Ertede Noǵaıly elinde Qaıǵyly Naýaıy degen ataǵy alty Alashqa jaıylǵan arqaly áýlıe dombyrashy ómir súripti. Ol jazdyń jaryq aıly túninde, el-jurt uıqyǵa shomǵanda, Kaspıı teńiziniń jaǵasynda «Aqshaǵyldyń» basynda otyryp dombyra tartqanda, Qaıǵyly Naýaıynyń sazyna periniń qyzdary jınalady eken.Qaıǵyly Naýaıy eki aıaǵyn qummen kómip alyp, dombyrany kúńirentkende, boıyn bıleı almaı selkildeıtin kórinedi. Sol kezde úlbiregen jibek kóılek kıgen periniń ádemi qyzdary dombyrashyny aınala qamap otyra qalady eken. Sóıtip júrgende ol ózine jaqyn otyratyn periniń bir sulý qyzyna ǵashyq bolypty. Bara-bara mahabbat dertiniń meńdegeni sonsha, qaıǵynyń zaryna shydamaı, óz-ózinen alasura bastaǵan Qaıǵyly Naýaıy aýyldyń bir aqyldy aqsaqalyna qupııa syryn aıtady.
- E, balam, — depti aqylshy aqsaqal. — Periniń de perisi bar, keıbireýi adam balasyna jaqyn bolady. Seniń kúıińdi tyńdaǵany ras bolsa, ol — adam perisiniń qyzy boldy. Eger oǵan shynymen ǵashyq bolsań, syryńdy eshkimge bildirme. Qashalaq taýyn jaılaǵan on saýsaǵynan óneri tógilgen Jolaman usta bar, soǵan bar da biz jasattyryp al. Bizińniń saby tut aǵashynan, al ózi sýarylǵan bolattan jasalatyn bolsyn. Dombyra tartýǵa periniń qyzdaryna barǵanda osy bizdi janqaltańa salyp bar da, ózińniń ǵashyq bolǵan qyzyńnyń etegine túıre, sol qyz sendik bolyp qalady, — depti. Naýaıy kúıshi aqylshy qarııanyń aıtqanyndaı etip bizdi daıyndatypty da, janqaltasyna salyp alypty. Sol kúni periniń qyzdaryn eliktirý úshin dombyrany erekshe qyzýlanyp tartypty. Periniń qyzdary aınala qorshap otyryp, shaqpaq shaǵyp, ot jarqyldatyp, dombyranyń sazyna burańdap bılepti. Kúıshiniń ǵashyq qyzy bul kúni oǵan óte jaqyn otyrypty. Osy sátte Naýaıy kúıshi ǵashyq qyzynyń etegine bizdi shanshyp úlgeripti. Tańsáride periniń qyzdary birinen soń biri taraı bastapty. Munyń ǵashyǵy da ornynan tura bergende etegine túırelgen sıqyrly biz tartyp, jibermeı qoıady. Qyz taǵy bir bulqynǵan sátte qulap túsedi. Naýaıy qulaǵan qyzdy bas salyp, aıyrylmaı qatyp qalady. Qolǵa túsken periniń qyzy Naýaıy kúıshige: «Maǵan adamzattyń qoly tıdi, men endi sendik bolyp qaldym. Biraq saǵan qoıatyn úsh shartym bar, sony oryndasań ǵana saǵan áıel bolamyn. Al osy aıtatyn úsh shartymdy oryndamasań, men sendik bolmaımyn» depti. Naýaıy kúıshi «shartyńdy aıta ber» depti.
- Olaı bolsa, — depti periniń qyzy,
— birinshi shartym: men jalǵyz úıde otyrǵanda, meniń úıde ne istep jatqanymdy kóreıin dep úıdiń jabyǵynan syǵalap qaramaısyń. Ekinshisi: men júrip bara jatqanda artymnan qaramaısyń. Úshinshisi: meniń ókpe tusyma qaramaısyń, — depti.
Qaıǵyly Naýaıy bul aıtqan úsh sharttyń bárin de oryndaıtyn bolyp ýáde beripti. Sóıtip, kúnnen-kún ótip, aıdan-aı ótip, Naýaıy kúıshi periniń qyzymen ómir súrip tura beripti. Arada biraz jyl ótken soń, kúıshige ábden boıy úırenip, baıaǵy úsh shartyn buzyp, ózine bildirmeı baıqap kóreıinshi degen oı túsedi. Kópke deıin bul shartqa shydap júrse de, bir kúni álgi aıtqan jerlerine qarap qoıyp, periniń qyzynyń adamzattan bitimi bólek ekenin kóredi. Kelesi kúni periniń qyzy erte turyp Naýaıy kúıshige:
- Sen meniń úsh shartymdy buzdyń, budan bylaı men senimen turmaımyn, óz elime ketemin. Biraq meniń ishimde seniń alty aılyq balań bar, ol balań Arab elindegi Hıra taýynyń úńgirinde ómir súredi. Balań kerek bolsa, sol jerden taýyp alasyń, — deıdi. Periniń qyzy Qaıǵyly Naýaıymen qoshtasyp, birneshe ret silkingende sulý denesine qanat bitip, ushady da ketedi. Araǵa biraz ýaqyt salyp Naýaıy kúıshi periniń qyzynyń aıtýy boıynsha Hıra taýyna baryp balasyn izdeıdi. Bóten elde kóp júrip, uzaq ýaqyt balasyn taba almaı qaıǵyrady. Sondyqtan da ony el «Qaıǵyly Naýaıy» dep atap ketedi. Bir kúni Arabııanyń ystyq kúninde balasyn izdep Hıra taýyn ádet boıynsha aınalyp júrgende, taýdyń jaryǵynan bir bala shyǵyp oınaıdy da, bul ustaıyn dese, bala qashyp, ustatpaı, joq bolyp ketedi. Naýaıy aqyl surap sol jerdiń bir qarııasyna barady. Arabtyń qarııasy Naýaıyǵa mynandaı aqyl aıtady: «Osy mańda bir sheber áıel bar, soǵan ádemi qýyrshaq jasatyp, sonan keıin er-turman jasaıtyn sheberge er jasattyryp al. Balanyń oınaıtyn taý jaryǵynyń tusyna bar da, bir jerine qýyrshaqty qoı, al ekinshi jerge attyń erin qoı da, erdiń kersenine jelim jaq. Qyz bala bolsa qýyrshaqpen oınar, onda ony ustamaı-aq qoı, qyz bala saǵan bala bolmas, al ul bolsa, erge minedi», — deıdi. Qaıǵyly Naýaıy qýyrshaq pen erdi taýǵa ákelip, balanyń oınaıtyn jerine qoıady da, ózi bir jaqpar tasqa jasyrynyp jatady. Bir kezde taýdyń úńgirinen bala shyǵyp, «áýp» dep erge mingende jalańash denesi sol mezet jelimdengen atqa jabysyp qalady. Naýaıy shap berip balany ustaıdy da, eline alyp ketedi. Keıin er jetkende el qamyn jegen Edige batyr sol bala eken, — deıdi ańyz boıynsha. (Nysanbek Tórequlov. «Qazaqtyń 100 bı-shesheni» 1995, 27-bet).
«Naýaıy» kúıi bizge ataqty kúıshi Dına Nurpeıisova arqyly jetti. Onyń oryndaýynda bul kúı «halyq kúıi» dep berilgen. Ony alǵash ret notaǵa túsirgen — belgili kúıshi Tomat Merǵalıev. T.Merǵalıevtyń, S.Búrkit, O.Dúısenniń birigip shyǵarǵan «Qazaq kúıleriniń tarıhy» kitabynda Naýaıy kúıshiniń ómir súrgen ýaqyty XIII-XIV ǵasyr dep berilgen. Sonshama ýaqyt ótse de, kúıdiń ańyzy saqtalyp, ózi sol qalpynda halyqtyń enshisine berilip ketkendigi — ýaqyt zańdylyǵy. Bir qyzyǵy, ańyzda sóz bolatyn «Aqshaǵyl», «Qashalaq» degen jer ataýlary osy kúnge deıin Atyraý oblysy, Qurmanǵazy aýdanynda bar jáne solaı atalady. «Naýaıy» kúıi búginde kúıshilerdiń barlyǵynyń derlik repertýarynda bar.
Baǵlan BÁBIJAN
«Aıqyn».
