قازاقتىڭ ەركە نازدى، نازىك سازدى اسەم ءانىن ۇزىلتە شىرقاعانداەمىرەنبەي، كوڭىل تولقىتپاي تىڭداي المايسىڭ. ءيىسى قازاق اۋەنى كوكىرەگىڭدى كەرنيدى، ىرعاعى تۇلا بويىڭدى كوككە كوتەرىپ اكەتكەندەي كۇيگە بولەيدى. مىنە، سول – ناعىز ۇلتتىق ءان-اۋەن. ءداستۇرلى مۋزىكامىزدى جاڭعىرتىپ، جاڭاشىلدىقپەن ۇيلەستىرە ورىنداپ جۇرگەن ءبىر توپ بار. ءداستۇردىڭ وشپەس ورنەگى مەن جاڭانىڭ ومىرشەڭ ىرعاعى – «قوڭىر» ەتنو-ەسترادالىق توبى. ساحناعا شىققانىنا كوپ بولماسا دا، ۇلتتىق ناقىشتا ءان ورىنداپ، حالىقتىڭ ساعىنعان ۇلتتىق سازدى ىرعاعى مەن ناقىشىن بۇزباي ورىنداپ ءجۇر. ولاردىڭ ونەردەگى سەرىكتەرى – قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارى. مارحابات – دومبىرا مەن شەرتەر، باۋىرجان – شاڭقوبىزدا، ال جازيرا — اسەم اندەردى ورىنداۋشى.
– قوڭىر توبىن قۇرۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ نەگە توپتى «قوڭىر» دەپ اتادىڭىزدار؟
مارحابات: العاشىندا مەن ءوزىم جالعىز ءان ايتىپ ءجۇردىم. نەگىزى ءداستۇرلى ءانشىمىن عوي. سوسىن عالىم دوسكەن اعامىز ەتنيكالىق توپ قۇرۋ تۋرالى وي تاستادى. بىراق ءوزىم قورقىپ ءجۇردىم. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وي قوسۋ كەرەك، جولىن ءبىلۋ كەرەك، كومەك كەرەك بولدى. سوندا سەرجان مولداسانۇلى پروديۋسەرلىكتى ءوز موينىنا الىپ، باعدارىن، ماقساتىن، قانداي اندەردى ورىنداۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، اتى ءالى قويىلماعان توپقا انشىلەردى ىرىكتەۋ باستالىپ كەتتى. وتىز شاقتى ادامنىڭ ىشىنەن جازيرا مەن باۋىرجان تاڭدالىپ الىندى. ەكەۋى دە ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى ەسترادا-تسيرك كوللەدجىنىڭ تۇلەكتەرى.
جازيرا: جالپى «قوڭىر» دەگەن ماعىنانى كوبىسى ءتۇس دەپ تانيدى. نەگىزى قازاقتىڭ داۋسى دا، دالاسى دا، اسپاپتارىنىڭ ءۇنى دە قوڭىر: دومبىرا دا، قوبىز دا، سازسىرناي دا. شاڭكىلدەپ تۇرعان اسپاپ جوق بىزدە. قازىر ساحناعا الىپ شىعىپ جۇرگەن اسپاپتاردىڭ بارلىعى قوڭىر ءۇندى. قازاق بالاسىنا قوڭىر مىنەزدىلىك، ياعني بايسالدىلىق، سىپايىلىق ءتان. سوندىقتان داۋسىمىز دا، اسپاپتارىمىزدىڭ ءۇنى دە قوڭىر بولعاندىقتان وسى اتاۋدى ءجون كوردىك. قازاقتىڭ بولمىسى قوڭىر ەمەس پە؟ قازاق پەن قوڭىر ءسوزى ەگىز ۇعىم. ءبىزدىڭ جالپى ماقساتىمىز – حالىق اندەرىن جاڭارتىپ، سونى دارىپتەۋ، وڭدەپ قايتادان ەلگە تانىتۋ، جۇرتشىلىققا جاڭاشا تۇردە ناسيحاتتاۋ، ءان ىرعاعىن، مەلودياسىن بۇزباي، ۇمىتىلعان قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىن قايتادان جارىققا شىعارۋ، ناسيحاتتاۋ.
– سىزدەردىڭ ورىنداۋلارىڭىزدا تەك قانا حالىق اندەرى مە الدە سازگەرلەردىڭ اندەرى دە بار ما؟
مارحابات: ازىرگە ءبىز ءۇش حالىق ءانىن ورىنداپ ءجۇرمىز: «ساۋلەم-اي»، «اپيتوك»، «جالعىز اعاش».تۇرسىنجان شاپاي اعامىزبەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستامىز. ءشامشى اعامىزدىڭ اندەرىن دە ورىندايمىز. ت. سەرىكوۆتىڭ، ج.ارتىقباەۆانىڭ اندەرى بار. جاس كومپوزيتورلاردىڭ ءانىن جازىپ ءجۇرمىز.
– قانداي اسپاپتاردى انگە قوسۋداسىزدار؟ «قوسساز قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى ەمەس» دەگەن ءسوز دە بار؟
مارحابات:ء يا، ونى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم دە. «قوسساز» دەپ اتالاتىن اسپاپ بۇرىننان بولعان. نەگىزى ول تۋرالى قازاق اڭىزدارىندا دا كەزدەسەدى، مەن ويلاپ تاپقام جوق.
قازاقتىڭ كورنەكتى قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆ 80-جىلدارى وسى اسپاپتىڭ شىعۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولدى. سول كىسىنىڭ باستاماسىمەن 1985 جىلى التىنبەك قۇماروۆ قوسسازدى جاساپ شىعىپتى. ماسكەۋدە تاقىرىبىن «دومبىرا» دەپ الىپ ديسسەرتاتسيا قورعاعان. بىلاي قاراساڭىز، ءۇستى دومبىرا، استى شەرتەر. ەكەۋى دە ءداستۇرلى اسپاپ. ەكەۋىن ەكى جەكە قوس يىعىما اسىپ شىقسام، مەن اۋەن ىرعاعىنا ىلەسە الماي قالۋىم مۇمكىن ءارى بۇل وتە قولايسىز بالارى ءسوزسىز. موينى بىرگە بولعان سوڭ ەرسى كورىنۋى مۇمكىن، بىراق بىرگە جاسالعان ەكى ءتۇرلى اسپاپ.
حالىق ۇمىتىلعان اسپاپتاردى ءوز كوزىمەن كورگەنى دۇرىس. باۋىرجان شاڭقوبىزدا وينايدى، جازيرا دا قۇرالاقان ەمەس.
– كيىم كيۋ ستيلدەرىڭىز قانداي؟ ۇلتتىق مۋزىكامەن قاتار ۇلتتىق كيىمدى ناسيحاتتايسىزدار ما، الدە جاڭاشا ءستيلدى ۇناتاسىزار ما؟
جازيرا: كيىمىمىز زامان تالابىنا قاراي، بىراق قازاقى ويۋلارمەن ورنەكتەلگەن. بىزدە ەتنو-ەسترادالىق ستيل عوي. كوبى بىزگە «نەگە جاڭاشا كيىنىپ شىعاسىزدار؟» دەپ كىنا تاعادى. توپتىڭ ەتنو-ەسترادالىق ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپ جاتادى. مۇمكىندىگىنشە، بۇرىنعى سالتىمىز بەن قازىرگى ەسترادانى بايلانىستىرۋعا تىرىسامىز.
– قازاق ەستراداسىنىڭ كيىم كيۋ ستيلىنە قالاي قارايسىزدار؟
جازيرا: كوڭىلىم تولمايدى، ءار ءانشىنىڭ وزىندىك جەكە ءستيليستى بولۋى كەرەك قوي دەيمىن.
– حالىق، سونىڭ ىشىندە جاستار قاۋىمى سىزدەردىڭ ورىنداۋلارىڭىزداعى مۋزىكانى قالاي قابىلداپ جاتىر؟
باۋىرجان: وتكەندە كونتسەرتكە شەتەلدە وقيتىن ءبىر قازاق قىزى كەلگەن ەكەن، سول ارنايى ءبىزدىڭ البومىمىزدى وزىمەن بىرگە الا كەتكەن. ول نە دەگەن ءسوز، ول شەتەلدىڭ مۋزىكاسىن قانشا تىڭداسا دا، قانىمىزدا بار رۋحاني نارسە – ۇلتتىق سازدى ەش ۇمىتپايدى. قازاقپىز، قازاق بولىپ قالامىز! قاندا بار ءوزىمىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ اندەرى بولعانى ءۇشىن قۋانامىز.
– شەتەلدىك شوۋ بيزنەستى باعىندىرعىلارىڭ كەلمەي مە؟
جازيرا: ارينە. قازاقستاننىڭ اتىنان تۋرا وسى باعىتپەن، وسى ونەرىمىزبەن شەت ەلدەرگە شىققىمىز كەلەدى. ازىرگە اياعىمىزدان تىك تۇرىپ الايىق. اللاعا شۇكىر، بولاشاققا جوسپارلارىمىز دا بار. باسقا دا اسپاپتار قوسقىمىز كەلەدى. قازاق بەيجاي تىڭداي المايتىن قىلقوبىزدا وينايمىز. سونىڭ ءبارىن قوسىپ، شەتەلگە شىعارساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولماقشى. مۋزىكا باستالىپ جاتقاندا قاي ەلدىكى ەكەنىن ءبىلىپ تۇراسىڭ عوي، سول سياقتى ءبىزدىڭ اسپاپتاردىڭ ءۇنى ەستىلگەندە بىردەن قازاق دەپ تانىپ جاتسا يگى.
– سىزدەردى حالىق «ۇلىتاۋ» توبىنىڭ كوشىرمەسىنە ۇقساتادى. تەك اسپاپتارىڭىز باسقا ەكەن…
مارحابات: جوق، «ۇلىتاۋ» توبىنىڭ ءستيلى روك باعىتقا جاقىن. ال ءبىز كومپوزيتسيا ورىنداۋمەن قاتار، ءان ايتامىز. مۇلدە ۇقساستىق جوق قوي، اسپاپتارىمىز دا كەلىسپەيدى.
– 31-ارناداعى «جۇلدىزبەن جۇزدەسۋ» باعدارلاماسىنا كورەرمەن تاراپىنان سىن كوپ ايتىلۋدا. ال ونەر ادامدارى نە ايتار ەكەن؟
مارحابات: جالپى انشىلەردى حالىققا تانىمال ەتۋ، ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ جاعىنان وتە كەرەك باعدارلاما. تەك توي مانەرىندە جۇرگىزەتىنى بولماسا. جۋرناليست ەمەس ەكەنى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇرادى. انشىلەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن تەكسەرۋمەن قاتار ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ارتىق كەمىن ايتىپ وتىرادى. ول ءانشىنىڭ شامىنا ءتيىپ قالادى عوي.
– ومىرلىك ۇستانىمدارىڭىز قانداي؟
باۋىرجان: قازاق اندەرىن كوكتە سامعاتۋ، الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋ.
– قانداي گازەت-جۋرنالدار وقيسىزدار؟
جازيرا: «Stars.kz»، «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالدارى مەن «ايقىن»، «جاس قازاق» جانە «قازاق ادەبيەتى» ت.ب. گازەتتەرىن ۇزبەي وقيمىز.
– كەي ورىنداۋشىلار العاشقى كەزدە ءداستۇرلى اندەرمەن جاپ-جاقسى كورىنىپ الادى، كەيىننەن بۇل سيپاتىن جوعالتىپ جاتادى.
مارحابات: ساحناعا شىققاندا قوڭىرلاتىپ ءوز تابيعاتىمىزعا ساي ءان ايتامىز. باسقاشا ستيلدەگى ءان ايتىپ كەتسەك، وندا ءبىزدىڭ توپتىڭ اتى نەسىنە «قوڭىر» بولادى؟.. ول ءۇشىن توپتىڭ اتىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان، ءبىز ءوز تابيعاتىمىزدى جوعالتپايمىز.
ء– ان سالىپ، دومبىرا تارتۋدان باسقا قانداي ونەرلەرىڭىز بار؟
جازيرا: بيلەيمىن، گيتارادا، قوبىزدا، فورتەپيانودا، ياماحادا وينايمىن.
مارحابات: تاريحي كىتاپتاردى وقيمىن. اسىرەسە م. ماعاۋيننىڭ شىعارمالارىن ۇناتامىن.
باۋىرجان: شاڭقوبىزدا وينايمىن. ۇستەل ءۇستى تەننيسىن دە جاقسى كورەمىن.
– انشىلەردىڭ تويدا ءان ايتقانىنا قالاي قارايسىزدار؟
باۋىرجان: انشىلەردى ەشكىم قارجىلاندىرمايدى. تويدان كەلگەن اقشا ءان جازدىرۋعا، البومعا، بەينەكليپكە جەتەر-جەتپەس قانا. كيىمگە تىپتەن قالمايدى دا. سول سەبەپتى دە تويعا بارعاننىڭ ەش سوكەتتىگى جوق.
– قانداي جوسپاردا جۇمىس جاساپ جاتىرسىزدار؟
مارحابات:ء بىر البوم جارىق كوردى. سوندا ەكىنشى البوم دا دايىن بوپ قالار دەگەن ۇمىتتەمىز.بەينە كليپتىمىز دە دايىن.. مامىر ايىنىڭ 26-شى جۇلدىزىندا رەسپۋبليكا سارايىندا كونتسەرت بەردىك. كەشكە كەلگەن كورەرمەن قاۋىم دەمالىپ، سونداي-اق، رۋحاني سۋسىنداپ قايتتى دەپ ويلايمىز.
قىزىقتى وقيعا
توپ مۇشەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، قىزىقتىڭ ءبارى باۋىرجاننىڭ باسىنان وتەدى ەكەن. بىردە گاسترولدىك ساپارمەن اتىراۋعا جول تارتقان قوڭىرلىقتار ءبىر پويىزدىڭ جەكە-جەكە كۋپەسىنە ورنالاسادى. قىزىلوردا توڭىرەگىندەگى تورەتامبەكەتىنە جەتكەندە «سارىاعاش» سۋىن الماق بولعان باۋىرجان پوەزدان ءتۇسىپ، دۇكەن جاققا تارتادى. قايتىپ كەلسە، پويىز كەتىپ قالعان ەكەن. جالاڭاياق، ءۇي كيىممەن ءتورت «سارىاعاش» سۋىن قۇشاقتاپ دالادا قالادى. باۋىرجاننىڭ ستانتسيادان كەيىن ىشكە كىرمەگەنىنە كۇدىكتەنگەن ارىپتەستەرى ونى ىزدەپ، تەلەفون شالسا، جاۋاپ جوق. سويتسە، ول ۇيالى تەلەفونىن كۋپەدە قالدىرىپ كەتىپتى. ال باۋىرجان ەش ساسپاستان كەلەسى بەكەتكە جەتۋ ءۇشىن تاكسي توقتاتا باستايدى. كەلەسى بەكەت – 100-150 شاقىرىمدا. باۋىرجاننىڭ امالسىز قالعانىن كورگەن كولىك جۇرگىزۋشىلەرى وعان 10 000 تەڭگە تولەگەن جاعدايعا عانا جەتكىزەتىندىگىن ايتادى. ءوزى كونتسەرتكە اسىعىپ تۇر، قالتاسىندا اقشا دا جوق باۋىرجان ولارمەن ساۋدالاسا كەتەدى. اقىرى كوزدەگەنىنە جەتكەن ول كەلەسى بەكەتكە پويىزدان بۇرىن جەتىپ، ارىپتەستەرىن كۇتىپ الادى. پويىز توقتاپ، قوڭىرلىقتار سىرتقا شىققاندا «سارىاعاشىن» قۇشاقتاپ تۇرعان باۋىرجاندى كورىپ، قۋانىپ كەتەدى…
لەبىز
حالىق ءانى – بارشا قازاق ءانىنىڭ اناسى. تەبىرەنىپ سوققان ماڭگى جۇرەگى. قازاق جانىنىڭ جانە ءبىر اياۋلى پەرنەسىن تەربەتىپ، قوڭىر ءدىرىل، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ديدار حالىق سازىن وزىنشە جاڭعىرتىپ، دۇنيەگە «قوڭىر» دەيتىن توپ كەلدى. دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي ەسكەن كونە كۇمبىرمەن قازىرگى سارىن، ءداستۇردىڭ وشپەس ورنەگى مەن جاڭانىڭ ومىرشەڭ ىرعاعى توپ ونەرپازدارىنىڭ ورىنداۋىنداعى اندەردە قامشىنىڭ ورىمىندەي تۇتاسىپ، بىرەگەي سىمبات تانىتادى.
تۇرسىنجان شاپاي
قوڭىر اۋەن – ساعىم دالا سامالى،
ۇزىلمەيتىن جۇرەك ءانى، جان ءانى.
گۋلنار سالىقباي
ازىرلەگەن اقنيەت بەيىمبەتقىزى
