قايىس بولسىن، ءجىپ بولسىن، نەگە كەرەك،
شىدەرىمنىڭ باعاسى قىرىق قىسىراق» دەپ كەلەتىن جولداردى دا وسى تاستاردىڭ بىرىنەن وقىدىق. سول مەزەتتە شىدەرىن بۇلداپ قالىڭ مالسىز قىز العان اقىننىڭ تاپقىرلىعىن ەسىمىزگە الىپ رياسىز ەزۋ تارتتىق.
الدىمىزدا ءبىرجان سالدىڭ ەسكەرتكىشى. تاس ءمۇسىننىڭ قاباعىندا مۇڭ بار سەكىلدى. ءداستۇرلى ءاننىڭ داۋرەنى كوشكەن بۇگىنگى زامانعا قاپالى شىعار…
«ءبىرجان سالدى بايلاپ تاستاپ،
پوشتابايعا قامشى ۇستاتقان قازاقتان،
اقىن تۋسا – كوز اشپايدى ازاپتان»، – دەپ ادۋىندى اقىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى جىرلاعانداي، و دۇنيەدە دە ءبىرجان سالدىڭ ارۋاعى تىنىش تاپپاي جۇرمەسىنە، كىم كەپىل؟
وڭ جاق بۇيىردەگى ءمارمار قابىرعادا احمەت جۇبانوۆتىڭ «ءبىرجان – قازاقتىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ الىبى» دەگەن جولدارى قاشالىپ جازىلعان ەكەن.
سونىمەن، اتاقتى انشىگە قۇران باعىشتاپ، بەت سيپادىق. ەندى اتتىڭ باسىن ءبىرجان سال اتىنداعى مادەنيەت ۇيىنە بۇردىق. ساكەڭ ءبىرجان سال بۇلاعىنىڭ ورىنى دەپ الدەبىر سور باسقان ويپاتتى نۇسقادى. سورى قالىڭ بۇلاق سورلاعان-اق ەكەن. كاۋسار بۇلاقتىڭ تۇبىنە كۇندەلىكتى سالىنىپ جاتقان قۇرىلىس، اۋانى لاستاعان جانار-جاعارماي سەكىلدى ساف تابيعاتقا جاعىمسىز فاكتورلار جەتكەن بولار. الدە ءبىزدىڭ ورەمىز جەتپەيتىن وزگە دە سەبەپتەر بار ما؟
مادەنيەت ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ەرىك ەسىمسەيىتوۆ بۇگىنگى تاڭدا «كوكەك» ۇلتتىق-فولكلورلىق انسامبلىنە جەتەكشىلىك ەتىپ ءجۇر ەكەن. ول كىسى ءانسامبلدىڭ تۇركياعا بارعان ساپارىن جىر عىپ ايتىپ بەردى. شەتەلدىكتەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساز اسپاپتارىن ەرەك باعالايتىندىعىن ەستىپ، ءبىر قۋانىپ قالدىق. اۋداندىق ونەرپازداردىڭ حالىقارالىق دارەجەدە ونەر كورسەتىپ قايتقاندىعى ءبىز ءۇشىن تاڭداي قاعارلىق جايت بولدى. «بۇل دا بولسا، وبلىستىق حالىق شىعارماشىلىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى سايان مۇحامەدياردىڭ ارقاسى. ول كىسى ۇنەمى «كوكەكتى» العا قاراي سۇيرەپ جۇرەدى» دەپ اعىنان جارىلدى ەرىك اعا. ءانسامبلدىڭ نىسپىسىن ءبىرجان سالدىڭ كوپكە ءمالىم «كوكەك» انىمەن بايلانىستىرىپ قويىلعان ەكەن. سال-سەرىلەر توپىراعىندا تۇلەگەن ونەرپازداردىڭ مۇڭ-مۇقتاجى دا، ارمان-اڭسارى دا جەتكىلىكتى سىڭايلى. سونىڭ ءبىرى – كولىك ماسەلەسى. اۋدان مەن اۋدان، اۋىل مەن اۋىل اراسى الشاق بولىپ كەلەتىن ارقا توسىندە ەسكى اۆتوبۋسپەن تالاي جولدا قالعاندىعىن جەتكىزگەن «كوكەكتىكتەردىڭ» ارىزى جەرگىلىكتى اكىمنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا.
تاعى دا جول «جەتەلەپ» كەلەدى. كوز ۇشىنا تەربەلىپ جاتقان جوكەي كولى ءىلىندى. ءيا، ءيا، ءبىرجان انگە قوسقان جوكەي عوي سول. اتالارىمىز ات سۋارعان، انالارىمىز سۋ العان قۇرمەتتى كول! تەرەڭدىك!.. ادامعا دا، كولگە دە قاجەت تەرەڭدىك بۇگىن بار ما ەكەن؟.. انە، اق قايىڭدار مەن قاراعايلار… قايسىبىرەۋى ءبىر عاسىر جاساسا، كەيبىرى ءورىمتال قالپىندا كوككە ۇمسىنادى.
كوركەم كورىنىستەرمەن شابىتتانعان ساكەڭ:
قاراعاي جاس جىگىتتەي ۇرانداعان،
اق قايىڭ ءبيشى قىزداي بۇرانداعان.
باسىنا ماڭگى جاپ-جاس كوكشەتاۋىم
ەشكىمدى بۇلتتان باسقا شىعارماعان، – دەپ بار داۋسىمەن ءان سالدى (اقىن بايانعالي ءالىمجانوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان ەرمۇرات ۇسەنوۆتىڭ ءانى). ءبىرجان سالدىڭ كورىكتى مەكەنى ارتتا قالىپ بارادى. قوش!..
ارمان سەرىكۇلى،
الماتى – كوكشەتاۋ – الماتى
