ونىڭ قوڭىر ءۇنىن تىڭدامايتىن قازاق كەمدە-كەم. قازاق ەستارداسىنداعى شوقتىعى بيىك ناعىز ءانشى. كەيدە سىرت كوز «كوكىرەك كورىنەدى» دەيدى. الايدا، ول ءوزىن جۇلدىز ەمەس، قازاقى قوڭىر تىرشىلىكتى اڭسايتىن قارا بالانىڭ ءبىرىمىن دەپ قانا سانايدى. شىندىعىندا، ءبىز ساحنادان عانا تانىعان مەيرامبەك بەسپاەۆ قانداي ادام؟
– مەيرامبەك، تىلەۋلەس تىڭدارماندارىڭىزدى اۋىرىپ ءبىر قورقىتىپ الدىڭىز. «مەيرامبەكتىڭ دەنساۋلىعى ءالى سىر بەرىپ جۇرگەن جوق پا؟» دەيدى ەل. جالپى دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟
– ەندى اۋىرىپ-اۋىرىپ بولدىق قوي، ەكى جىلداي ۋاقىت ءوتتى. قازىر دارىگەرلەردىڭ قاراۋىندامىن، بەرگەن دارىلەرىن ىشۋدەمىن. «اۋرۋ ايتىپ كەلمەيدى» دەيدى. ادام ەت پەن سۇيەكتەن جارالعاننان كەيىن، بۇل دا قالىپتى جاعداي شىعار. ادامنىڭ ادامنان ايىرماشىلىعى جوق، تەك ءدىنى مەن ءتىلى، داستۇرىنەن باسقا.
– بالا كۇنىڭىزدەن حالىقتىڭ كوز الدىندا ءجۇردىڭىز، قولپاشتاۋ، ماراپاتتاۋلار دا كوپ بولدى سىزگە. قازىر وردا بۇزار وتىزدان استىڭىز. ناق اقىل توقتاتىپ، سالماقتى، ساليقالى وي ايتاتىن جاستاسىز. وسى ءسىز وتكەن كۇننەن نە وي ءتۇيدىڭىز؟
– بالكىم، بالا كۇنىمدە «جۇلدىزدىق اۋرۋىمەن» اۋىردىم-اۋ دەيمىن. وتكەن كۇندەردە بالالىق تا، شالالىق تا بولدى. ال قازىر «جۇلدىز» بولۋ، ەركەلىك كورسەتۋ دەگەن قاسيەتتەردەن اۋلاقپىن. ويتكەنى، بۇعان ۋاقىت تا جوق. «مۋزارت-تىڭ» العا قويعان جوسپارلارى كوپ، بىزگە تەك جۇمىس ىستەۋ كەرەك، جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
– بالالىق شاعىڭىز نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
– كىشكەنتايىمنان ءار ءتۇرلى ونەر يەلەرىمەن ارالاستىم، ەل كوردىم، جەر كوردىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بالالىق شاعىما ايتار شاعىمىم جوق، وتە قىزىقتى ءوتتى. كەپتەر اسىراعانىمدى بىلەتىن شىعارسىز. كەپتەرگە قىرعيداي تيەتىن بولعان سوڭ مىسىقتى ۇناتپادىم. ول داۋرەن ءتاتتى ەستەلىكتەرگە تولى كەلمەسكە كەتكەن كۇندەر عوي. اتا مەن اجەنىڭ ەركەسى بولدىم. ولار ءوز اۋىزدارىنان جىرىپ، بار ءدامدىسىن ماعان بەردى. ادامنىڭ ءار جاستاعى كەزەڭى ءوز قىزىقتارىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى.
– وتباسىندا نەشە جانسىزدار؟
– مەنەن كەيىن ەكى قارىنداسىم بار. مەن ءۇيدىڭ تۇڭعىشىمىن.
– ۇلدان جالعىزسىز، ياعني، قارا شاڭىراقتىڭ يەسىسىز. اتا-اناڭىزبەن بىرگە تۇراسىز با?
– مەن قالادامىن، اكە-شەشەم الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى «جاڭا تۇرمىس» دەگەن اۋىلدا تۇرادى. سەبەبى، مەن ءىسساپاردا ءجيى بولامىن. بالا كەزىمنەن بولەك تۇرىپ، ءوز بەتىمشە ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنگەنمىن. 1989 جىلى الماتىعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدىم دەسەم دە بولادى. كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى مۋزىكا مەكتەپ-ينتەرناتىندا وقىدىم. ينتەرنات – مەن ءۇشىن ۇلكەن ءومىر مەكتەبى بولدى. ناتيجەسىندە، ءوز باسىمدى ءوزىم الىپ كەلە جاتىرمىن. جالعىز ۇل دەپ، مەنى وبەكتەي بەرگەندە، كىم بىلەدى، مەن ءومىردىڭ قىسپاعىنا شىداس بەرمەس پە ەدىم؟! ونەر – مەنى جاستايىمنان قايىسپاۋعا، مۇقالماۋعا ۇيرەتتى. البەتتە، اتا-انامنىڭ جاندارىندا كوبىرەك بولۋعا تىرىسامىن. كەشە تۇندە پەكيننەن كەلدىم. تاپ قازىر اتا-انامنىڭ اماندىق-ساۋلىعىن ءبىلىپ كەلە جاتقان بەتىم.
– اتا-اناڭىزدىڭ جاستارى نەشەدە؟
– اكەم 1952 جىلعى، انام 1953 جىلعى. الپىسقا دا جاقىنداپ قالىپتى عوي.
– ءانشى ەمەس، قاراپايىم ادام رەتىندە ءوزىڭىزدىڭ جالىقپاي اڭگىمەلەيتىن، سىر-سۇحبات قۇرعىڭىز كەلەتىن تاقىرىبىڭىز بار ما؟ ءوزىڭىز اڭگىمەلەسكەندە جاندىرىپ جىبەرەتىن، جانىڭىزعا جاقىن تاقىرىپ قايسى؟
– ارينە، ونەردىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن ەندى-ەندى ءتۇسىنىپ كەلە جاتقاندىقتان، وسى تاقىرىپتا ەركىن اڭگىمەلەسكەن ۇنايدى. مەنى ساحنا الەمى قىزىقتىرادى.
– ال ادەبي الەممەن قانشالىقتى جاقسى تانىسسىز؟
– بۇرىندارى قولعا تۇسكەن كىتاپتى تالعاماي، كوپ وقي بەرەتىنمىن. الايدا، قازىر ادەبيەتتى قاتتى وقيمىن دەپ جالعان ايتپاي-اق قويايىن. سەبەبى، ينتەرنەت، ۇيالى تەلەفون دەگەندەر سانانى ۋلاپ بارادى. شاما كەلگەنشە، ءدىني كىتاپتار، حاديستەر وقيمىن. قازىر سونداي بولىپ قالدىق. ول دا ءبىر جاقسى دۇنيە. ساناتوريگە جاتقاندا مىندەتتى تۇردە تەلەفون، ينتەرنەتتى وشىرەم دە، ادەبي كىتاپ وقيمىن.
– وزىڭىزگە ءجيى دەمالىس جاريالاپ تۇراسىز با؟
– مەنىڭ قازىرگى دەنساۋلىعىما بايلانىستى كەم دەگەندە جىلىنا ەكى-ءۇش رەت ساناتوريگە دەمالۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى.
– ءسىزدى قازاقتىڭ نامىستى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز. جالپى ءسىزدى قانداي وي قاتتى مازالايدى؟
– جالعىز مەنى ەمەس، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كەز-كەلگەن ادامدى قازىرگى قوعامىمىزدىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى تولعاندىرماي قويمايدى. تاۋەلسىزدىك العان جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاقشا مۋزىكالىق تەلە-راديومىزدى جاساي الماعىنىمىزعا، ءتىلىمىزدىڭ جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ كەلە جاتقاندىعىنا قىنجىلامىن. باسىلىمدارىمىزدىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى، ەشقانداي ەرەكشەلىك جوق. قۇدايعا شۇكىر، ءوسىپ كەلە جاتىرمىز، بىراق، وتە باياۋ. كەشە عانا مونعولياعا، پەكينگە بارىپ كەلدىك. مونعوليادا قازاقتار كوپ ەكەن، الاقاندارىنا سالىپ كۇتتى. وندا قازاقتارعا ەشقانداي قىسىم بايقامادىم. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازاقتارىمىز وگەيسىنىپ جۇرەدى. مونعوليادا جيىرماعا جۋىق تەلەارنا بار ەكەن، وزدەرىنىڭ ءتىلىن، ونەرىن، سالت-ءداستۇرىن ناسيحاتتايتىن. ال، قىتايدا قاتەلەسپەسەم قازاق تىلىندە 3 تەلەارنا بار ەكەنىن جاقسى بىلەسىز. قاراڭىزشى، ۇلتقا، ۇلتتىڭ ونەرىنە دەگەن كەرەمەت جاناشىرلىق. ءبىزدىڭ قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ءحالى ايانىشتى.
– سىزدىڭشە، قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق ونەرىنىڭ وسىنداي حالگە جەتۋىنە كىم كىنالى؟
– بيلىگىمىزدىڭ السىزدىگىنىڭ جەمىسى. بيلىكتەگىلەردىڭ جەرىنە، تىلىنە، ەڭ باستىسى ۇلتىنا جاناشىماستىعىنىڭ سالدارى بۇل. قاراپايىم حالىق مۇددەسىن ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق. بيلىك باسىنداعىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. ءوز ءتىلىن بىلمەگەندەردەن نە ءۇمىت، نە قايىر بولادى؟
– ءسىز قازىر پاتريوت قازاقتىڭ وبرازىندا سويلەپ وتىرسىز. مينيستر، دەپۋتات بولاتىندار «ورىن-تاقتارىنا» جايعاسقانشا، قۇر سوزبەنەن قارا حالىقتى التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن قاپتايدى. ال ەگەر دە، ءسىز كەنەتتەن دەپۋتات بولدىڭىز دەلىك. دەپۋتات بولساڭىز، وسى ايتقاندارىڭىزدى ورىنداي الاسىز با؟
– ول جەردە بىلاي، ماسەلەن، ون دەپۋتات بولسا، ونىڭ جەتەۋى – ورىس ءتىلدى. ول جەتەۋ قالعان ۇشەۋدى «جەپ» قويادى عوي. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەگەن وسى. ءاربىر دەپۋتات پارلامەنتكە شىنىمەن حالىق قالاۋلىسى بولىپ بارسا، مۇنداي سوراقىلىق ورىن الماس ەدى. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل بولاتىنىن ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك. دەپۋتات بولماي-اق، كەز كەلگەن قاراپايىم ادام ۇلتى ءۇشىن جانى اشۋى ءتيىس. پاتريوت بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋدىڭ قاجەتى جوق.
– ءسىزدىڭ زامانداستارىڭىز، قازاق جاستارى كىم؟ ولاردى قالاي كورگىڭىز كەلەدى؟
– بىزدە پاتريوتتىق سەزىمىمىزدى وياتاتىن مىقتى-مىقتى اتا-بابالارىمىز، تۇلعالارىمىز بار. الايدا، ولاردىڭ ەرلىگىنە، ەلدىگىنە كوپ ۇڭىلە بەرمەيمىز. مىسالىعا، مونعوليادان شىڭعىسحاننىڭ اتتىڭ ۇستىندە تۇرعان ەسكەرتكىشىن كوردىم. الەمدەگى ەڭ ەڭسەلى، تۇعىرلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. تۇعىرىنىڭ بيىكتىگى – 40 مەتر. كوزدىڭ جاۋىن الادى. بىزدە ماحامبەت بولسا –ماحابەتتىڭ اۋىلىنا، قاراسايدى شاپىراشتىلار قونىستانعان ۇزىناعاشتىڭ ماڭىنا ەسكەرتكىش ەتىپ ورناتا سالامىز.
نەگە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ابىلايحاننىڭ ءبىر قاراعاندا رۋحتى وياتاتىن ايباتتى ەسكەرتكىشى جوق؟!
قۇرىعاندا، بالالار تاماشالايتىن كەرەمەت مۋلتفيلم دە جوق. مەنىڭ كىشكەنتاي قىزىم شەتەلدىك «لەنتياەۆا» دەگەن ءمۋلتفيلمدى كورەدى. ول ورىسشا. بىرتە-بىرتە ورىسشالانىپ بارادى. ۇرپاعىمنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۋايىمدايمىن. بالاڭدى قانشا قازاقشا ەتىپ تاربيەلەگىڭ كەلسە دە، وعان ءبىزدىڭ قوعام مۇمكىندىك بەرمەيدى. جاي عانا قۋىرشاقتى الايىقشى، باسىپ قالساڭ، ورىسشا، اعىلشىنشا سويلەيدى. «سالەم» دەپ قازاقشا سويلەتسە بولماي ما؟!
– البەتتە، اكەلەردىڭ قىزىنا دەگەن ماحابباتى ەرەكشە بولادى. قىزىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى…
- قىزىما «كىمنىڭ قىزىسىڭ؟» دەسەڭ، «اكەمنىڭ قىزىمىن» دەيدى. «اكەڭنىڭ قانداي قىزىسىڭ؟» دەسەڭ، «ەڭ ءتاتتى قىزىمىن» دەيدى. قازاق ەكەنىن ايتادى. ءوزى اكەسىنە تارتقان، اپپاق. ەسىمى كاۋسار، جاسى ەكىدەن استى. ءىسساپاردا جۇرگەندە حابارلاسام. ونىڭ «اكە، سەنى ساعىندىم» دەگەن داۋىسىن ەستىگەن كەزدە ۇشارعا قاناتىم بولسا، سول ساتتە ۇشىپ كەلگىم كەلەدى. ءوزى ءساندى كيىنگەندى قاتتى ۇناتادى. قىزىم – ومىردەگى كوز قۋانىشىم، جۇبانىشىم.
– ال جەڭگەمىز شە؟
– جەڭگەلەرىڭىز كاۋساردىڭ تاربيەسىمەن اينالىسىپ ۇيدە وتىرادى.
– كوپ ارىپتەستەرىڭىز ءسىزدى «جۇرەكپەن ورىندايدى» دەيدى. سوندا جۇرەكپەن ورىنداۋ دەگەنىمىز نە؟ ءانشى جۇرەكپەن ورىنداماسا دا، ءانشى بولا بەرە مە؟
– جۇرەكپەن ورىنداماۋ دەگەندى تۇسىنبەيمىن. مەن ءاندى قالاي تۇسىنەمىن، سولاي ورىندايمىن. مىنا جەرىندە وسى جۇرتتى جىلاتايىنشى دەگەن وي جوق مەندە. الايدا، قازىرگى قازاق ەستراداسىندا مەنەن دە مىقتى جاقسى انشىلەر بار دەپ ويلايمىن.
– كەزىندە كوپتەگەن جاس قىزدار «مەيرامبەك بەسپاەۆ» دەگەن اۋرۋمەن اۋىردى. قازىر دە ءسىزدى قىزدار ءجيى مازالاي ما؟
– ءار نارسە ءوز ۋاقىتىسىمەن جۇرەدى. ءبىر كەزدەرى مەنىڭ ونەرىمدى باعالاۋشى قىزدار «مەيرامبەك، مەيرامبەك» دەسە، قازىر «اعا، اعا» دەپ جاتادى. مازانى ءجيى الاتىن قىزدار ءالى دە بار. سوندىقتان تەلەفون ءنومىرىن ءجيى اۋىستىرامىن.
– باسىلىمدار «مەيرامبەك بەسپاەۆقا حالىق ءارتىسى» دەگەن اتاق لايىق دەگەن باستاما كوتەرىپ ەدى. وسى قۇرمەتكە ءوزىڭىزدى قانشالىقتى لايىقتىمىن دەپ سانايسىز؟ اتاققا قالاي قارايسىز؟
– «حالىق ءارتىسى» دەگەن اتاقتى قازىر رەسمي تۇردە الىپ تاستادى عوي. بىراق، مەن ەشكىمنەن وسىنى باستاما ەتىپ كوتەرىڭدەرشى دەپ سۇراعان ەمەسپىن. ءتىپتى، كەيىن ءوزىم توقتاۋ سالدىردىم. قازاق ءۇشىن ەشقانداي ەرلىك ىستەمەدىم. قازاقشا ءان سالدىم ەكەن دەپ، الدەنەگە دامەلەنۋ، الدەنەگە تالاسۋ ابىرويسىز ءىس. بىراق، وسى كۇنىمە دە قۇدايعا شۇكىر، التىنبەك كوكەمە جانە كومەك قولىن سوزعان كوپتەگەن كىسىلەرگە راحمەت. ءوزىم بولدىم، تولدىم دەگەننەن اۋلاقپىن.
– قورازباەۆتىڭ قوس قۇلىنى مەيرامبەك پەن توقتاردى ەل بۇرىندارى بىرگە ءجيى كورەتىن ەدى. ال قازىر ولاي ەمەس. نەگە?
– جاقىندا عانا بىرىگىپ كونتسەرت بەردىك قوي. ول بەيبىت ەكەۋى ءوز شىعارماشىلىقتارىمەن اينالىسىپ جاتىر. مەرەكەلەردە باس قوسىپ تۇرامىز، تەلەفونمەن اماندىق-ساۋلىعىمىزدى سۇراسامىز. ارا-قاتىناسىمىز ءالى دە بۇرىنعىسىنشا.
– بايان ەسەنتاەۆانىڭ فيلمىنە تۇسۋگە كەلىستىڭىز. كينو نە تۋرالى؟ سىزبەن بىرگە باستى ءرولدى كىم وينايدى؟
– كينو شىققاندا كورە جاتارسىزدار. ءبىر ءانشى قىز تۋرالى بولادى. مەنىمەن بىرگە باستى ءرولدى ءمولدىر اۋەلبەكوۆا سومدايدى. ەكەۋمىز بىرىگىپ ءان دە سالامىز ستسەناري بويىنشا. سونداي-اق، بۇل فيلمگە كوپتەگەن ونەر ادامدارى تۇسەدى.
– ازىرگە ءبىر عانا قىزىڭىز بار. ال بولاشاقتا نەشە بالانىڭ اكەسى بولعاندى قالايسىز؟
– مۇمكىندىگىنشە ۇرپاعىم كوپ بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. بالامىز كوپ بولسا، قازاق تا كوپ بولادى.
– كەيبىرەۋلەر «كوپبالالى وتباسى بولۋ ءۇشىن – كوپ ايەل الۋ كەرەك» دەيدى. ءسىز كوپ ايەل الۋعا قالاي قارايسىز؟
– شاما جەتسە، نەگە الماسقا؟ ۇرپاقتىڭ كوپتىگى ءۇشىن، اللا رازىلىعى ءۇشىن الۋعا بولادى. ال جاي ماقتان، داقبىرت بولسا، ونداي تىرلىك ەر جىگىتكە جاراسپايدى. دىنىمىزدە، سالتىمىزدا بار نارسە عوي ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ايەل الۋ. تەك دەگەن جاقسى ۇعىم بار قازاقتا. تەكتىدەن تەكتى تۋادى. مىسالى، كەزىندە قۇنانباي اتامىز ۇلجان اپامىزدى ەكىنشى ايەل ەتىپ الماسا، وندا دانا اباي تۋىلماس ەدى عوي. ادام تاعدىرعا، وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنۋ كەرەك. كوپ ايەل الۋعا قارسى ەمەسپىن.
اڭگىمەلەسكەن
جادىرا نارماحانوۆا
