ەرتەدە نوعايلى ەلىندە قايعىلى ناۋايى دەگەن اتاعى التى الاشقا جايىلعان ارقالى اۋليە دومبىراشى ءومىر ءسۇرىپتى. ول جازدىڭ جارىق ايلى تۇنىندە، ەل-جۇرت ۇيقىعا شومعاندا، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا «اقشاعىلدىڭ» باسىندا وتىرىپ دومبىرا تارتقاندا، قايعىلى ناۋايىنىڭ سازىنا پەرىنىڭ قىزدارى جينالادى ەكەن.قايعىلى ناۋايى ەكى اياعىن قۇممەن كومىپ الىپ، دومبىرانى كۇڭىرەنتكەندە، بويىن بيلەي الماي سەلكىلدەيتىن كورىنەدى. سول كەزدە ۇلبىرەگەن جىبەك كويلەك كيگەن پەرىنىڭ ادەمى قىزدارى دومبىراشىنى اينالا قاماپ وتىرا قالادى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە ول وزىنە جاقىن وتىراتىن پەرىنىڭ ءبىر سۇلۋ قىزىنا عاشىق بولىپتى. بارا-بارا ماحاببات دەرتىنىڭ مەڭدەگەنى سونشا، قايعىنىڭ زارىنا شىداماي، ءوز-وزىنەن الاسۇرا باستاعان قايعىلى ناۋايى اۋىلدىڭ ءبىر اقىلدى اقساقالىنا قۇپيا سىرىن ايتادى.
- ە، بالام، — دەپتى اقىلشى اقساقال. — پەرىنىڭ دە پەرىسى بار، كەيبىرەۋى ادام بالاسىنا جاقىن بولادى. سەنىڭ كۇيىڭدى تىڭداعانى راس بولسا، ول — ادام پەرىسىنىڭ قىزى بولدى. ەگەر وعان شىنىمەن عاشىق بولساڭ، سىرىڭدى ەشكىمگە بىلدىرمە. قاشالاق تاۋىن جايلاعان ون ساۋساعىنان ونەرى توگىلگەن جولامان ۇستا بار، سوعان بار دا ءبىز جاساتتىرىپ ال. ءبىزىڭنىڭ سابى تۇت اعاشىنان، ال ءوزى سۋارىلعان بولاتتان جاسالاتىن بولسىن. دومبىرا تارتۋعا پەرىنىڭ قىزدارىنا بارعاندا وسى ءبىزدى جانقالتاڭا سالىپ بار دا، ءوزىڭنىڭ عاشىق بولعان قىزىڭنىڭ ەتەگىنە تۇيرە، سول قىز سەندىك بولىپ قالادى، — دەپتى. ناۋايى كۇيشى اقىلشى قاريانىڭ ايتقانىنداي ەتىپ ءبىزدى دايىنداتىپتى دا، جانقالتاسىنا سالىپ الىپتى. سول كۇنى پەرىنىڭ قىزدارىن ەلىكتىرۋ ءۇشىن دومبىرانى ەرەكشە قىزۋلانىپ تارتىپتى. پەرىنىڭ قىزدارى اينالا قورشاپ وتىرىپ، شاقپاق شاعىپ، وت جارقىلداتىپ، دومبىرانىڭ سازىنا بۇراڭداپ بيلەپتى. كۇيشىنىڭ عاشىق قىزى بۇل كۇنى وعان وتە جاقىن وتىرىپتى. وسى ساتتە ناۋايى كۇيشى عاشىق قىزىنىڭ ەتەگىنە ءبىزدى شانشىپ ۇلگەرىپتى. تاڭسارىدە پەرىنىڭ قىزدارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاراي باستاپتى. مۇنىڭ عاشىعى دا ورنىنان تۇرا بەرگەندە ەتەگىنە تۇيرەلگەن سيقىرلى ءبىز تارتىپ، جىبەرمەي قويادى. قىز تاعى ءبىر بۇلقىنعان ساتتە قۇلاپ تۇسەدى. ناۋايى قۇلاعان قىزدى باس سالىپ، ايىرىلماي قاتىپ قالادى. قولعا تۇسكەن پەرىنىڭ قىزى ناۋايى كۇيشىگە: «ماعان ادامزاتتىڭ قولى ءتيدى، مەن ەندى سەندىك بولىپ قالدىم. بىراق ساعان قوياتىن ءۇش شارتىم بار، سونى ورىنداساڭ عانا ساعان ايەل بولامىن. ال وسى ايتاتىن ءۇش شارتىمدى ورىنداماساڭ، مەن سەندىك بولمايمىن» دەپتى. ناۋايى كۇيشى «شارتىڭدى ايتا بەر» دەپتى.
- ولاي بولسا، — دەپتى پەرىنىڭ قىزى،
— ءبىرىنشى شارتىم: مەن جالعىز ۇيدە وتىرعاندا، مەنىڭ ۇيدە نە ىستەپ جاتقانىمدى كورەيىن دەپ ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالاپ قارامايسىڭ. ەكىنشىسى: مەن ءجۇرىپ بارا جاتقاندا ارتىمنان قارامايسىڭ. ءۇشىنشىسى: مەنىڭ وكپە تۇسىما قارامايسىڭ، — دەپتى.
قايعىلى ناۋايى بۇل ايتقان ءۇش شارتتىڭ ءبارىن دە ورىندايتىن بولىپ ۋادە بەرىپتى. ءسويتىپ، كۇننەن-كۇن ءوتىپ، ايدان-اي ءوتىپ، ناۋايى كۇيشى پەرىنىڭ قىزىمەن ءومىر ءسۇرىپ تۇرا بەرىپتى. ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ، كۇيشىگە ابدەن بويى ۇيرەنىپ، باياعى ءۇش شارتىن بۇزىپ، وزىنە بىلدىرمەي بايقاپ كورەيىنشى دەگەن وي تۇسەدى. كوپكە دەيىن بۇل شارتقا شىداپ جۇرسە دە، ءبىر كۇنى الگى ايتقان جەرلەرىنە قاراپ قويىپ، پەرىنىڭ قىزىنىڭ ادامزاتتان ءبىتىمى بولەك ەكەنىن كورەدى. كەلەسى كۇنى پەرىنىڭ قىزى ەرتە تۇرىپ ناۋايى كۇيشىگە:
- سەن مەنىڭ ءۇش شارتىمدى بۇزدىڭ، بۇدان بىلاي مەن سەنىمەن تۇرمايمىن، ءوز ەلىمە كەتەمىن. بىراق مەنىڭ ىشىمدە سەنىڭ التى ايلىق بالاڭ بار، ول بالاڭ اراب ەلىندەگى حيرا تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندە ءومىر سۇرەدى. بالاڭ كەرەك بولسا، سول جەردەن تاۋىپ الاسىڭ، — دەيدى. پەرىنىڭ قىزى قايعىلى ناۋايىمەن قوشتاسىپ، بىرنەشە رەت سىلكىنگەندە سۇلۋ دەنەسىنە قانات ءبىتىپ، ۇشادى دا كەتەدى. اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ ناۋايى كۇيشى پەرىنىڭ قىزىنىڭ ايتۋى بويىنشا حيرا تاۋىنا بارىپ بالاسىن ىزدەيدى. بوتەن ەلدە كوپ ءجۇرىپ، ۇزاق ۋاقىت بالاسىن تابا الماي قايعىرادى. سوندىقتان دا ونى ەل «قايعىلى ناۋايى» دەپ اتاپ كەتەدى.ء بىر كۇنى ارابيانىڭ ىستىق كۇنىندە بالاسىن ىزدەپ حيرا تاۋىن ادەت بويىنشا اينالىپ جۇرگەندە، تاۋدىڭ جارىعىنان ءبىر بالا شىعىپ وينايدى دا، بۇل ۇستايىن دەسە، بالا قاشىپ، ۇستاتپاي، جوق بولىپ كەتەدى. ناۋايى اقىل سۇراپ سول جەردىڭ ءبىر قارياسىنا بارادى. ارابتىڭ قارياسى ناۋايىعا مىنانداي اقىل ايتادى: «وسى ماڭدا ءبىر شەبەر ايەل بار، سوعان ادەمى قۋىرشاق جاساتىپ، سونان كەيىن ەر-تۇرمان جاسايتىن شەبەرگە ەر جاساتتىرىپ ال. بالانىڭ وينايتىن تاۋ جارىعىنىڭ تۇسىنا بار دا، ءبىر جەرىنە قۋىرشاقتى قوي، ال ەكىنشى جەرگە اتتىڭ ەرىن قوي دا، ەردىڭ كەرسەنىنە جەلىم جاق. قىز بالا بولسا قۋىرشاقپەن وينار، وندا ونى ۇستاماي-اق قوي، قىز بالا ساعان بالا بولماس، ال ۇل بولسا، ەرگە مىنەدى»، — دەيدى. قايعىلى ناۋايى قۋىرشاق پەن ەردى تاۋعا اكەلىپ، بالانىڭ وينايتىن جەرىنە قويادى دا، ءوزى ءبىر جاقپار تاسقا جاسىرىنىپ جاتادى. ءبىر كەزدە تاۋدىڭ ۇڭگىرىنەن بالا شىعىپ، «ءاۋپ» دەپ ەرگە مىنگەندە جالاڭاش دەنەسى سول مەزەت جەلىمدەنگەن اتقا جابىسىپ قالادى. ناۋايى شاپ بەرىپ بالانى ۇستايدى دا، ەلىنە الىپ كەتەدى. كەيىن ەر جەتكەندە ەل قامىن جەگەن ەدىگە باتىر سول بالا ەكەن، — دەيدى اڭىز بويىنشا. (نىسانبەك تورەقۇلوۆ. «قازاقتىڭ 100 بي-شەشەنى» 1995, 27-بەت).
«ناۋايى» كۇيى بىزگە اتاقتى كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا ارقىلى جەتتى. ونىڭ ورىنداۋىندا بۇل كۇي «حالىق كۇيى» دەپ بەرىلگەن. ونى العاش رەت نوتاعا تۇسىرگەن — بەلگىلى كۇيشى تومات مەرعاليەۆ. ت.مەرعاليەۆتىڭ، س.بۇركىت، و.دۇيسەننىڭ بىرىگىپ شىعارعان «قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحى» كىتابىندا ناۋايى كۇيشىنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ءXىىى-ءXىV عاسىر دەپ بەرىلگەن. سونشاما ۋاقىت وتسە دە، كۇيدىڭ اڭىزى ساقتالىپ، ءوزى سول قالپىندا حالىقتىڭ ەنشىسىنە بەرىلىپ كەتكەندىگى — ۋاقىت زاڭدىلىعى. ءبىر قىزىعى، اڭىزدا ءسوز بولاتىن «اقشاعىل»، «قاشالاق» دەگەن جەر اتاۋلارى وسى كۇنگە دەيىن اتىراۋ وبلىسى، قۇرمانعازى اۋدانىندا بار جانە سولاي اتالادى. «ناۋايى» كۇيى بۇگىندە كۇيشىلەردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك رەپەرتۋارىندا بار.
باعلان ءبابىجان
«ايقىن».
