Ajarly Arqanyń tórinde, Kóksheniń kórkem belinde beldeýletip temir tulparmen júıitkip kelemiz. Baǵytymyz – «Qazaqstan» aýyly. Ondaǵy mejeli oıymyz «orta júzdi ánmen qyrǵan» áıgili Birjan saldyń nemeresi, Temirtastyń balasy Muqamedqalı aqsaqalmen júzdesý-tuǵyn. Oblystyq halyq shyǵarmashylyǵy ortalyǵynyń dırektory, dástúrli ánshi Saıan Muhamedııar aǵamyz bizdi ol kisimen kezdestirmek nıetin estigende qýanyshymyzda shek bolǵan joq. Mine, qudaı sátin salyp jolǵa shyqqan betimiz…
«Qazaqstan» aýylyna jete bergenimizde mashınamyzdyń dóńgelegi tesildi de qaldy. Pysyldap jeli shyqqan dóńgelekke qaramaı, áýpirimdep dittegen jerimizge taban tiredik-aý, áıteýir. Ne kerek, Muqamedqalı aqsaqaldyń balasy Maral bizdi quraq ushyp qarsy aldy. Qarııanyń aýjaıy múshkildenip, tósek tartyp jatyr eken. Biz kelgen soń basyn kóterip, jastyqqa súıenip otyrdy. Ol kisiniń jambasy tósekke «tańylyp» jatqanyna eki aıdyń júzi bolyp qalǵan kórinedi. Ajal aýzynda jatyp shyǵarǵan aqynnyń:
«Temirtas, Asyl, Aqyq baldan tátti,
Qınaýǵa salady eken adamzatty.
Úkideı jelpindirgen qaraqtarym,
Sheshseńshi, bilegime arqan batty» degen óleńdegi «úkideı jelpinen» Temirtastyń balasynyń ózi qazir shaý tartqan. Jetpisten asyp, seksenniń seńgirin baǵyndyrýǵa taıaý qalǵan qarııa tabaldyryqtan taıyp jyǵylyp, aıaq-qolyn mertiktirip alypty. Áıtse de, tekti shal tektiliginen jańylmaı atasy Birjan saldyń óleńderin jatqa oqyp otyr. Bir kezderi án salǵanda eshkimge des bermegen atamyz búginde óleń oqýdyń ózine áreń kúsh tabady. «Tektiden tekti týady» deıdi qazaq. Osy tusta biz aınalamyzǵa kóz júgirttik. Jupyny úı, jadaý kóńil. Bálkim, bul aqsaqaldyń uzaq merzim syrqattanyp jatqandyǵynan da bolar?..
Ataǵy Alty Alashty sharlap ketken áıgili Birjannyń urpaǵy «kóppen kórgen uly toıdy» bastan keship júr. Quddy izdeý-suraýy joqtaı. Ony aıtasyz, buǵan deıin bul kisiniń qara shańyraǵyna jýrnalıstter qaýymynyń biri de at izin salmaǵan eken. Byltyr Birjan saldyń 175 jyldyǵy atalyp ótti. Biraq, «áttegeń-aı»-dan kóz ashpaısyz… Respýblıkalyq deńgeıde dúrildegen joq, oblystyq, ári ketse aýdandyq deńgeıden asa almaǵan syńaıly. Muqmedqalı aqsaqal bizge áli de saırap turǵan qý kókiregi týǵan jerinde kóz jumýdy kókseıtinin aıtty. Muqańnyń týǵan jeri – Eńbekshiler aýdany. Ol «Qazaqstan» aýylynan júz shaqyrymdaı shalǵaıda jatyr.
Stepnıak qalasynyń ákimi Muqańa úı berýge ýáde etipti. Ákim ýádesinen taıqyp ketpese deıik…
Bıylǵy jylǵy kıno ónerindegi som jańalyqtyń biri – «Birjan sal» fılmi. Doshan Joljaqsynovtyń osy kartınasyn Kókshetaý qalasynda kınoteatrlardan úzdiksiz berip jatqanda Muqamedqalı qarııa tósek tartyp jatypty. Sol sebepten, atamyzdyń bir tilegi – «Birjan sal» fılmin taýyp berseńder» boldy. Saıan aǵamyz Birjan saldyń ánderinen birinen keıin birin tógiltip shyrqaǵanda aqsaqal ornynan turyp keterdeı qomdanyp, arqalanyp otyrdy. Shirkin, dala bulbulynyń, zamana bulbulynyń ánderi qandaı sulý, qandaı ıirimdi, shalqymaly edi?! Ásirese, Sákeńniń oryndaýyna aıryqsha ajarlana túsedi eken. Bir bıikke samǵap, bir tómen quldılaǵan qyrannyń qalyqtaǵanyndaı shalqyǵan ánder dýaldy kernep, úı ishine syımaı jatqandaı kórinip ketti, áserli, áýezdi bir álem! Án tolastaǵan sátte Muqań «Órkeniń óssiń, qaraǵym! Birjan atańnan kem án aıtpaıdy ekensiń…» dep shyn júrekten yqylas bildirdi. Aqsaqaldyń aq batasyn alyp, biz qaıtadan jolǵa shyqtyq. Stepnıak qalasyna bastaǵan jol boıynda sere-sere qar astynda qalǵan egistikti kózimiz shaldy. Aq qarmen kómkerilgen altyn bıdaı kózdiń jaýyn alyp jaıqalyp tur. Ony qalaı ǵana bosqa shirýge qııasyń-aý…
Áne, kók tiremese de, aspanmen tildesken Kókshetaý qasqıyp tur. Birjan saldan bastap, Úkili Ybyraı, Aqan serilerge deıin qanshama «segiz qyrly, bir syrly» bulbul da dúldúl atalarymyzdyń izi qalǵan dala sulýlyǵymen kózdiń jaýyn alady. Qyzdy aýyldyń ıtin shýlatqan, tazy júgirtip, qus salǵan talaı saýyq-saırannyń kýási bolǵan-aý bul ólke! «Qulagerlerdiń» tuıaǵyna, «Kókjendetterdiń» qııaǵyna maıdaı jaqqan myna bel! Bilektesken balýandar, dodaǵa túsken dáýlesker kúıshiler, serttesken serilerdiń mekeni ǵoı myna tumsa tabıǵat! Osynshama taǵylymdy tulǵalar týdyrǵan Kókshetaýǵa qalaısha kórkem bolmasqa?!
Saıan aǵa áńgime arasynda aqyn Almas Temirbaı, aıtysker Arman Berdalın, rejısser Tóleýbek Kóńbaı sekildi sal-serilerdiń jolyn qýǵan joldastarymen úzeńgi qaǵystyryp keıde salbýrynǵa shyǵatyndyǵyn jasyrmady. Sondaı qyzyqty shaqtardyń esteligi de eleń etkizbeı qoımaıdy… Sulý sýrettermen aldanyp tolassyz tyńdaı bergińiz keledi. Kúıtabaqtan halyq arasynda «Birjan sal» atynyp ketken jalyndaǵan án shyrqaldy.
Balasy Qojaǵuldyń Birjan salmyn,
Eshkimge zııanym joq júrgen janmyn.
Kisige ózim degen bas ımeımin
Ózim ánshi, ózim sal kimge zarmyn.
Basynan sóz asyrmaıtyn aqynnyń asqaq bolmysy osy bir ǵana shýmaqtan kórinis tapqandaı. Adamgershilik, azamattyq lırıkaǵa toly sazdy áýen júrekti shymyrlatady, jigerlendiredi. Ótkendi ańsatady, saǵyntady.
Ánshiniń sezimtal júregi az jaralanǵan joq. Azynabaıdyń azabyn da, Janbotanyń jan alqymnan alýyn da kóterdi ǵoı. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq».
Janbota, osy ma edi ólgen jerim,
Kókshetaý boqtyǵyna kómgen jeriń.
Kisisin bir bolystyń bireý sabap
Bar ma edi satatıada kórgen jeriń?
Janbota óziń - bolys, ákeń - Qarpyq,
Ishinde segiz bolys sheniń artyq.
Ózińdeı Azynabaı poshtabaıy,
Qolymnan dombyramdy aldy tartyp.
Tartsa da dombyramdy bergenim joq,
Eserdi shabarmandaı kórgenim joq.
Qamshymen top ishinde uryp edi,
Namystan o darıǵa, ólgenim joq.
Sozady Birjan daýsyn qońyr qazdaı,
Basqaǵa bir ózińnen júrmin jazbaı.
Bas qosqan májilisimiz bolady dep,
Janbota mazamdy aldyń ala jazdaı.
Aıtady Birjan óleń enteletip,
Birjandy halqym qoıǵan erkeletip.
Eserge poshtabaıdaı kóz aldynda,
Birjandy qoıǵanyń ba jelkeletip?! – dep Janbotaǵa aıtqany el aýzynan búginge jetip otyr. Qarqaý shabarmannyń basyna úıirilgen qamshysyn qalaı ǵana umyta qoısyn ol… Odan keıingi keshken taýqymeti de ólimdi pendeniń «taqııasyna tar kelmeıdi». «Jyndy» atanyp aıaq-qoly matalyp jatsa da, halyqtyń aıaýly perzenti jan-dúnıesin jegideı jegen ishindegi sherin aqtaryp salady:
Saıasy kóp bolady qý qaıyńnyń,
Jigitke keregi ne ýaıymnyń.
Kelgende alpys jasqa qondy qonaq,
Bilmeımin ne qylaryn qudaıymnyń.
Dúnııa óterińdi bilip edim,
Bildirmeı serilikpen júrip edim.
Bul kúnde aryq qoıdan baǵam keıin,
Úsh júzge atym shyqqan Birjan edim.
El kezdim Kertóbelmen sharyqtatyp,
Jaqsyǵa sóz sóıledim shalyqtatyp.
Úsh júzdiń ortasynda Birjan edim,
Qoıdyń ǵoı endi mine aryqtatyp, – dep basqa túsken ahýalyn baıandaıdy. Bes kúndik ǵumyrdyń jalǵandyǵyn sezip jalǵandy jalpaǵynan basqan seriniń elimen qosh aıtysatyn ýaqyty taıap qalǵan edi...
Óleńniń de óleńi, jyrdyń da jyry, ánniń de áni bar. Al myna shýmaq eriksiz kóńilge túrli oı tastaıdy:
Qara sý esik aldy ylaılandy,
Baı qylmaq, kedeı qylmaq qudaıdan-dy.
Kamzoldaı qysqa pishken dóńgelentip,
Dúnıe óterinde shyr aınaldy.
«Solaı óleń-ánnen marjan tizgen sal Birjan úsh jyldaı baılaýly jatty. Arqan kesken jerdiń jarasy ulǵaıyp, asqynyp (gangrena bolyp) aqyry jasy 64-ke kelgende 1894 jyly qaıtys bolady. Aspandaǵy aqqýǵa únin qosqan, orta júzdi «ánmen qyrǵan» asyl máńgi kózin jumdy» dep jazady Ahmet Jubanov «Zamana bulbuldary» degen kitabynda. Ókinishti ólim. Biraq, ókingenmen shara joq…
Sapyrylysqan oı tizbegi Birjan saldyń qulyptasyna jetkende bir-aq tolastady. Shaǵyn qorshaýdyń qaqpasynan eskertkishke qaraı bastaıtyn súrleý boıyna bir tizbekpen qoıylǵan qulash-qulash tastardy kózimiz shaldy. Álgi tastardyń árqaısysynda aqynnyń eń bir kórnekti óleń shýmaqtary berilgen.
«Láılim shyraq degende, Láılim shyraq,
Taýdan aqqan qum qaıraq sen bir bulaq.
Qaıys bolsyn, jip bolsyn, nege kerek,
Shiderimniń baǵasy qyryq qysyraq» dep keletin joldardy da osy tastardyń birinen oqydyq. Sol mezette shiderin buldap qalyń malsyz qyz alǵan aqynnyń tapqyrlyǵyn esimizge alyp rııasyz ezý tarttyq.
Aldymyzda Birjan saldyń eskertkishi. Tas músinniń qabaǵynda muń bar sekildi. Dástúrli ánniń dáýreni kóshken búgingi zamanǵa qapaly shyǵar…
«Birjan saldy baılap tastap,
Poshtabaıǵa qamshy ustatqan qazaqtan,
Aqyn týsa – kóz ashpaıdy azaptan», – dep adýyndy aqyn Serik Aqsuńqaruly jyrlaǵandaı, o dúnıede de Birjan saldyń árýaǵy tynysh tappaı júrmesine, kim kepil?
Oń jaq búıirdegi mármár qabyrǵada Ahmet Jubanovtyń «Birjan – qazaqtyń mýzyka mádenıetiniń alyby» degen joldary qashalyp jazylǵan eken.
Sonymen, ataqty ánshige quran baǵyshtap, bet sıpadyq. Endi attyń basyn Birjan sal atyndaǵy mádenıet úıine burdyq. Sákeń Birjan sal bulaǵynyń oryny dep áldebir sor basqan oıpatty nusqady. Sory qalyń bulaq sorlaǵan-aq eken. Káýsar bulaqtyń túbine kúndelikti salynyp jatqan qurylys, aýany lastaǵan janar-jaǵarmaı sekildi saf tabıǵatqa jaǵymsyz faktorlar jetken bolar. Álde bizdiń óremiz jetpeıtin ózge de sebepter bar ma?
Mádenıet úıiniń dırektory Erik Esimseıitov búgingi tańda «Kókek» ulttyq-folklorlyq ansambline jetekshilik etip júr eken. Ol kisi ansambldiń Túrkııaǵa barǵan saparyn jyr ǵyp aıtyp berdi. Sheteldikterdiń qazaqtyń ulttyq saz aspaptaryn erek baǵalaıtyndyǵyn estip, bir qýanyp qaldyq. Aýdandyq ónerpazdardyń halyqaralyq dárejede óner kórsetip qaıtqandyǵy biz úshin tańdaı qaǵarlyq jaıt boldy. «Bul da bolsa, oblystyq halyq shyǵarmashylyq ortalyǵynyń dırektory Saıan Muhamedıardyń arqasy. Ol kisi únemi «Kókekti» alǵa qaraı súırep júredi» dep aǵynan jaryldy Erik aǵa. Ansambldiń nyspysyn Birjan saldyń kópke málim «Kókek» ánimen baılanystyryp qoıylǵan eken. Sal-seriler topyraǵynda túlegen ónerpazdardyń muń-muqtajy da, arman-ańsary da jetkilikti syńaıly. Sonyń biri – kólik máselesi. Aýdan men aýdan, aýyl men aýyl arasy alshaq bolyp keletin Arqa tósinde eski avtobýspen talaı jolda qalǵandyǵyn jetkizgen «Kókektikterdiń» aryzy jergilikti ákimniń qulaǵyna altyn syrǵa.
Taǵy da jol «jetelep» keledi. Kóz ushyna terbelip jatqan Jókeı kóli ilindi. Iá, ıá, Birjan ánge qosqan Jókeı ǵoı sol. Atalarymyz at sýarǵan, analarymyz sý alǵan qurmetti kól! Tereńdik!.. Adamǵa da, kólge de qajet tereńdik búgin bar ma eken?.. Áne, aq qaıyńdar men qaraǵaılar… Qaısybireýi bir ǵasyr jasasa, keıbiri órimtal qalpynda kókke umsynady.
Kórkem kórinistermen shabyttanǵan Sákeń:
Qaraǵaı jas jigitteı urandaǵan,
Aq qaıyń bıshi qyzdaı burandaǵan.
Basyna máńgi jap-jas Kókshetaýym
Eshkimdi bulttan basqa shyǵarmaǵan, – dep bar daýsymen án saldy (aqyn Baıanǵalı Álimjanovtyń sózine jazylǵan Ermurat Úsenovtyń áni). Birjan saldyń kórikti mekeni artta qalyp barady. Qosh!..
Arman SERIKULY,
Almaty – Kókshetaý – Almaty
